Ҡандракүл (рус. Кандры-Куль, Кандракул) — Башҡортостандың Туймазы районында урынлашҡан, ҙурлығы буйынса Асылыкүлдән ҡалыша икенсе урында торған күл. Туймазынан 25 км көньяҡ-көнсығышта, Башҡортостандың урман-дала зонаһында урынлашҡан.

Озеро
Ҡандракүл
Морфометрия
Абсолют бейеклеге167 м
Үлсәме8 × 3,6 км
Майҙаны15,6 км²
Күләме0,1127 км³
Иң тәрән урыны16,5 м
Уртаса тәрәнләк7,2 м
Урынлашыуы
54°30′10″ с. ш. 54°03′50″ в. д.HGЯO
Ил
РФ субъектыБашҡортостан
Идентификаторы
Код в ГВР: 10010201611111100006995
Рәсәй
Точка
Ҡандракүл
Башҡортостан Республикаһы
Точка
Ҡандракүл
 Ҡандракүл Викимилектә

Тасуирламаһы

үҙгәртергә

Карст убылыу сәбәпле барлыҡҡа килгән. Яры ике террасалы, ҡомташтан, балсыҡ ҡатыш ҡомташтан, ҡатып ҡалған тау тоҡомдары ярсыҡтарынан тора. Төньяҡ-көнсығыш һәм көнсығыш ярҙары һөҙәк, ҡомло пляж һыҙаты бар. Ярының ҡалған өлөшө ҡалҡыуыраҡ. Күлдең иң тәрән урыны — 16, 5 м, уртаса тәрәнлеге — 7,2 м, һыу күләме — 113 млн. м³[1]. Күлгә ҡойған да, ағып сыҡҡан да йылға юҡ. Күлдең өҫкө йөҙөнөң уртаса майҙаны 15,6 км² тәшкил итә.

Күл яуым-төшөм, ағып төшкән шишмәләр менән туйына.

Күл уртаһында төньяҡ-көнбайышта һирәк осрай торған үҫемлектәре менән дан тотҡан утрау бар. Күлде өс яҡтан тауҙар уратҡан. Көньяҡта Гөлбикә менән Ҡыҙылтау. Уларҙың ярҙары текә.

Күл дә, тирә яғы-ла, утрау ҙа үҫемлектәргә, ҡош-ҡортҡа бай.

Күлдең һыуы саф, үтә күренмәле, йомшаҡ. Химик составы буйынса магний төркөмөнең сульфат класлы сульфат-натрий тибына ҡарай.

Яр буйында ял йорттары урынлашҡан. Төньяҡ яры буйлап М5 «Урал» автомобиль юлы үтә.

Күл һаҡлауға алынған тәбиғәт объекты — 1995 йылдың 18 ғинуарында — «Ҡандракүл» тәбиғәт паркы булдырылды.

Күлдең исеме «хан» һәм «тора» (боронғо төрки теле — ҡәлғә), «күл» (озеро) һүҙҙәренән барлыҡҡа килгән, йәғни һүҙмә-һүҙ — «Хан ҡәлғәһе торған күл» тигәнде аңлата[2]. Б. А. Моратов фекренсә, Ҡандра атамаһы был күл эргәһендә йәшәгән ҡандра йылан башҡорттары менән бәйле, был исем 'ҡондоҙ йылғаһынан күсеп килгән йыландар' тигәнде аңлата. Ҡондоҙ йылғаһы — Ҡондорса[3] — ҡандра йылан (ҡондорса йылан) ырыуы ата-бабаларының XIV быуатта беренсе ултырған урынының атамаһы.

Башҡорттарҙа йылға-күлдәргә, шул иҫәптән Ҡандракүлгә лә бәйле төрлө миф-риүәйәттәр күп. Күлде бүлеп торған «Гөбәкә Ҡандра» тауы булған. Бер заман был тау түбәнәйгән, һәм күл һыуы хәҙерге урынына ағып төшкән; унан ҡырағай аттар өйөрө сыҡҡан, сөнки күл буйында аттар йәшәгән арандар йәки атлыҡсалар торған, йыш ҡына Ҡандра-Ҡотой ярҙарының бер өлөшөн әлегә тиклем «Йылҡы туплауы» («Стойло коней»)» тип йөрөтәләр. Ә икенсе бер легендала телгә алынған һыу батшаһы ике күлгә: Ҡандра һәм Асылы күлдәренә эйә булған тиелә.

Асылыкүл менән Ҡандракүл һыу аҫты юлы менән бәйләнгән тигән фараз да йәшәй ауыҙ-тел ижадында.

Ҡыҙыҡлы факттар

үҙгәртергә

1833 йылда рус яҙыусыһы Владимир Иванович Даль башҡорттар араһында була һәм ентекле тасуирламалар яҙып ҡалдыра. Башҡорт риүәйәттәрен яҙып ала — Йылҡысыҡҡан күле, Тауса ҡаяларындағы мәмерйә, Асылыкүл менән Ҡандракүлдең эйәһе — һыу аҫты батшаһының ҡыҙы Һауһылыуға Заятүләктең мөхәббәте («Заятүләк менән Һыуһылыу (Башкирская русалка)») тураһында яҙа[4]:

На северо — западе от Ачуллы, верстах в 50 за вершинами речек: Черемсана, Чукады или Нугуша, лежит такое же дивное озеро Кандра-куль. На юге от него горы с редким лесом; на западе обрывы и увал каймой; тут же мыс и островок, на котором башкиры пасут лучших коней своих, потому что они здесь в беспечности, даже и без пастуха; на севере — песчаная, кочковатая, поросшая травою покатость и далее степной кряж уступом; тут же тянется ров или овраг, от самого озера до лощины реки Нугуша, — и вода течет. Во время разлива озера, по этому рукаву; на востоке мочажина, болотце, и далее холмистый увал. На Кандры-куле стоят три аула или три деревни, все три Кандры.

  • Газета «Выбор» № 118—119 (10044-10045) от 11.08.2015. Статья «Край тысячи озёр».
  • Кузеев, Раиль. Иске йорт — старая родина / Р. Кузеев // Созвездие курая : Духовное наследие Башкортостана. — М., 1997. — С. 32-36. — (Памятники Отечества. Вып. 38).

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. http://www.kandrykul.ru/ozero/opisanie/ Кандрыкуль — описание озера
  2. Словарь топонимов Республики Башкортостан. Уфа: Китап, 2002. 256 с. — С.115.
  3. Преображенская Кондурчинская слобода или история села Кошки. www.kraeved-samara.ru. Дата обращения: 8 февраль 2020.
  4. Владимир Иванович Даль. spivakvadim.narod.ru. Дата обращения: 8 февраль 2020.

Һылтанмалар

үҙгәртергә