Abenduaren 5
data
Abenduaren 5a gregoriotar egutegiaren urteko hirurehun eta hogeita hemeretzigarren eguna da, 340.a bisurteetan. 26 egun falta dira urtea amaitzeko.
|
|
|
.jpg)
Gertaerak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1978 – ETAk hiru polizia hil zituen Donostian.
- 1997 – Bonberenea etxea eraikita, Tolosako San Esteban auzoan.
- 2007 – 18/98 auzian aste bete lehenago atxilotuetatik 33 kartzelaratu zituzten.
Mundua
aldatu- 1936 – SESBk konstituzio berria onartu zuen.
- 1952 – Londres sulfuro dioxido kopuru altua zuen ke batez estali zen. Milaka pertsona hil ziren kutsadurak eragindako arnasketa arazoengatik.
- 1998 – Francisco Frutosek Julio Anguita ordezkatu zuen Espainiako Alderdi Komunistako presidente moduan.
- 2012 – MV Baltic Ace itsasontzia beste itsasontzi batekin talka egin ondoren hondoratu eta eskifaiako 24 lagunetatik bost hil eta beste sei desagertu ziren.
Arte eta kultura
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1976 – Erreala-Athletic euskal derbia Atotxan: Inaxio Kortabarria eta Jose Anjel Iribar ikurrina eskuetan zutela zelairatu ziren, ikurrina legeztatu gabe zegoen arren. Espainiako poliziek ezin izan zuten galarazi.
- 2006 – Ustaritze, Lapurdi: Gure Irratia euskarazko irrati katearen estudioak sute baten ondorioz hondatu ziren.
- 2010 – Imanol Urbieta euskal musikari eta idazleak Argizaiola Saria jaso zuen, «umeen euskarazko kantutegiari egindako ekarpenagatik».
Mundua
aldatu- 1973 – Serpico filma estreinatu zen, Sidney Lumetek zuzendu eta Al Pacinok antzeztu zuelarik.
- 1984 – Beverly Hills Cop ("Beverly Hillseko Polizia") filma estreinatu zen, Martin Brestek zuzendu eta Eddie Murphy aktoreak antzeztu zuelarik.
- 1986 – Heartbreak Ridge ("Burdinezko Sarjentua") filma estreinatu zen, Clint Eastwoodek zuzendu eta antzeztu zuelarik.
- 1997 – Good Will Hunting ("Will Hunting Zintzoa") filma estreinatu zen, Gus Van Santek zuzendu eta Robin Williams, Matt Damon, Ben Affleck, Minnie Driver eta Stellan Skarsgård aktoreek antzeztu zutelarik.
- 2012 – Les Misérables ("Doilorrak") filma estreinatu zen, Tom Hooperek zuzendu eta Hugh Jackman, Russell Crowe, Anne Hathaway eta Amanda Seyfried aktoreek antzeztu zuten.
Zientzia eta teknologia
aldatuEuskal Herria
aldatuMundua
aldatuKirolak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1976 – Euskal derbia: Errealak 5 Athleticek 0.
Mundua
aldatuJaiotzak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1748 – Pedro Antonio Añibarro, apaiz eta euskal idazlea, bizkaierazko literaturaren aitatzat hartua (h. 1830).
- 1820 – Nikolas Soraluze, euskal historialari, politikari eta enpresaburua (h. 1884).
- 1842 – Martin Lapeire, idazle lapurtarra (h. 1894).
- 1845 – Nicolas Armentia, euskaldun frantziskotarra, XIX. mendeko geografo amerikarrik garrantzitsuena (h. 1909).
- 1903 –
- Pedro Ipiña, Morenito de Sestao, bizkaitar toreatzailea (h. 1985).
- Crispín Martínez, nafar artista (h. 1957).
- 1910 – Julio Antonio Elizegi, nafar futbolaria (h. 2001).
- 1914 – Dioni Ardanza, bizkaitar jostuna (h. 2005).
- 1916 – Anastasio Zubia, gipuzkoar saltzaile ibiltari eta mugalaria (h. 1983).
- 1919 – Dalmacio Langarika, bizkaitar txirrindularia (h. 1985).
- 1923 – Augusto Unceta-Barrenechea, bizkaitar enpresaburu eta politikaria (h. 1977).
- 1962 – Bingen Mendizabal, arabar konpositorea.
- 1966 – Nekane Balluerka, Euskal Herriko Unibertsitateko errektore ohia..
- 1969 – David Billabona, gipuzkoar futbolari ohia.
- 1970 – Francisco José Sánchez, bizkaitar kirolaria, borroka librean aditua.
- 1973 – Igor Flores, nafar txirrindulari ohia.
- 1974 – Abraham de Amezaga, bizkaitar kazetaria eta hizlaria.
- 1975 – Alberto Unamuntzaga, gipuzkoar politikaria, Eusko Alkartasunaren kidea.
- 1986 – Javier Aramendia, nafar txirrindularia.
Mundua
aldatu- 1443 – Julio II.a, Aita santua (h. 1513).
- 1537 – Ashikaga Yoshiaki, Ashikaga shogunerriko hamabosgarren eta azken shoguna (h. 1597).
- 1687 – Francesco Geminiani, italiar musikaria eta biolinista (h. 1762).
- 1820 – Afanasi Fet, errusiar olerkaria (h. 1893).
- 1830 – Christina Rossetti, ingeles poeta eta idazlea (h. 1894).
- 1839 – George Armstrong Custer, estatubatuar jenerala (h. 1876).
- 1859 –
- Charles Henry Gilbert, estatubatuar iktiologoa, iktiologian aitzindaria (h. 1928).
- John Jellicoe, Royal Navyko flota almirantea (h. 1935).
- 1861 –
- Armando Diaz, espainiar jatorriko italiar jeneral eta mariskala (h. 1928).
- Konstantin Korovin, errusiar margolaria (h. 1939).
- 1863 – Paul Painlevé, Frantziako lehen ministroa (h. 1933).
- 1867 – Jozef Pilsudski, poloniako Bigarren Errepublikako lehen estatuburua eta diktadorea (h. 1935).
- 1868 – Arnold Sommerfeld, alemaniar fisikaria eta matematikaria (h. 1951).
- 1869 – Jekaterina Kuskova, errusiar ekonomista eta kazetariamarxismo legalaren teoriko nagusienetakoa (h. 1958).
- 1874 – Henriette Caillaux, Joseph Caillaux politikari frantsesaren emaztea eta arte historialaria (h. 1943).
- 1886 - Rose Wilder Lane, estatubatuar kazetaria, eleberrigilea, bidaia-idazlea eta teorialari politikoa (h. 1968).
- 1889 – Fritz Arno Wagner, alemaniar zinema-argazkilaria (h. 1958).
- 1890 –
- Mehmet Fuad Koprülü, turkiar historialari eta politikaria (h. 1966).
- Fritz Lang, austriar-alemaniar zinema zuzendaria, gidoigilea eta noizbehinkako ekoizlea (h. 1976).
- 1891 – Alexander Rodtxenko, errusiar margolaria, eskultorea eta dekoratzailea (h. 1956).
- 1894 – Charles Robberts Swart, Hegoafrikako azken gobernadore orokorra eta lehendabiziko presidentea (h. 1982).
- 1895 – Mamerto Urriolagoitia, Boliviako 43. presidentea (h. 1974).
- 1896 – Carl Ferdinand Cori, txekiar jatorriko biokimikari estatubatuarra, 1947ko Medikuntzako Nobel Saria (h. 1984).
- 1898 – Henri Gouhier, frantziar idazle eta filosofoa (h. 1994).
- 1901 –
- Walt Disney, estatubatuar zinema zuzendaria eta ekoizlea, The Walt Disney Companyren sortzailea (h. 1966).
- Werner Heisenberg, alemaniar fisikaria, 1932ko Fisikako Nobel Saria (h. 1976).
- 1903 –
- Cyril Jackson, hegoafrikar astronomoa (h. 1988).
- Cecil Frank Powell, ingeles fisikaria, 1950eko Fisikako Nobel Saria (h. 1969).
- 1905 – Otto Preminger, austriar-estatubatuar zinema zuzendaria (h. 1986).
- 1906 – Willard Van Dyke, estatubatuar argazkilaria eta zinemagilea (h. 1986).
- 1907 – Lin Biao, txinatar militarra eta politikaria, lehen Armada Gorriko buruzagia (h. 1971).
- 1911 –
- Alfred Manessier, frantziar margolaria (h. 1993).
- Władysław Szpilman, poloniar piano-jotzaile eta musikagilea (h. 2000).
- 1914 – Lina Bo Bardi, italiar-brasildar arkitekto-modernoa (h. 1992).
- 1925 – Anastasio Somoza Debayle, Nikaraguako presidentea (h. 1980).
- 1927 – Bhumibol Adulyadej, Thailandiako erregea (h. 2016).
- 1932 –
- Sheldon Lee Glashow, estatubatuar fisikaria, 1979ko Fisikako Nobel Saria.
- Little Richard, estatubatuar rock kantaria, gitarrista eta pianista, Chuck Berryrekin batera, rock and rollaren aitzindaria (h. 2020).
- Jacques Roubaud, frantziar idazlea, itzultzailea eta matematikaria.
- 1934 –
- Joan Didion, estatubatuar idazle eta kazetaria (h. 2021).
- Lee Han-dong, Hego Koreako lehen ministroa (h. 2021).
- 1936 – Robert Freeman, britainiar argazkilari eta diseinugile grafikoa, The Beatlesekin egindako lanagatik ezaguna (h. 2019).
- 1938 – JJ Cale, estatubatuar gitarrajolea eta musikaria (h. 2013).
- 1939 – Ricardo Bofill, kataluniar arkitektoa (h. 2022).
- 1943 – Eva Joly, norvegiar-frantziar instrukzioko epaile eta Europa Ekologia – Berdeak alderdiko politikaria.
- 1945 – Moshe Katsav, Israelgo presidente ohia.
- 1946 – Josep Carreras, kataluniar opera-abeslaria, tenorra.
- 1947 – Zhugderdemidiin Gurragtxaa, mongoliar kosmonauta eta politikaira, espaziora joandako lehen mongoliar kosmonauta.
- 1950 –
- Camarón de la Isla, espainiar flamenko-abeslaria, flamenko-abeslari handienetakoa (h. 1992).
- Oswaldo de Oliveira, brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea.
- 1954 – Hanif Kureishi, ingeles antzerkigile, zinema gidoigile, eleberrigile eta ipuingilea.
- 1956 – Rosalía Arteaga, Ekuadorko presidentea.
- 1959 - Yoshitomo Nara, japoniar artista garaikidea.
- 1963 – Alberto Nisman, Argentinako fiskala, Cristina Fernández de Kirchner presidentea salatu ondoren hilda agertu zena (h. 2015).
- 1966 – Patricia Kaas, frantziar abeslaria eta aktorea.
- 1969 – Catherine Tate, ingeles aktorea eta idazlea.
- 1970 –
- Walt Dohrn, estatubatuar ahots-aktore eta gidoigilea.
- Nacho Guerreros, espainiar aktorea.
- 1973 – Sorin Grindeanu, Errumaniako lehen ministroa.
- 1975 – Ronnie O'Sullivan, snooker jokalari ingelesa.
- 1979 – Rustam Kasimdzhanov, uzbekistandar xake jokalaria.
- 1982 – Keri Hilson, estatubatuar abeslari eta musikagilea.
- 1988 –
- Tsukasa Shiotani, japoniar futbolaria.
- Rumi Utsugi, japoniar futbolaria.
- 1989 –
- Pamela Jelimo, kenyar atleta, 800 metrotan aditua.
- Linet Masai, keniar atleta, 10000 metroko lasterketan aditua.
- Quan Zhou Wu, espainiar idazle, ilustratzaile, komikigile eta diseinatzailea.
- 1992 – Zion Moreno, mexikar-estatubatuar aktorea.
- 1993 – Luciano Vietto, argentinar futbolaria.
- 1995 – Albert Salazar, kataluniar aktorea.
Heriotzak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1908 – Jose Arana Elortza, Madrilgo Errege Antzokiko enpresaburu eta Donostiako Aste Nagusiaren sortzailea (j. 1839).
- 1953 – Benito Barrueta, bizkaitar margolaria (j. 1873).
- 1961 – Nazario Oleaga, euskal legegile eta euskaltzalea (j. 1884).
- 2005 – Juan Maria Lekuona, euskal olerkari, irakasle eta idazlea (j. 1927).
- 2008 – Jose Maria San Sebastian, Latxaga, gipuzkoar elizgizon eta idazlea (j. 1933).
- 2009 – José Ramón Orozko, euskal opera abeslaria (j. 1921).
- 2023 – Alan Griffin, irlandar euskal musikaria (j. 1952).
Mundua
aldatu- 1518 – Giangiacomo Trivulzio, Vigevanoko markesa, italiar condottiero eta politikaria.
- 1560 – Frantzisko II.a Frantziakoa, Frantziako erregea (j. 1544).
- 1686 – Nikolas Steno, daniar zientzialari, polimata eta apaiz katolikoa (h. 1638).
- 1760 – Melchor Rafael de Macanaz, espainiar politikaria eta gaztelaniazko idazlea (j. 1670).
- 1772 – Marie-Anne de la Trémoille, Ursinsen printzesa (j. 1642).
- 1782 – Martin Van Buren, Ameriketako Estatu Batuetako 8. Presidentea (h. 1862).
- 1784 – Phillis Wheatley, bere poesia publikatzea lortu zuen lehen afroamerikar emakumea (j. c. 1753)
- 1791 – Wolfgang Amadeus Mozart, austriar musikagilea (j. 1756).
- 1834 – Thomas Pringle, eskoziar poeta (j. 1789).
- 1870 – Alexandre Dumas, frantziar idazle famatu eta emankorra (j. 1802).
- 1882 – Theodor Ludwig Wilhelm von Bischoff, alemaniar fisikari eta biologoa (j. 1807).
- 1891 – Petri II.a Brasilgoa, Brasilgo bigarren eta azken enperadorea (j. 1825).
- 1899 – Jimena Quirós, espainiar zientzialaria, herrialdeko lehen emakumezko ozeanografotzat hartua (h. 1983).
- 1908 – William Ireland Knapp, estatubatuar filologoa eta euskalaria (j. 1835).
- 1911 – Valentin Serov, errusiar margolaria (j. 1865).
- 1916 – János Richter, hungariar orkestra-zuzendaria (j. 1843).
- 1919 – Elia Millosevich, italiar astronomoa (j. 1848).
- 1925 – Wladyslaw Stanislaw Reymont, poloniar idazlea eta eleberrigilea, 1924ko Literaturako Nobel Saria (j. 1867).
- 1926 – Claude Monet, frantziar margolaria (j. 1840).
- 1929 – Oscar Björck, suediar margolaria eta Suediako Arteen Errege Akademiako irakaslea (j. 1860).
- 1941 – Amrita Sher-Gil, indiar margolaria (j. 1913).
- 1947 – William Isaac Thomas, estatubatuar soziologoa (j. 1863).
- 1949 – Antoni Rovira i Virgili, kataluniar politikari eta kazetaria (j. 1882).
- 1950 – Aurobindo Ghose, indiar filosofoa (j. 1872).
- 1953 – Jorge Negrete, mexikar abeslari eta aktorea, rantxera eta mariatxi musikako abeslari bikaina izateagatik oroitua (j. 1911).
- 1965 – Joseph Erlanger, estatubatuar fisiologoa, 1944ko Medikuntzako Nobel Saria (j. 1874).
- 1966 – Sylvère Maes, belgikar txirrindularia (j. 1909).
- 1969 – Alizia Battenbergekoa, britainiar printzesa (j. 1885).
- 1973 –
- Robert Watson-Watt, eskoziar fisikaria (j. 1892).
- Eugeni Xammar, kataluniar kazetari, diplomatikari eta itzultzaile eleanitza (j. 1888).
- 1974 – Pietro Germi, italiar zinema zuzendari, idazle, aktore eta ekoizlea (j. 1914).
- 1979 – Sonia Delaunay Terk, ukrainar margolaria (j. 1885).
- 1983 –
- Robert Aldrich, estatubatuar zinema zuzendaria, ekoizlea eta gidoigilea (j. 1918).
- Lyndall Urwick, ingeles kudeaketa-aditua (j. 1891).
- 1984 – Viktor Borisovitx Shklovsky, errusiar idazle eta literatura-kritikaria, errusiar formalismoaren aitzindari nagusietako bat (j. 1893).
- 1989 – John Pritchard, britainiar orkestra zuzendaria (j. 1921).
- 1993 –
- Rita Macedo, mexikar aktorea, gidoilaria, ekoizlea eta jostuna (j. 1925).
- Alexandre Trauner, frantziar zinema-dekoratzailea (j. 1906).
- 1995 – Clair Patterson, estatubatuar geokimikaria, Lurraren adina kalkulatu zuena (j. 1922).
- 2002 – Ne Win, Myanmargo presidentea (j. 1911).
- 2007 – Karlheinz Stockhausen, alemaniar musikagilea (j. 1928).
- 2008 – Aleksi II.a Moskukoa, Moskuko eta Errusia guztietako XV. patriarka, Errusiako Eliza ortodoxoaren burua (j. 1929).
- 2010 – Virgílio Teixeira, portugaldar aktorea (j. 1917).
- 2012 – Oscar Niemeyer, brasildar arkitektoa, arkitektura modernoko erreferente nagusietako bat (j. 1907).
- 2013 – Nelson Mandela, apartheidaren aurkako ekintzailea, Hegoafrikako lehendakaria eta 1993ko Bakearen Nobel Saria (j. 1918).
- 2014 – Fabiola Mora y Aragón, Belgikako erregina ezkontidea (j. 1928).
- 2017 –
- August Ames, kanadar aktore pornografiko eta modeloa (j. 1994).
- Migel I.a Errumaniakoa, Errumaniako erregea (j. 1921).
- Johnny Hallyday, frantziar abeslaria, 1960ko hamarkadako Frantziako rock 'n'roll musikaren izar nagusia (j. 1943).
- Jean d'Ormesson, frantziar idazlea eta kazetaria (j. 1925).
- 2020 – Viktor Ponedelnik, errusiar futbolari eta entrenatzailea (j. 1937).
- 2021 –
- Bob Dole, estatubatuar politikaria (j. 1923).
- Aurelio Galfetti, suitzar arkitektoa (j. 1936).
- Michel Rouche, frantziar historialari eta irakaslea, Galiako historia aditua (j. 1934).
- 2022 – Kirstie Alley, estatubatuar aktorea eta umorista (j. 1951).
- 2023 – Denny Laine, ingeles musikari, abeslari eta egile abeslaria, The Moody Blues eta Wings taldeko kidea (j. 1944).
Jaiak eta urteurrenak
aldatu- Sehaska egutegiko izendegia: Joa, Joas, Joastipi eta Enaitz.
Kanpo estekak
aldatu