بُزمَجّه یا بُزمَجه، در زبان بلوچی "بزمِچ" (یعنی مکنده ی بز) که با نام‌های بزمک، بزدوش، بزچوش و بزغاله‌مار نیز شناخته می‌شود، نام گروهی از خزندگانِ عمدتاً بزرگ‌جثه است که عضو سَردهٔ بزمجه‌ها (نام علمی: Varanus) به‌شمار می‌روند. امروزه نزدیک به ۷۳ گونه بزمجه شناخته شده‌است؛ اگرچه جایگاه اصلی آن‌ها در این سرده و احتمال تعلقشان به سرده‌های مختلف نیاز به بررسی بیشتر دارد. آن‌ها از تیرهٔ بزمجه‌ایان هستند؛ تیره‌ای که شامل بزرگترین مارمولک زنده یعنی اژدهای کومودو است.

بزمجه
تصویر یک بزمجه
رده‌بندی علمی
فرمانرو: جانوران
شاخه: طنابداران
رده: خزندگان
راسته: پولک‌داران
زیرراسته: مارمولک
تیره: بزمجه‌ایان
سرده: Varanus
مرم، ۱۸۲۰

بزمجه‌ها گردن‌دراز، دُم و پنجه‌های قوی، و پاهای عقبی به‌خوبی شکل‌گرفته دارند. بیشتر آن‌ها بر روی خاک زندگی می‌کنند، اما تعدادی از آن‌ها نیز درخت‌پیما و دوزیست هستند. اکثر بزمجه‌ها گوشت‌خوار هستند، ولی سه گونه از بزمجه‌های ساکن فیلیپین از میوهٔ درختان تغذیه می‌کنند. آن‌ها تخم‌گذار هستند و هر بار از ۷ تا ۳۷ تخم در سوراخی که روی آن با خاک پوشانده می‌شود یا تنهٔ خالی درختان، می‌گذارند. بیشتر گونه‌های بزمجه از تخم دیگر جانوران، سوسمارهای کوچک‌تر، ماهی، و پستانداران ریزجثه تغذیه می‌کنند.

فرگشت

ویرایش

به‌نظر می‌رسد که بزمجه‌ها از فرگشت‌یافته‌ترین مارمولک‌ها باشند. آن‌ها دگرگشت نسبتاً بیشتری نسبت به دیگر خزندگان دارند. سامانه‌های حسیِ مختلفی دارند که در شکار طعمه تأثیر بسزایی دارند و فک پایینی که ممکن است نتواند خوردن شکارهای خیلی بزرگ را به‌راحتی انجام دهد. تحقیقات اخیر نشان داده‌است که بعضی بزمجه‌ها، همانند اژدهای کومودو، زهردار هستند و برخلاف آنچه در گذشته تصور می‌شد باکتری‌های کشنده تولید نمی‌کنند.[۱] گرچه به‌جای تزریق کردن سم به بدن طعمه از طریق دندان‌های نیش ـ مانند آنچه در مورد مارها پدید می‌آید ـ سم در اطراف دندان بزمجه می‌ماند و تزریق نمی‌شود، ولی بر اثر تماس جای زخم طعمه ناشی از گازگرفتگی با سم، طعمه از پای درمی‌آید.[۲]

ویژگی‌های ظاهری

ویرایش
 
یک بزمجه در دریاچه مانیارا پارک، تانزانیا

بزمجه‌ها طولی میان ۲۰۰ تا ۳۰۰ سانتی‌متر دارند. غیر از گونهٔ استرالیایی این جانور، دیگر گونه‌ها دارای اندازه‌ای بزرگ هستند. اندازهٔ بزمجهٔ استرالیایی (V. brevicaudatus) به حدود ۲۰۰ سانتیمتر می‌رسد و اژدهای کومودو (V. komodoensis)، دیگر عضو این خانواده، طول تقریبیِ ۳۶۰ سانتیمتر دارد. در اعضای این خانواده استخوان‌های جلدی کم شده یا وجود ندارند، پوزه دراز و باریک است، دُم و گردن به‌نسبت بلند شده‌اند و نای تقریباً حلقه‌حلقه است. به‌دلیل وجود چین‌خوردگی در هریک از مجاری بینی، سطح پوششیِ بویایی آن‌ها افزایش یافته‌است. بینی به‌دلیل پیدایش استخوان کام فرعی، بزرگ و طویل شده‌است. زبان دوشاخه و بسیار توسعه‌یافته‌است و هنگام بلعیدن غذا در غلاف قاعده‌ای‌شکلی جای می‌گیرد و مانند مارها طعمه را به‌صورت کامل می‌بلعند. اندام‌های حرکتی از نوع زمینی‌اند و پاها دارای پنج انگشت چنگال‌دارند و بسیار نیرومند هستند و برای کندن چاله‌ها و سوراخ‌های زیرزمینی مورد استفاده قرار می‌گیرند و برخی گونه‌ها مثل بزمجهٔ نیل توانایی بالایی در شنا کردن دارند.[۲]

گونه‌ها

ویرایش

سرده Varanus

زیرسرده Empagusia:

زیرسرده Euprepiosaurus:

 
بزمجه درختی خالدار آبی، Varanus macraei

زیرسرده Odatria:

زیرسرده Papusaurus:

زیرسرده Philippinosaurus:

زیرسرده Polydaedalus:

زیرسرده Psammosaurus:

  • بزمجه بیابانی، V. griseus
     
    بزمجه خاکستری (V. g. griseus) مکان شمال اندیمشک زاگرس
    • بزمجه خاکستری، V. g. griseus
    • بزمجه خزر، V. g. caspius
    • بزمجه بیابانی هندی، V. g. koniecznyi

زیرسرده Soterosaurus:

زیرسرده Varaneades:

  • Varanus amnhophilis

زیرسرده Varanus:

پانویس

ویرایش
  1. Fry, B.G. (June 2009). "A central role for venom in predation by Varanus komodoensis (Komodo dragon) and the extinct giant Varanus (Megalania) priscus". PNAS. 106 (22): 8969–8974. doi:10.1073/pnas.0810883106. PMC 2690028. PMID 19451641. {{cite journal}}: Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ «معرفی بزمجه بیابانی (وارانوس)». کویرها و بیابان‌های ایران. دریافت‌شده در ۳۱ مهٔ ۲۰۱۴.