Лем[1]метално врзивно средство што се користи при лемењето (меко или тврдо), кое има точка на топење најмалку 50 °C пониска од точката на топење на лемениот материјал. Спојот се остварува со нанесување (наквасување) растопен лем на површината на споените делови, дифузија на лемот во површинските слоеви и кристализација на лемот и механичко закотвување. Нанесувањето е дотолку подобро колку што температурата на лемењето е повисока, а површините се исчистени од оксиди и други премази, нечистотии и слично. Поради оваа причина, овие површини се чистат механички и хемиски пред лемењето, а при лемењето со помош на топило, средство што ги растворува површинските нечистотии и овозможува добро навлажнување и ширење на лемот. Во зависност од работната температура, лемењето може да биде меко или тврдо.[2] Мекото лемење се врши со помош на лемови со точка на топење помала од 450 °C, најчесто легури кои содржат калај, а како топила се користат неоргански и органски халогениди. Лемовите за тврдо лемење имаат точка на топење поголема од 450 °C; тоа се обично сребрени, никелови, бакарни и алуминиумски лемови. Со ваквото лемење се постигнува поголема цврстина и тврдост на спојот.

Pb60Sn40 (60% олово и 40% калај), лем за меко лемење.
Постапка на меко лемење.
Електрично лемење со вметнато јадро од смола, видливо како темна точка на исечениот крај на жицата за лемење.
Различни видови лемови за меко лемење.
Постапка на тврдо лемење.
Тврдо лемење на бакарни цевки.

Поделба

уреди

Според нивната намена и состав сите лемови се поделени во 3 групи:

  • меки лемови,
  • тврди лемови,
  • алуминиумски лемови (меки алуминиумски лемови и тврди алуминиумски лемови).

Видот на лемот се избира според постапката на лемење, видот на материјалот на спојните делови, а понекогаш и според посебните барања што треба да ги исполнува лемниот спој. Од лемовите најчесто се бара да ги имаат следните својства: одредена температура на топење, способност за легирање со металите на спојните делови и одредена цврстина. Понекогаш се бара лемот да има одредена електрична спроводливост (електроника и електротехника), хемиска отпорност (хемиска и прехранбена индустрија) и одредена боја (украсни предмети).

Основни видови лемови
Видови лемови Ознака на лемот t L (˚C)
Меки калајни лемови S. Sn 20 275
S. Sn 30 249
S. Sn 40 223
S. Sn 60 185
S. Sn 75 185
Тврди месингови лемови S. Cu 85 Zn 1 020
S. Cu 60 Zn 900
S. Cu 48 Zn 870
S. Cu 42 Zn 845
Тврди сребрени лемови S. Cu 55 Zn Ag 8 870
S. Cu 55 Zn Ag 12 830
S. Cu 55 Zn Ag 8 Cd 730
S. Cu 55 Zn Ag 12 Cd 700
Алуминиумски лемови L – Ал Si 12 590
L – Zn Al 15 430
L – Sn Zn 10 210
L – Sn Pb Zn 220

Меки лемови

уреди

Мекиот лем е легура на олово и калај со додавање на 0,5 - 3,5% антимон (Pb + Sn + Sb). Односот на олово и калај зависи од намената на лемењето. За работа со лим се користи лемење со поголема содржина на олово (до 90%). За лемење садови се користи лемење со 90% калај и 1,3% антимон, бидејќи над 9% оловото е токсично. (За меко лемење на тешки метали (железни, бакарни, никелови материјали) погодни се оловно-калајните лемови (лем PbSn) според DIN 1707. Лемовите за лесни метали (алуминиум и алуминиумски легури) според DIN 8512 се состојат главно од калај, цинк и кадмиум. Кадмиумот ја намалува точката на топење.

За меко лемење најчесто се користат калајни лемови со различен однос на калај и олово, општи ознаки HRN - ознаки S. Sn X, каде што S означува дека е материјал за спојување, а X е процентот на калај во него. Важно е да се знае дека калајните лемови за лемење на лимена амбалажа во прехранбената индустрија не смеат да содржат повеќе од 10% олово поради здравствени причини (поради токсичноста на оловото).

За лемење на електронски компоненти и други делови чувствителни на повисоки температури, често се користат меки лемови со екстремно ниски точки на топење, како што се:

  • Розова легура со состав 50% Bi + 25% Sn + 25% Pb (tL = 94 ˚C);
  • Вудов легура со состав 50% Bi + 25% Pb + 12,5% Sn + 12,5% Cd (tL = 70 ˚C).

Тврди лемови

уреди

Тврдите лемови се делат на: тешко топливи (tL = 875 до 1.100 ˚C) и лесно топливи (tL = 450 до 875 ˚C). Од тврдите лемови, според HRN, нормирани се месинговите лемови со состав од Cu + Zn, општи ознаки S. Cu X Zn (X е процентот на Cu) и сребрените лемови со состав од Cu + Zn + Ag, кои можат да да бидат од 8 до 50 % Ag. Нивната ознака според HRN е S. Cu X Zn Ag X (двете X се процентите на бакар и сребро). Сребрените лемови се со највисок квалитет (имаат поголема цврстина, подобра електрична и топлинска спроводливост и хемиска отпорност), но се поскапи од месинговите. Покрај месинговите и сребрените лемови се користат и бакарни лемови од 86 до 99,90% Cu кои се стандардизирани според DIN.

Алуминиумски лемови

уреди

Алуминиумските лемови се користат за лемење на алуминиум и алуминиумски легури и можат да бидат меки лемови со состав, на пример: Sn + Zn, Zn + Al и Cd + Zn, и тврд состав, на пример: Al + Si и Al + Si + Sn. Алуминиумските лемови се стандардизирани според DIN (на пример L – Sn Zn 10 и L – Al Si 10).

Лемовите можат да ги имаат овие облици: жица или прачка за лемење, лента или фолија за лемење, прстен за лемење, бања за лемење и прашок за лемење. Жиците и прачките за лемење може да содржат хемиско средство за чистење во јадрото.[3]

Наводи

уреди
  1. „лем“Дигитален речник на македонскиот јазик
  2. lemljenje, "Hrvatska enciklopedija", Leksikografski zavod Miroslav Krleža, www.enciklopedija.hr, 2018.
  3. "Elementi strojeva", Karl-Heinz Decker, Tehnička knjiga Zagreb, 1975.