Ferdydurke

powieść Witolda Gombrowicza (wyd. 1937)

Ferdydurkeawangardowa powieść Witolda Gombrowicza opublikowana w 1937 (datowana 1938), przełożona na wiele języków, uznana za wybitny utwór już przed II wojną światową[1].

Ferdydurke
Ilustracja
Okładka polskiego wydania z 1938 roku
Autor

Witold Gombrowicz

Typ utworu

powieść

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Warszawa

Język

polski

Data wydania

1937

Wydawca

Towarzystwo Wydawnicze „Rój”

Treść

edytuj

Bohaterem powieści jest trzydziestoletni początkujący literat Józio Kowalski, który niespodziewanie zostaje odwiedzony przez swojego byłego nauczyciela, profesora Pimkę, i cofnięty do swojej starej klasy gimnazjalnej. Czas teraźniejszy znajduje się nagle w czasie przeszłym i staje się czasem realnym bohatera. W trakcie pobytu w szkole zostaje poddany procesowi tzw. „upupiania”, czyli infantylizacji młodzieży gimnazjalnej. W kolejnych „odsłonach” perypetii bohatera podlega on często wtłaczaniu w formy poznawczego i społecznego konformizmu. W domu mieszczańskim to samokształtowanie prowadzić ma ku normom tzw. nowoczesnego społeczeństwa obowiązkowej tolerancji. Ostatecznie odrzuca powierzone mu zadanie i ucieka za namową Miętusa (szkolnego kolegi) w celu odnalezienia dla niego „człowieka bez formy”.

W dalszych peregrynacjach trafia do dworu wujostwa Hurleckich, gdzie dominują tradycje i rytuały ziemiańskie.

Zasadniczym tematem utworu nie są przygody Józia i oryginalnie stworzona fabuła. Obok późniejszej powieści Trans-Atlantyk (1953), Ferdydurke to przede wszystkim dyskusja autora o formowaniu się człowieka. O tym, jak skazany jest on stale nie tylko na wpływy zewnętrzne, ale i też na "samowidzenie się". Kim jestem, czy jestem sobą i co to oznacza, czy można być "sobą" – to zasadnicza treść powieści. Do tematu tego wróci po latach w swoim „Dzienniku”. Uwypukleniem tych poszukiwań są jednocześnie sceny satyry społeczno-obyczajowej, czy groteski sytuacyjnej, posługiwanie się surrealizmem i pure nonsensem, zanim te prądy zadomowiły się w literaturze polskiej. Potrafił obnażyć przywary i nawyki polskich klas społecznych, nie oszczędzając najbardziej szanowanych 'narodowych świętości' (wiara, patriotyzm, poczucie honoru). „Ferdydurke” jest powszechnie dziś uznawana za jedno z czołowych osiągnięć polskiej literatury międzywojennej i należy do kanonu lektur szkolnych.

Tytuł

edytuj

Etymologia tytułu utworu nie została jednoznacznie określona przez autora. Jedne z najczęściej powtarzanych hipotez głoszą, że Gombrowicz zaczerpnął go z imienia i nazwiska jednego z bohaterów powieści „Babbitt” Sinclaira Lewisa – Freddy'ego Durkee[2].

Inna głosi, że jest to zapis wymowy wyrażenia w języku angielskim thirtieth door key, które nawiązuje do wieku głównego bohatera – 30 lat. Tytuł całości nawiązywałby do tytułów dwóch składowych, a komentujących utwór, opowiadań o Filidorze – czyli, o lubiącym drzwi (filo-door), czyli to, co „zamyka”, konstytuuje jednostkę – oraz o Filibercie, czyli o lubiącym pokój (berthe), zamknięcie w samym sobie i pewnym stopniu rozwoju. Opowiadania te dzielą powieść na trzy części, w których akcja toczy się głównie w trzech „domach ludzkich” – szkoła, dom nowoczesny, dom staroświecki. Tytuł „Ferdydurke” tłumaczony jako „klucz do trzydziestych drzwi”, mówiłby o powieści jako o pewnym kluczu, sposobie umożliwiającym niezakłócony i autentyczny rozwój jednostki.

Jeszcze inna teoria (głoszona przez M. Głowińskiego[3]) mówi, że tytuł ma być z zasady bezsensowny, a jego znaczeniem jest, paradoksalnie właśnie, brak znaczenia.

Rozdziały

edytuj

Źródło: witoldgombrowicz.com[4].

I. Porwanie

II. Uwięzienie i dalsze zdrabnianie

III. Przyłapanie i dalsze miętoszenie

IV. Przedmowa do Filidora dzieckiem podszytego

V. Filidor dzieckiem podszyty

VI. Uwiedzenie i dalsze zapędzanie w młodość

VII. Miłość

VIII. Kompot

IX. Podglądanie i dalsze zapuszczanie się w nowoczesność

X. Hulajnoga i nowe przyłapanie

XI. Przedmowa do Filiberta dzieckiem podszytego

XII. Filibert dzieckiem podszyty

XIII. Parobek, czyli nowe przychwycenie

XIV. Hulajgęba i nowe przyłapanie

Adaptacje

edytuj

W roku 1985 Telewizja Kraków zrealizowała spektakl w ramach Teatru Telewizji, w reżyserii Macieja Wojtyszki, w którym wystąpili m.in. Jan Peszek, Jerzy Radziwiłowicz, Jan Frycz.

Powieść została zekranizowana w 1991 roku przez reżysera Jerzego Skolimowskiego. W filmie wystąpili: Iain Glen, Crispin Glover, Robert Stephens, Judith Godrèche, Zbigniew Zamachowski i Fabienne Babe.

14 lutego 2005 roku w Teatrze Wielkim miała miejsce prapremiera baletu pod tytułem „Pupa” opartego na motywach powieści z muzyką Stanisława Syrewicza i choreografią Anny Hop.

Powieść doczekała się wielu adaptacji scenicznych, głównie w teatrach krajowych; 26 premier w ostatnim 30-leciu w teatrach krajowych[5].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Witold Gombrowicz, [w:] Twórcy [online], Culture.pl [dostęp 2024-03-22].
  2. Tytuły dzieł literackich. W: Henryk Markiewicz: Zabawy literackie. Kraków: Oficyna Literacka, 1992, s. 33. ISBN 83-85158-50-2.
  3. Michał Głowiński: „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza. Warszawa: WSiP, 1991.
  4. Streszczenie - Witold Gombrowicz [online], witoldgombrowicz.com [dostęp 2024-08-22].
  5. Teatr w Polsce - polski wortal teatralny [online], www.e-teatr.pl [dostęp 2017-11-15] [zarchiwizowane z adresu 2018-07-23].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj