Hanza

średniowieczny związek miast handlowych północnej Europy

Hanza, Liga Hanzeatycka, Związek Hanzeatycki (z niem. Hanse – gromada) – związek kupców lub miast handlowych Europy z czasów średniowiecza[1]. Miasta należące do związku popierały się na polu gospodarczym, utrudniając pracę kupcom z miast nienależących do związku, jednocześnie zaś stwarzały realną siłę polityczną i niekiedy wojskową.

Zasięg Hanzy około roku 1400

     strefa niderlandzka

     strefa westfalska

     strefa saksońska

     strefa wendyjska

     strefa brandenburska

     strefa pomorska

     strefa pruska

     strefa liwska

     strefa szwedzka

Kwadratami oznaczono Kantory, kółkami miasta hanzeatyckie.
Miasta i strefy Hanzy około 1400 roku

Historia

edytuj

Pierwsze hanzy powstały w XII wieku w Niderlandach, następna (tzw. hanza londyńska) składała się z 15 miast z Flandrii i ułatwiała im handel wełną z Anglii. Do bardziej znanych miast hanzeatyckich w Europie należały: Lubeka, Brunszwik, Kolonia, Bergen, Brugia, Gdańsk, Ryga[potrzebny przypis].

Największą sławę zdobyła tzw. Hanza niemiecka (w literaturze znana po prostu jako „Hanza”), która w XIV–XV w. gromadziła praktycznie wszystkie miasta pobrzeży mórz Północnego i Bałtyckiego. Jej początkiem był zawarty w 1241 roku traktat Lubeki z miastem Soest, do którego po kilku latach dołączyły Rostock, Wismar, Brema, Hamburg, Visby i inne miasta[2]. Po uzyskaniu monopolu na wspomnianych akwenach Hanza osiągała wielkie zyski, a należące do niej miasta często wówczas właśnie przeżywały świetność. W 2 połowie XIII wieku król norweski Eryk II Wróg Księży próbował ograniczyć wpływy Hanzy, jednak został przez nią pokonany i zmuszony do zapłacenia odszkodowania, nadania przywileju wyłączności na handel i wyjęcia spod norweskiego prawa[2]. Równie wielkie były wpływy polityczne Hanzy, zwłaszcza w Niemczech i państwach skandynawskich. Szczytem potęgi Hanzy było kilkadziesiąt lat po wygraniu wojny przeciw Danii w latach 1368–1370 zakończonej pokojem w Stralsundzie, w której król Waldemar IV Atterdag zrzekł się na rzecz Hanzy 15% zysków z duńskiego handlu. Hanza w tym czasie niepodzielnie władała handlem na Bałtyku i Morzu Północnym, stanowiąc prawa, ustalając cła i reguły handlu. Wpływy Hanzy sięgały Nowogrodu i Anglii, gdzie prowadziła kantor hanzeatycki w Londynie. Bogate miasta były w stanie często wystawiać większe i silniejsze armie zaciężne niż biedni monarchowie, polegający często na pospolitym ruszeniu szlachty.

W szczytowym okresie rozwoju Hanza liczyła około 160 miast pod przewodnictwem Lubeki, a językiem urzędowym Związku była odmiana języka dolnosaksońskiego z rejonu tegoż miasta. Delegaci z miast hanzeatyckich zjeżdżali się co jakiś czas i opracowywali wspólną politykę (tzw. Hansetage). W głównym mieście związku, Lubece, działał sejm związku, rozstrzygający wewnętrzne spory i ustalający jego politykę.

Z czasem jednak znaczenie tej organizacji zaczęło maleć. Miasta stały się bardziej zależne od swoich monarchów, pojawiły się rozbieżności między interesami poszczególnych członków, niechęć konsumentów do wysokich cen dyktowanych przez ligę, konkurencja niezależnych kupców holenderskich, które doprowadziły do upadku organizacji. W 1438 roku wybuchła pierwsza wojna między Holendrami a miastami Hanzy, która mimo nierozstrzygnięcia udowodniła, że wpływy Hanzy nie są tak wielkie jak dawniej. Wkrótce wybuchła kolejna wojna, w której Holandię wsparła Anglia, co doprowadziło do wieloletniego konfiskowania sobie towarów przez skonfliktowane strony[2]. Wkrótce od Hanzy zaczynały się odłączać miasta saskie. W 1494 r. kupcy hanzeatyccy zostali wygnani z Nowogrodu. W 1494 roku Gdańsk stanął na czele grupy, obejmującej Braniewo, Chełmno, Elbląg, Królewiec i Toruń oraz przez jakiś czas utrzymywał kantor handlowy w Kownie[3]. W 1535 roku w bitwie pod Helsingborgiem flota Hanzy przegrała z królem Szwecji Gustawem I Wazą, co spowodowało odebranie przywilejów w Szwecji. Następnie Hanza straciła wpływy w Danii i Inflantach, a w 1598 roku królowa Anglii Elżbieta I Tudor wyrzuciła z kraju wszystkich kupców hanzeatyckich, oprócz przedstawicieli Gdańska[2]. Ostatecznie Hanza utraciła pozycję w wyniku wielkich odkryć geograficznych i ustanowienia szlaków morskich łączących Europę z Ameryką i Indiami oraz przywozu dużej ilości kruszców do bicia monet.

Ostatni zjazd delegatów miast hanzeatyckich odbył się w 1669 roku i wzięło w nim udział tylko sześć miast (Lubeka, Brema, Gdańsk, Hamburg, Kolonia i Brunszwik), jednak sama organizacja oficjalnie nie została zlikwidowana[4].

Miasta należące do Hanzy

edytuj

W celu lepszego funkcjonowania Hanzy, podzielono ją na 4 grupy (niem. Quartiere):

  • Wendyjską, w skład której wchodziły strefy wendyjska i pomorska[5][6]
  • Saską, w skład której wchodziły strefy saksońska i brandenburska[5] (lub saksońska)[6]
  • Bałtycką (lub prusko-inflancką), która składała się ze stref pruskiej, liwońskiej i szwedzkiej[5] (lub wschodniobałtycka)[6]
  • Westfalską (lub nadreńską), w skład której wchodziły strefy westfalska i niderlandzka[5] (lub reńska, od rzeki Ren)[6]

Czasem wyodrębnia się jeszcze jedną grupę tzw. Kantorów (niem. Kontor):

  • Kantory, mimo że formalnie nie należały do Związku Hanzeatyckiego to odgrywały istotną rolę, będąc zagranicznymi hanzeatyckimi punktami handlowymi tego Związku np.: w Londynie, Krakowie itd.

Grupa Wendyjska

edytuj

Kolumna „Terytorium” przedstawia państwo pod które podlegało miasto w czasach Hanzy. Kolumna „Obecnie” określa państwo, na którego terenie znajduje się miasto w dzisiejszych czasach.

Miasto Terytorium Obecnie Data dołączenia Data opuszczenia Informacje Źródła
 
Lubeka
 
Wolne Miasto Lubeka
  Niemcy Stolica Ligi Hanzeatyckiej, stolica grupy wendyjskiej [5][7][8][9][10][11]
 
Hamburg
 
Wolne Miasto Hamburg
  Niemcy [12][8][9][13][14]
 
Lüneburg
 
Księstwo Brunszwik-Lüneburg
  Niemcy [8][9][11][14][15]
 
Wismar
 
Księstwo Meklemburgii
  Niemcy W 1283 miasto dołączyło do grupy Rostocker Landfrieden, która była poprzednikiem federacji wendyjskich miast (od 1293). [8][9][13][11][14][16]
 
Rostock
 
Księstwo Meklemburgii
  Niemcy W 1283 miasto dołączyło do grupy Rostocker Landfrieden, która była poprzednikiem federacji wendyjskich miast (od 1293). [8][9][13][11][14][16][17]
 
Stralsund
 
Księstwo rugijskie
  Niemcy 1293 Księstwo rugijskie było lennem duńskiej korony aż do 1325. W 1283 Stralsund dołączył do grupy Rostocker Landfrieden, która była poprzednikiem federacji wendyjskich miast (od 1293). Od 1339 aż do XVII wieku, miasto było członkiem Vierstädtebund razem z Greifswaldem, Demminem i Anklamem. [8][9][11][14][16][18]
 
Demmin
 
Księstwo pomorskie
  Niemcy W 1283 miasto dołączyło do grupy Rostocker Landfrieden, która była poprzednikiem federacji wendyjskich miast (od 1293). Od 1339 aż do XVII wieku, miasto było członkiem Vierstädtebund razem ze Stralsundem, Greifswaldem i Anklamem. [8][11][16][19]
 
Greifswald
 
Księstwo pomorskie
  Niemcy W 1283 miasto dołączyło do grupy Rostocker Landfrieden, która była poprzednikiem federacji wendyjskich miast (od 1293). Od 1339 aż do XVII wieku, miasto było członkiem Vierstädtebund razem ze Stralsundem, Demminem i Anklamem. [8][11][14][16][19]
 
Anklam
 
Księstwo pomorskie
  Niemcy W 1283 miasto dołączyło do grupy Rostocker Landfrieden, która była poprzednikiem federacji wendyjskich miast (od 1293). Od 1339 aż do XVII wieku, miasto było członkiem Vierstädtebund razem ze Stralsundem, Greifswaldem i Demminem. [8][11][16][19]
 
Pasewalk
 
Księstwo pomorskie
  Niemcy
 
Stettin (Szczecin)
 
Księstwo pomorskie
  Polska 1278 W 1283 miasto dołączyło do grupy Rostocker Landfrieden, która była poprzednikiem federacji wendyjskich miast (od 1293). Od XIV wieku stopniowo przejmował rolę głównego miasta w strefie pomorskiej. [6][8][9][11][15][16]
 
Kolberg (Kołobrzeg)
 
Księstwo pomorskie
  Polska [8][11][15][19]
 
Rügenwalde (Darłowo)
 
Księstwo pomorskie
  Polska [8][11][14][15][19]
 
Stolp (Słupsk)
 
Księstwo pomorskie
  Polska [11][15][19]
 
Visby
 
Królestwo Szwecji
  Szwecja 1470 W 1285 roku w Kalmarze, Związek Hanzeatycki zawarł ugodę z królem Szwecji Magnusem I Birgerssonem, który mówił, że Gotlandia należy do Szwecji[potrzebny przypis]. Jednakże w 1470 Liga zmieniła status miasta, a w maju 1525 roku, Niemcy na polecenie Lubeki zniszczyli wszystkie kościoły w mieście z wyjątkiem katedry. [8][9][11][20]
 
Sztokholm
 
Królestwo Szwecji
  Szwecja [9][11]

Grupa Saska

edytuj
Miasto Terytorium Państwo Data dołączenia Data opuszczenia Informacje Źródła
 
Brunszwik
 
Księstwo Saksonii
  Niemcy 1200
(ok. XII w.)
1600
(ok. XVII w.)
Stolica grupy saskiej [5][8][9][11][14][15]
 
Brema
 
Wolne Miasto Brema
  Niemcy 1260 [8][9][11][14][17]
 
Magdeburg
 
Arcybiskupstwo magdeburskie
  Niemcy 1200
(ok. XII w.)
[8][9][11][14][15]
 
Goslar
 
Wolne Miasto Goslar
  Niemcy 1267 1566 Goslar było lennem Saksonii do 1280 roku. [8][9][11][14][15]
 
Erfurt
 
Arcybiskupstwo Moguncji
  Niemcy [8][9][11]
 
Stade
 
Arcybiskupstwo Bremy
  Niemcy [8][14]
 
Berlin
 
Marchia Brandenburska
  Niemcy 1442 W 1356 roku Brandenburgia uzyskała miano elektoratu. W 1442 roku, książę elektor Fryderyk II Żelazny, zmusił wszystkie miasta na terenie Brandenburgii, do opuszczenia Hanzy. [6][9][21][11][15]
 
Frankfurt nad Odrą
 
Marchia Brandenburska
  Niemcy 1430 1442 W 1442 roku, książę elektor Fryderyk II Żelazny, zmusił wszystkie miasta na terenie Brandenburgii, do opuszczenia Hanzy. [9][21][11][15]

Grupa Westfalska

edytuj
Miasto Terytorium Państwo Data dołączenia Data opuszczenia Informacje Źródła
 
Kolonia
 
Wolne Miasto Kolonia
  Niemcy 1475 Stolica grupy westfalskiej aż do zakończenia wojny hanzeatycko-angielskiej (1470-74). Kolonia stanęła po stronie angielskiej, w wyniku czego została wyrzucona z Hanzy. Następcą Kolonii został Dortmund. [5][6][8][9][11][14]
 
Dortmund
 
Wolne Miasto Dortmund
  Niemcy Stolica grupy westfalskiej po tym, jak Kolonia została z niej wyrzucona za wsparcie Anglii w wojnie hanzeatycko-angielskiej. [8][9][13][11][14][15]
 
Deventer
 
Biskupstwo Utrechtu
  Holandia 1000 1500 [8][9][11][14][17][22][23][24]
 
Kampen
 
Biskupstwo Utrechtu
  Holandia 1441 [8][9][11][14][23][25]
 
Groningen
 
Friesland
  Holandia Fryzja była de facto niezależna przez długi okres w średniowieczu. [8][9][11][17]
 
Münster
 
Biskupstwo Münster
  Niemcy [8][13][11][14][15]
 
Osnabrück
 
Biskupi Osnabrücku
  Niemcy 1100
(ok. XII w.)
[8][9][11][14][15]
 
Soest
 
Wolne Miasto Soest
  Niemcy 1609 Miasto było częścią Elektoratu Kolonii do odzyskania niepodległości w latach 1444–1449. Następnie stało się częścią Księstwa Kleve [8][9][13][11][14][15]

Pozostałe miasta

edytuj

Do Hanzy należały również:

 *   – miasta do dziś określające się jako „miasto hanzeatyckie”. Niemieckie miasta hanzeatyckie stosują w związku z tym jako oznaczenie tablic rejestracyjnych samochodów pierwszą literę H (Hansestadt – miasto hanzeatyckie): HB = Brema, HH = Hamburg, HGW = Greifswald, HL = Lubeka, HRO = Rostock, HST = Stralsund, HWI = Wismar; wyjątkiem jest tu kilkunastotysięczne dziś Hansestadt Anklam, gdzie samochody rejestrowane są pod literami OVP (odnoszącymi się do nazwy byłego powiatu Ostvorpommern – wschodnie Pomorze Przednie).

Współczesne odniesienia

edytuj

Nazwą klubu piłkarskiego odnoszącą się do dawnej hanzeatyckiej przeszłości miasta Rostock jest Hansa Rostock. W Polsce analogicznie do historii miasta nawiązuje nazwa klubu Hanza Goleniów.

Oko Jelenia autorstwa Andrzeja Pilipiuka tematycznie opiera się na czasach upadku Hanzy.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Hanza, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-05-02].
  2. a b c d Hanza. Miasta, które trzęsły Bałtykiem, „wyborcza.pl” [dostęp 2018-10-24] (pol.).
  3. Historia Hanzy, „www.gdansk.pl” [dostęp 2018-10-24] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-24] (pol.).
  4. Od imperium Karola Wielkiego do kryzysu XIV wieku. T. 8. Madrid, Kraków: Mediasat Group, 2007, seria: Biblioteka Gazety Wyborczej. Historia Powszechna. ISBN 978-84-9819-815-7.
  5. a b c d e f g Natkiel 1989 ↓, s. 33.
  6. a b c d e f g Keating 2004 ↓, s. 120.
  7. Keating 2004 ↓, s. 47, 120.
  8. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa Falke 1863 ↓, s. 62–64.
  9. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Jotischky i Hull 2005 ↓, s. 122–123.
  10. Holborn 1982 ↓, s. 74, 82.
  11. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac Dollinger 2000 ↓, s. IX–X.
  12. Keating 2004 ↓, s. 47.
  13. a b c d e f Holborn 1982 ↓, s. 82.
  14. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Barthold 1862 ↓, s. 35, 496.
  15. a b c d e f g h i j k l m n Schäfer 2006 ↓, s. 37.
  16. a b c d e f g Wernicke 2011 ↓, s. 142.
  17. a b c d Mehler 2009 ↓, s. 89–108.
  18. Stralsund, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2018-09-22] (ang.).
  19. a b c d e f Buchholz 1999 ↓, s. 120.
  20. Varför ruinerades Visby. Goteinfo.com. [dostęp 2011-04-30]. (szw.).
  21. a b Holborn 1982 ↓, s. 32.
  22. Mehler 2011 ↓, s. 16–25, zwłaszcza 20–21.
  23. a b Berkmoes 2010 ↓, s. 255.
  24. McDonald 2009 ↓, s. 438.
  25. McDonald 2009 ↓, s. 433.

Bibliografia

edytuj

Opracowania dotyczące Hanzy (j. polski)

edytuj
  • Philippe Dollinger: Dzieje Hanzy: XII–XVII wiek. Vera Soczewińska (tłum.), Edmund Cieślak (red.). Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1975.
  • Henryk Samsonowicz: Późne średniowiecze miast nadbałtyckich. Studia nad dziejami Hanzy nad Bałtykiem w XIV-XV w. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968.
  • Henryk Samsonowicz: Hanza, władczyni mórz, Warszawa, Książka i Wiedza, 1958.
  • Nikolay Yagunov, Tatiana Yagunova: Hanza po wiekach. Niemcy, Polska, Rosja, Litwa. Album fotografii = Hanse centuries later. Germany, Poland, Russia, Lithuania. The album of photos. Pelplin: Wydawnictwo Bernardinum, 2014. ISBN 978-83-7823-473-9.
  • Cieślak Edmund, Niektóre zagadnienia hanzeatyckiego handlu i transportu morskiego, Przegląd Zachodni, 8, (1952), nr 5/6, s. 432–459

Opracowania dotyczące Hanzy (obcojęzyczne)

edytuj

Pozostałe opracowania

edytuj
  • Ryan ver Berkmoes, Karla Zimmerman: The Netherlands. Lonely Planet, 2010. ISBN 978-1-74104-925-1. (ang.).
  • Werner Buchholz: Deutsche Geschichte im Osten Europas. Pommern. Berlin: Siedler, 1999. ISBN 3-886-80272-8. (niem.).
  • Hajo Holborn: A History of Modern Germany: The Reformation. Princeton University Press, 1982. ISBN 0-691-00795-0. (ang.).
  • Andrew Jotischky, Caroline Hull: The Penguin Historical Atlas of the Medieval World. Penguin Books, 2005. ISBN 978-0-141-01449-4. (ang.).
  • Michael Keating: Regions and regionalism in Europe. Edward Elgar Publishing, 2004.
  • George McDonald: Frommer’s Belgium, Holland & Luxembourg, 11th Edition. Frommers, 2009. ISBN 978-0-470-38227-1. (ang.).
  • Richard Natkiel: Atlas of Maritime History. Smithmark Publishing, 1989. ISBN 0-831-70485-3. (ang.).
  • Od imperium Karola Wielkiego do kryzysu XIV wieku. T. 8. Madrid, Kraków: Mediasat Group, 2007, seria: Biblioteka Gazety Wyborczej. Historia Powszechna. ISBN 978-84-9819-815-7.
  • Die Hansestädte an der Oder. W: Horst Wernicke: Oder-Odra. Blicke auf einen europäischen Strom. Lang, 2007, s. 137–148. ISBN 3-631-56149-0. (niem.).

Linki zewnętrzne

edytuj