Itr

39. pierwiastek chemiczny

Itr (Y, łac. yttrium) – pierwiastek chemiczny, z grupy metali przejściowych w układzie okresowym.

Itr
stront ← itr → cyrkon
Wygląd
srebrzystoszary
Itr
Widmo emisyjne itru
Widmo emisyjne itru
Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.

itr, Y, 39
(łac. yttrium)

Grupa, okres, blok

3 (IIIB), 5, d

Stopień utlenienia

III

Właściwości metaliczne

metal przejściowy

Właściwości tlenków

słabo zasadowe

Masa atomowa

88,906 ± 0,001[a][3]

Stan skupienia

stały

Gęstość

4472 kg/m³

Temperatura topnienia

1522 °C[1]

Temperatura wrzenia

3345 °C[1]

Numer CAS

7440-65-5

PubChem

23993

Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą
warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)

Do roku 2013 scharakteryzowane zostały 33 izotopy itru o liczbach masowych 76–108. Spośród nich trwały jest tylko 89Y, który stanowi 100% naturalnego składu tego pierwiastka[4]. Występuje w skorupie ziemskiej w ilości 29 ppm, m.in. w postaci monacytu (ok. 3% itru) i bastnazytu (ok. 0,2%)[5][6] (tworzy też minerał ksenotym, YPO
4
). Ze złóż tych pozyskiwany jest komercyjnie, przez przekształcenie we fluorek i redukcję wapniem[5].

Tworzy złożone wodorki, tlenki, fluorki i wodorotlenek. Wodorki itru są stosowane jako bardzo silne środki redukujące. Nie ma znaczenia biologicznego, jest podejrzewany o rakotwórczość.

Charakterystyka

edytuj

W formie czystej itr jest srebrzystoszarym, stosunkowo stabilnym na powietrzu metalem. Na jego powierzchni tworzy się trwała warstwa tlenków, tak jak to jest w przypadku glinu (pasywacja). Jego własności chemiczne przypominają magnez. Jest łatwopalny, ale nie ulega samorzutnej reakcji z tlenem. Z wodą reaguje dość powoli z utworzeniem wodorotlenku. Wióry itru zapalają się na powietrzu gdy temperatura przekroczy 400 °C.

Historia odkrycia

edytuj

Został odkryty w roku 1794 przez Johana Gadolina w Finlandii. Jako wolny metal (choć w formie zanieczyszczonej) otrzymał go Friedrich Wöhler w roku 1828, redukując chlorek itru potasem[5][7]. Jest to jeden z czterech pierwiastków, których nazwy zostały utworzone od szwedzkiej miejscowości Ytterby (poza itrem są to erb, iterb, terb).

Zastosowanie

edytuj
  1. Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 88,905838 ± 0,000002. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.

Przypisy

edytuj
  1. a b David R. Lide (red.), CRC Handbook of Chemistry and Physics, wyd. 90, Boca Raton: CRC Press, 2009, s. 4-41, ISBN 978-1-4200-9084-0 (ang.).
  2. Yttrium (nr 261327) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-02]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
  3. Thomas Prohaska i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI10.1515/pac-2019-0603 (ang.).
  4. G. Audi, A. H. Wapstra, C. Thibault, J. Blachot, O. Bersillon. The NUBASE evaluation of nuclear and decay properties. „Nuclear Physics A”. 729, s. 3–128, 2003. DOI: 10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001. Bibcode2003NuPhA.729....3A. (ang.). 
  5. a b c C.R. Hammond, The Elements. Yttrium, [w:] CRC Handbook of Chemistry and Physics, David R. Lide (red.), wyd. 88, Boca Raton: CRC Press, 2007, s. 4-41, ISBN 978-0-8493-0488-0 (ang.).
  6. Yttrium: geological information [online], WebElements Periodic Table [dostęp 2021-04-28].
  7. Yttrium: historical information [online], WebElements Periodic Table [dostęp 2021-04-28].
  8. Sławomir Wisławski, Andrzej B. Szczepanik, Radosław Bilski, Stanisław Ancyparowicz, Alfred J. Meissner, Jacek Proniewski. Ocena skuteczności synowektomii izotopowej w nawracających samoistnych wylewach do stawów kolanowych u chorych na hemofilię. „Postępy Nauk Medycznych”. 7–8, s. 328–332, 2007.