Kamienie szlachetne

Kamienie szlachetne ceniono od najdawniejszych czasów^[4], nie tylko w Europie, ale także na Wschodzie, gdzie diamenty i rubiny uważano za najcenniejsze, stawiając na dalszym miejscu szafiry, szmaragdy i topazy. Piękno diamentów i rubinów w naszyjniku, promieniujących światłem podobnym do światła gwiazd, opisano w indyjskim poemacie sprzed 5000 lat^[5].

Posiadanie kamieni szlachetnych było przywilejem zamożnych i wpływowych osób^[1]. Były symbolem władzy i bogactwa oraz służyły do ozdoby, np. w postaci naszyjnika^[6]. Wysadzano nimi diademy, korony, berła; ozdabiano nimi miecze, tarcze, pierścienie, a nawet zastawę stołową, rydwany i baldachimy^[7] oraz przedmioty religijne (relikwiarze, krzyże itp.)^[8]. W średniowieczu nie dzielono kamieni na szlachetne i półszlachetne^[4], ale wyraźnie dokonywano rozróżnienia między kamieniami uważanymi za wartościowe a zwykłymi skałami^[9]. Noszona biżuteria w późnym średniowieczu odzwierciadlała status społeczny danej osoby. Złoto, srebro i kamienie szlachetne były zarezerwowane dla rodziny królewskiej i szlachty. Nisko urodzeni nosili wyroby z miedzi i pewteru. Kamienie szlachetne były postrzegane przez pryzmat ich właściwości ochronnych jako amulety, np. szafir miał sprawiać, że ten, kto go nosił był miłowany przez Boga i ludzi, a także ochraniał go przed urazami, oszustwami i przemocą. Szafirem były często ozdabiane pierścienie biskupów^[10].

Szlifowanie, polerowanie czy rzeźbienie kamieni szlachetnych (gliptyka) stosowano już w starożytności^[7]. W średniowieczu kamienie szlachetne miały głównie postać kaboszonów o zaokrąglonych kształtach i mocnym połysku. Wykonywano kamee i intaglio^[8]. W wyrobach artystycznych nierzadko łączono razem z kamieniami szlachetnymi emalię^[8].

Od około XIV–XV wieku zaczęto nadawać im kształt wielościennych form geometrycznych^[7].

W przeszłości szmaragd był uznawany za króla kamieni szlachetnych^[11].

Tradycyjnie barwnym kamieniom szlachetnym przypisywano magiczną moc, a nawet właściwości lecznicze^[1].

Zasoby kamieni szlachetnych w przyrodzie są nieodnawialne ze względu na długotrwały proces ich tworzenia się (miliony lat^[12]) i stale się zmniejszają, stąd ich cena rynkowa wzrasta^[13].

• Historyczne obiekty ozdobione kamieniami szlachetnymi
•  
  Diamentowa czapka Piotra I Wielkiego
•  
  Korona cesarska Świętego Cesarstwa Rzymskiego
•  
  Diadem królowej Hortensji
•  
  Turecka szabla z XVII wieku

Po wydobyciu ze złóż barwne kamienie szlachetne są poddawane specjalnej obróbce, która w dużej mierze polega na szlifowaniu^[13].

Szmaragdom nadaje się specjalny szlif szmaragdowy lub inny rodzaj szlifu fasetowego. Spotyka się też szmaragdy z nałożonym szlifem kaboszonowym lub reliefem rzeźbiarskim^[11]. Szmaragdy o najniższej jakości są poddawane procesowi bębnowania^[11].

Rubinom i szafirom nadaje się szlif fasetowy, rzadziej kaboszonowy (np. rubin gwiaździsty). Czasem są rzeźbione (gliptyka)^[14][15].

Na diamenty nakłada się zwykle szlif fasetkowy^[16] (odpowiednio oszlifowany nosi nazwę brylantu), natomiast przezroczyste do nieprzezroczystych czarne diamenty bywają szlifowane jedynie okazjonalnie^[16]. Diamenty o gorszej jakości są współcześnie rutynowo poprawiane, np. przez napromieniowanie w celu zmiany barwy z nieatrakcyjnej np. szarej na fantazyjną. Praktykowane jest wypalanie laserem i wybielanie inkluzji w diamencie^[17].

Efektowne oszlifowanie ma wpływ na wartość kamienia szlachetnego, a nie tylko jego czystość, barwa i rozmiar^[13].

W postaci oszlifowanej stosuje się je w jubilerstwie, oprawia w złoto, srebro i inne metale szlachetne^[18].

Spośród ponad 5000 różnych minerałów występujących naturalnie w skorupie ziemskiej^[19] w przeszłości wyróżniono 4 kamienie szlachetne^[20]: diament, szmaragd, rubin i szafir, tzw. „Wielka Czwórka”. Czasami do grupy tej włączany jest także opal i wtedy używa się pojęcia „Wielkiej Piątki”^[1]. Na liście tej możne czasami zostać wymieniona perła lub jadeit^[20].

Diament jest najtwardszym z kamieni szlachetnych (10 w skali Mohsa)^[21], lecz należy chronić go przed uderzeniem lub upadkiem, gdyż bywa kruchy^[22].

Czerwony rubin i niebieski szafir są odmianami minerału korundu^[14][23] i mają oba ten sam stopień twardości równy 9 w skali Mohsa^[24][25]. Korund jest obecnie produkowany syntetycznie, np. metodą Verneuila lub Czochralskiego^[26]. Korundy syntetyczne (nazywane też hodowanymi) mogą mieć różną wielkość, czasami dość znaczną^[14]. Syntetyczny rubin i syntetyczny szafir mają stopień twardości równy 9 w skali Mohsa tj. ich naturalne odpowiedniki^[27].

Szmaragd, będący odmianą minerału berylu, ma charakterystyczną zieloną barwę, od której pochodzi nazwa zieleni szmaragdowej – odcienia barwy zielonej i nazwa barwy szmaragdowej^[11]. Jego twardość w skali Mohsa wynosi 7,5 do 8^[28].

• Wielka Czwórka
•  
  Broszka z diamentami
•  
  Naszyjnik z szafirem
•  
  Szkatułka ozdobiona szmaragdami
•  
  Pierścionek z rubinem

Przykładami innych bardziej znanych naturalnych kamieni ozdobnych (nieszlachetnych) stosowanych w jubilerstwie są: aleksandryt, agat, ametyst, akwamaryn, granat, lapis lazuli, kamień księżycowy, opal, perydot, różowy kwarc, spinel, tanzanit, turmaliny, turkus, cyrkon^[20], ametryn, cytryn, iolit, jadeit, kunzyt, morganit, kamień słoneczny, topaz^[29].

Wszystkie inne kamienie, poza diamentem, szafirem, rubinem i szmaragdem, były dawniej nazywane „kamieniami półszlachetnymi”^[20], a nawet jeszcze obecnie można spotkać się z tym określeniem^[12]. Kamienie spoza „Wielkiej Czwórki” nazywa się obecnie ozdobnymi^[1].

Nie zaleca się stosowania określenia „kamień półszlachetny”. Używa się pojęcia kamieni szlachetnych i ozdobnych, kamieni syntetycznych, rekonstruowanych, łączonych (dublety i tryplety), imitacji oraz „kamieni pochodzenia organicznego” i skamielin, albo po prostu mówi się ogólnie o kamieniach jubilerskich^[30].

Dawny podział na kamienie szlachetne i półszlachetne nie miał podstaw naukowych^[20]. Tradycyjnie te cztery kamienie były najbardziej poszukiwane i najdroższe^[20]. Obecnie ten podział zdezaktualizował się. Niektóre kamienie zliczane do półszlachetnych mogą osiągać ceny znacznie wyższe niż kamienie szlachetne, np. naturalna perła jest droższa od słabej jakości diamentu, szafiru, rubinu czy szmaragdu. Pewne kamienie półszlachetne mogą występować w przyrodzie rzadziej od „Wielkiej Czwórki”, np. tsavoryt^[20]. Gemmolodzy nie stosują już podziału na kamienie szlachetne i półszlachetne^[12]. We współczesnym polskim podręczniku gemmologii dla studentów geologii stosuje się pojęcia kamieni szlachetnych i ozdobnych^[31], zaliczanych ze względu na pochodzenie do trzech grup: minerały, syntetyki i substancje organiczne^[3].

We współczesnej gemmologii stosowane są różne metody klasyfikacji kamieni, albowiem nie istnieje jeden sposób na sklasyfikowanie kamieni^[12]. Poza tym niezależnie od metody klasyfikacji zawsze znajdują się wyjątki od reguły^[12]. W podziałach stosowane jest pojedyncze kryterium porządkujące bądź kilka kryteriów^[32].

Handlowcy i szlifierze dzielą kamienie na dwie kategorie: diamenty (bezbarwne i kolorowe) i kamienie kolorowe (wszystkie inne kamienie poza diamentami, w tym także ich odmiany bezbarwne, np. bezbarwny szafir czy bezbarwny topaz). Dla handlowców taki podział ma znaczenie ze względu na różnice w pozyskiwaniu i dystrybucji między diamentami a kamieniami kolorowymi, zaś dla szlifierzy ze względu na konieczność posiadania osobnego zestawu do szlifowania diamentów i innego do szlifowania kamieni kolorowych, które są mniej twarde^[12].

W innej metodzie klasyfikacji kamienie jubilerskie dzieli się na naturalne, syntetyczne (będące odpowiednikami kamieni naturalnych, jak i syntetyki niemające odpowiednika w przyrodzie) oraz imitacje^[12]. Kamienie można również podzielić na nieorganiczne i organiczne (np. bursztyn, perła, koral), czy na krystaliczne i amorficzne (np. naturalne i syntetyczne szkło, bursztyn, opal)^[12].

• WłodzimierzW. Łapot WłodzimierzW., Gemmologia ogólna, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1999, ISBN 978-83-226-0891-3 .
• WłodzimierzW. Łapot WłodzimierzW., Gemmologia szczegółowa: vademecum, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2000, ISBN 83-226-0939-6 .
• BrigitteB. Buettner BrigitteB., The Mineral and the Visual Precious Stones in Medieval Secular Culture, Stany Zjednoczone: Pennsylvania State University Press, 2022, ISBN 978-0-271-09250-8 .