Wrocław

miasto w Polsce, stolica Dolnego Ślōnska
(Pōnkniyntŏ ze Wrocuaw)

Spůłrzyndne: 51°06'30" N 17°01'42" EGeůgrafja

Wrocław[1][2] (pol. Wrocław, łac. Wratislavia, Vratislavia, niym.Audio Breslau, śl-niym. Brassel, Gruß Brassel[3], czes. Vratislav abo Vroclav, madz. Boroszló) – miasto na prawach krysu we połedniowo-zachodnij Polsce, siydziba władz dolnoślōnskigo wojywōdztwa a wrocławskigo krysu. Stolica a nojsrogsze miasto Ślōnska a Dolnego Ślōnska. Położōne we Postrzodkowyj Ojrŏpie, na Ślōnskij Nizinie, nad Ôdrōm a jeji sztyryma dopłygami.

Wrocław
Rynek Starego Miasta w Wrocławiu
Rynek Starego Miasta w Wrocławiu
Wapyn
Fana
Wapyn Wrocławia Fana Wrocławia
Dewiza: Miasto spotkań (Śl.: Miasto trefōw)
Państwo  Polska
Historycznŏ krajina Ślōnsk
Wojewōdztwo dolnoślōnske
Data założyniŏ X stolecie
Prawa miejskie 1214
Prezydynt Jacek Sutryk (2024)
Wiyrchnia 292,81 km²
Wysokość kole 111 m n.m.
Wielość miyszkańcōw (2007)
 - wielość
 - tyngość
 - aglomeracyjŏ

674 132
2302,2 os./km²
956 000
Numeracyjnŏ cōuna 71
Pocztowy kod 50-041 do 54-612
Rejestracyjnŏ tabula DW
Położynie na karcie Polski
Wrocław
Wrocław
Wrocław
TERC (TERYT) 0264011
SIMC 0986283
Amt miastowy
pl. Nowy Targ 1/8
50-141 Wrocław
Galeryjŏ zdjyńć a grafik w Wikimedia Commons
Zajta internetowŏ

Geografijŏ

edytuj

Miasto leży we cyntrum Dolnego Ślōnska, na Ślōnskij Nizinie.

Klimat

edytuj
Strzedniŏ tymperatura i ôpady dla Wrocławia
Miesiōnc Sty Lut Mar Kwi Mŏj Czy Lip Siy Wrz Paź Lis Gru Rocznŏ
Strzednie tymperatury we dziyń [°C] 2.1 3.9 8.4 14.7 19.2 22.4 24.3 24.3 19.5 14 8.4 3.7 13,7
Strzednie dobowe tymperatury [°C] -0.4 0.8 4.3 9.9 14.7 18.2 20.1 19.9 15.3 10.4 5.6 1.4 10
Strzednie tymperatury we nocach [°C] -3 -2.3 -0.3 4.8 9.7 13.3 15.5 15.2 11.2 7 3.1 -0.8 6,1
Ôpady [mm] 49 40 54 46 64 76 98 67 64 48 46 48 58,3
Wilgłość [%] 81 79 75 67 67 66 67 66 71 77 83 81 73,3
Zdrzōdło: [4] 2021-02-15

Historyjŏ

edytuj
 
Wrocław we 1650 roku
 
Przibycie princa Hieronima Bonaparte do Wrocławia
 
Rynek we 1900 roku

Miasto po rŏz piyrszy wzmiankowane w knif klarowny we roku 1000 we ferajnie ze założyniym biskupstwa, jednak ôsadnictwo słowiańske na Tumskim Ostrōwie było co nojmynij 150 lŏt wczaśnij. Ôd kōńca X stoleciŏ było pod panowaniym Piastōw. We 1035 roku, w ôkresie tm. Pogańskij Ryakcyje, źrōdła informujōm ô budowie pogańskij chrōmy wy mieście.

We XIII stoleciŏ dokōnano było lokacyje miasta na magdeburskim prawie, we 1335 miasto przeszło pod panowanie krōly Czech, niyskorzij (po krōtkim epizodzie panowaniŏ hōngaryjskigo) społym z Korōnōm Czeskōm ôstało włōnczōne do Habsburskij Mōnarchije.

We 1741 społym ze wiynkszościōm Ślōnska ôstało zdobyte bez Prusy, we ferajnie ze czym we latach 1741–1918 ôficjalne miano miasta brzmiała Krōlewske Stołeczne a Rezydencjalne Miasto Wrocław (mjym. Königliche Haupt- und Residenzstadt Breslau).

Ôd 6 grudnia 1806 roku Wrocław ôblegany bōł bez wojska Napoleōna. Po miesiyncznym ôblynżyniu, 5 stycznia 1807 roku, jyneroł francuski Dominique Vandamme zdobōł Wrocław. Miasto stało sie pōnktym ôrganizacyjnym polskich legiōnōw, kerych numer ôkryślōno było na 8400 rekrutōw. We 1807 roku Vendamme zarzōndziōł rozebranie fortyfikacyje naôbkoło miasta. Wrocław na tym użōł, bo bastiōny a mury ôgraniczały rozrost przestrzynny cyntrum. Pod panowaniym Francyje Wrocław ôstŏwoł do roku 1813, we kerym Napoleōn pōniōs klynskã, a miasto wrōciyło zaś pod panowanie Prus.

Na zaczōntku XIX stoleciŏ miasto zamiyszkane było bez 78 tysiyncy ôsōb (dane ze 1819). W chycie stoleciŏ liczba ludności przekroczyła 150 tysiyncy, we 1870 – 200 tysiyncy, pōł milijōna przi ôsiōnganiu na zaczōntku XX stoleciŏ (pdl. zestawiyniŏ Heinza Rogmanna ze roku 1937 we 1910 miyszkało wy mieście 512.105 ôsōb, za to pdl. suplementu yncyklopedyje Orgelbranda jejich wielość wynosiyła 510.929 ôsōb).

W czasie I wojaczki światowyj Wrocław niy bōł ôblegany. W latach 1918–1945 (po listopadowej rewolucyji) Miasto Stołeczne Wrocław (Hauptstadt Breslau). 25 siyrpnia 1944 roku miasto ôstało ôgłoszōne festōngym (Festung Breslau), 19 stycznia 1945 roku na byfel gauleitera Ślōnska Karla Hanke dokōnano było przimusowyj pieszej ewakuacyje wiynkszości ôstŏwajōncyj jeszcze wy mieście ludności cywilnyj. 13 lutego 1945 roku Armijŏ Czyrwōnŏ, napoczła ôblynżynie Festung Breslau. 8 marca kōmynda Festung Breslau przejōn Hermann Niehoff. Jego poprzednik, Hans von Ahlfen, ôpuściōł miasto fligrym dwa dni niyskorzij. 16 marca fabrykŏrze przimusowi napoczli wyburzanie kamynic a budowanie lotniska na placu Grunwaldzkim. We nocach 1/2 kwietnia 750 ruskich fligrōw napoczło masowe bōmbardyrowania Wrocławia. 6 mŏja we godzinach wieczornych, we wili Colonia przi ul. Rapackigo 14 podpisano akt kapitulacyje Wrocławia. Podpisujōm go jyn. Niehoff jak tyż jyn. Władimir Głuzdowski. We wyniku bojōw miyndzy Armijōm Czyrwōnōm a Wehrmachtem ôstało zniszczōne 70% miasta, a zabudowa niykerych dzielnic ôstała wyrōwnanŏ z ziymiōm.

2 siyrpnia 1945 na poczdamskiej kōnferyncyji zapadła decyzyjŏ ô prziznaniu Wrocławia Polsce. Wiynkszość miymieckich miyszkańcōw miasta ôstała musowo przesiedlona do sowieckij cōuny ôkupacyjnej Miymiec. Do Wrocławia za to zaczła napływać ludność polskŏ, zaôbycz z cyntralnyj Polski (ôkolice Kielc a Łodzi) a Wielkopolski jak tyż wysiedleni miyszkańcy weschodnich rubieży przedwojynnyj Polski, zaôbycz ze Lymberga a ôkolic, a tyż ze Wileńszczyzny.

Ludność

edytuj

Sztwŏrte pod wzglyndym numera ludności miasto w Polsce – ôficjalnie 643 782 miyszkańcōw[5], piōnte pod wzglyndym wiyrchnie – 292,82 km². Ze narachowań MPWiK a policyje wynikŏ, iże istny numer ludności Wrocławia wynosi ôd 825 tysiyncy do 1 milijōna ôsōb[6][7]. Wrocław je cyntrum rosnōncej wrocławskij aglomeracyje, kerõ zamiyszkuje taksowano 1,25 mln ôsōb.

Liczba ludności Wrocławia na przestrzyństwach lŏt:

Ekōnōmijŏ

edytuj

We Wrocławiu produkowane sōm autobusy, wagōny, sprzynt AGD, postrzodki chymiczne i elektrōnika. Dynamicznie rozwijŏ sie sektōr IT (software wnyntrzne fyrm, software na ôbsztalowanie), tyż mocka zagranicznych fyrm (bp. Siemens, BenQ, LG (LG Philips + 6 podwykonawcōw + LG Electronics), Volvo, HP, QAD, Bombardier Transportation, Whirpool, 3M, Bosch, Wabco, Fagor etc.). Siemens dyrekt przenosi swoje cyntra programistyczne do Wrocławia. Swoje siydziby majōm sam nastympujōnce banki: BZ WBK, Lukas Banka, Eurobank, Santander Consumer Bank (dŏwnij PTF Bank), Banka Spōłprace Europejskij. Wy mieście dzioła nojsrogszŏ wielość fyrm leasingowych jak tyż windykacyjnych w krŏju, w tym nojsrogszy Europejski Fundusz Leasingowy. Srogi ôstrzodek industryje farmaceutycznego; US Pharmacia, Hasco-Medycyna, Galena, 3M, Labor, S-Lab, Herbapol.

Edukacyjŏ

edytuj
 
Uniwerzytet Wrocławski

Wrocław przinŏleży do nojsrogszych we Polsce uniwersyteckich ôstrzodkōw. Życie usōndkowe skupiŏ sie naôbkoło wyższych uczelniōw z uniwerzytetym rachujōncym 47 000 sztudyntōw i politechnikōm (bez 40 000 sztudyntōw) na czole.

Założōnŏ w 1950 roku Akadymijŏ Medycznŏ we Wrocławiu posiadŏ tradycyje bildowaniŏ siōngajōnce 1811 roku.

Uniwerzytet Ekōnōmiczny we Wrocławiu – powołany we 1947 roku grōmadzi bez 18 000 sztudyntōw. Uniwerzytet Przirodniczy we Wrocławiu założōny w 1951 roku je jednym ze nojsrogszych tyj zorty w krŏju, z numerym bez 13 000 sztudyntōw.

Ôkrōm licznych placōwek państwowych w Wrocławiu mieści sie zgolymy numer prywatnych uczelniōw a badawczych ôstrzodkōw.

Transport

edytuj
 
Docelowy ukłŏd drōg w Wrocławiu
 
Miastowy transport zbiorowy

Drōgowy transport

edytuj

Bez Wrocław przebiygajōm:

  • autobana A4 (E40)
  • ekspresowŏ drōga nr S5 (E261)
  • krajowŏ drōga nr 5
  • autobana A8 (E67)
  • ekspresowŏ drōga nr S8 (E67)
  • krajowŏ drōga nr 35
  • krajowŏ drōga nr 94
  • wojewōdzkŏ drōga nr 342
  • wojewōdzkŏ drōga nr 347
  • wojewōdzkŏ drōga nr 372
  • wojewōdzkŏ drōga nr 359
  • wojewōdzkŏ drōga nr 395
  • wojewōdzkŏ drōga nr 455

Szynowy, flugowy a wodny transport

edytuj

Wrocław je wŏżnym banowym wyndzłem (Wrocław-Brochōw - 2. nojsrogszy banowy wyndzeł sztela towŏrowŏ w krŏju), ze Wrocławia wychodzōm sznōrze banowe w richtōngach: Leszno-Poznań, Ôpole-Lubliniec, Legnica-Zgorzelec, Głogōw-Grinberg, Kłodzko-Kudowa Zdrōj, Wałbrzych-Lelynia Gōra, Ôleśnica-Ôstrów Wielkopolski. Miasto posiadŏ miyndzynŏrodowe lotnisko na Strachowicach jak tyż port rzyczny na Ôdrze.

Miastowy zbiorowy transport

edytuj

Miastowy zbiorowy transport w Wrocławiu używŏ z sztrasban i autobusōw. Rozległy nec tramwajowy je jednym z srogszych w krŏju, jednak niy ôbsuguje mocka gynsto zamiyszkanych ôsiedli takich jak Kozanów, Psie Pole, Gaj eli Zakrzów, sznōrze autobusowe stanowiōm tedyć rōwnorzōndny postrzodek transportowy. Kōmunikacyjõ ôbsugujōm MPK Wrocław jak tyż myńsi prywatni przewoźnicy: Dolnośląskie Linie Autobusowe, Polbus oraz Urbus.

Kultura

edytuj

Wrocław je jednym z nojwŏżniyjszych ôstrzodkōw kulturalnych i intelektualnych w Polsce, ô dugij tradycyji. Prestiż miasta ôkryślŏ niy ino srogi numer tyjatrōw, muzeōw, kin i galeryje kōnsztu fungujōncych w zakrysie kultury, atoli tyż pokaźna wielość roztōmajtych i ôryginalnych trefiyń artystycznych, czynsto gradusa miyndzynŏrodowyj. Wrocław zapewniŏ swojim mieszkańcōm i turystōm możebnie szyrokõ ôfertã kulturalnõ – ôd muzyki dŏwnyj do projektōw z przestrzyństwa kōnsztu modernyj. Wizytkōm kulturalnōm Wrocławia stały sie festiwale muzyczne ô miyndzynŏrodowym znaczyniu jak choby Wratislavia Cantans, Festiwal Jazz nad Odrą, Dni Muzyki Starych Mistrzów, Przegląd Piosenki Aktorskiej, Międzynarodowe Zaduszki Jazzowe, Wrocławskie Spotkania Teatrów Jednego Aktora i Małych Form Teatralnych, Międzynarodowy Festiwal Dialog Wrocław. Widziane już w Europium stały sie rychtowane z rozmachem przedstŏwiynia ôperowe ôrganizowane w wrocławskiej Hale Stoleciŏ.

Szport

edytuj
 
Stadiōn w Wrocławiu
  • fusbal: Śląsk Wrocław, Ślęza Wrocław, Parasol Wrocław, KS AZS Wratislavia
  • żużel: WTS Wrocław
  • korbbal: Śląsk Wrocław, Ślęza Wrocław
  • bal rynczny: Śląsk Wrocław
  • siatkōwka: Gwardia Wrocław
  • pływanie: MKS Juvenia Wrocław, Śląsk Wrocław
  • boks: Gwardia Wrocław
  • wioślarstwo: KS AZS Wratislavia
  • strzelectwo: Śląsk Wrocław

Administracyjŏ

edytuj

Wrocław tajluje sie administracyjnie na 48 ôsiedli, stanowiōncych jednotki spōmocne miasta. Dŏwnieć miasto skłŏdało sie z 5 dzielnic: Psie Pole, Śródmieście, Stare Miasto, Krzyki, Fabryczna, kere terŏźnie niy posiadajōm włŏsnyj natury prawnyj, stanowiōm jednak durch kryterium ôrganizacyje mocka amtōw i instytucyje.

Kamracke miasta

edytuj
Kamracke miasta
Miasto Państwo Data napoczyńciŏ spōłprace
Araucária   Brazylijŏ 2006
Batumi   Gruzyjŏ 2019
Breda   Niderlandy 1991
Charlotte   Sztaty Zjednoczōne 1991
Dresden   Niymcy 1991
Guadalajara   Meksyk 1995
Hradec Králové   Czeskŏ Republika 2003
Kaunas   Litwa 2003
Lille   Francyjŏ 2013
Lymberg   Ukrajina 2002
Oxford   Zjydnoczōne Krōlestwo 2018
Ramat Gan   Izrael 1997
Reykjavík   Islandyjŏ 2017
Vienne (departamynt)   Francyjŏ 1990
Wiesbaden   Niymcy 1987
Vilnius   Litwa 2014

Ôsoby zwiōnzane z Wrocławiem

edytuj

Panoramy miasta

edytuj
 
Widok ze Sky Tower
 
Widok ze „Poltegoru” przi ul. Powstańców Śl. 95
 
Widok ze „Poltegoru” przi ul. Powstańców Śl. 95

Przipisy

  1. Feliks Pluta: Dialekt Głogówecki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1963.
  2. Lucjan Malinowski: Powieści ludu polskiego na Śląsku. Krakōw: Akademia Umiejętności, 1901.
  3. Hans W. Fischer, Lachende Heimat, Dt. Buch-Gemeinschaft, Berlin, 1933
  4. climatebase.ru (pol.). [dostymp 2021-02-16].
  5. Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostymp 2020-07-09] (polski).
  6. Report ô stōnie Wrocławia za rok 2019, ARAW, 27 mŏja 2020 [dostymp 2020-08-22] (polski).
  7. We Wrocławii mieszka aż milion ludzi....

Linki zewnyntrzne

edytuj