Ahameniş İmparatorluğu

MÖ 6. yy.-MÖ 4. yy. arasında hüküm sürmüş bir İran imparatorluğu
(Ahamenişler sayfasından yönlendirildi)

Ahameniş İmparatorluğu ya da Hehamenişiler (İngilizce telaffuz: [əˈkiːmənɪd]; 𐎧𐏁𐏂, Hšassa (Eski Farsça), İmparatorluk), MÖ 6. yüzyılda Büyük Kiros tarafından kurulan, tarihteki ilk Pers devletidir.

Ahameniş İmparatorluğu
𐎧𐏁𐏂
Xšāça
MÖ 550-MÖ 330
Ahameniş İmparatorluğu bayrağı
Büyük Kiros'un Bayrağı
I. Darius (MÖ 522 - MÖ 486) yönetimi altında Ahameniş İmparatorluğunun en geniş sınırları[1][2][3][4]
I. Darius (MÖ 522 - MÖ 486) yönetimi altında Ahameniş İmparatorluğunun en geniş sınırları[1][2][3][4]
BaşkentBabil[5]
Pasargad
Ekbatan
Susa
Persepolis
(törensel)
Resmî dil(ler)Elamca (resmi, geçer ve yönetsel dil)[6][7]
Aramca (resmi ve geçer dil)[8]

Yaygın dil(ler)Sümerce (yazınsal dil)
Akadca[9]
Yunanca (yönetsel)[10]
Persçe
Resmî din
Zerdüştçülük
HükûmetMonarşi
Kralların kralı 
• MÖ 559-530
II. Kiros
• MÖ 530-522
II. Kambises
• MÖ 522-486
I. Darius
• MÖ 486-465
I. Serhas
• MÖ 465-424
I. Artaserhas
• MÖ 424-424
II. Serhas
• MÖ 424-423
Sogdianus
• MÖ 423-405
II. Darius
• MÖ 405-358
II. Artaserhas
• MÖ 338-336
Arses
• MÖ 336-330
III. Darius
Tarihî dönemKlasik Antik Çağ
• Kuruluşu
MÖ 550
MÖ 547
MÖ 525
MÖ 499-449
MÖ 395-387
• Dağılışı
MÖ 330
Yüzölçümü
MÖ 5005.500.000 km2
Nüfus
• MÖ 500
17 milyon ila 35 milyon
Para birimiDareikos
Öncüller
Ardıllar
Medler
Elam
Yeni Babil İmparatorluğu
Lidya
Likya
Sirenayka
Soğdya
Massagetler
Persis
Makedonya (antik krallık)
Başkenti Taht-e Camşid (Persepolis)

Tarihçe

değiştir

MÖ 550'de Persler Büyük Kiros önderliğinde birleşerek kuzeydeki Medler'i yıkmış ve bir devlet haline gelmişlerdir. Bundan sonra Kyros fetih hareketlerine girişmiştir. Bu fetihlerde ise Babil, Fenike gibi zengin yerleri fethedip ülkeyi zengin bir krallık haline getirmiştir. Urartu, Manna devletini, Lidya'yı ve Krezus'un servetini ele geçirip tüm Anadolu'yu hakimiyeti altında birleştirmiştir. Anadolu'yu ele geçirdikten sonra Babil'e saldırmış ve orayı da fethedip kendini Babil kralı ilan etmiştir. Bundan sonra ise Mısır'a saldırma hazırlıklarına başlamış, kuzeydoğuyu sağlamlaştırmak için İskit-Saka imparatorluğu ile savaş yapmış ve bu savaşların birinde Kraliçe Tomris'in ordusuna mağlup olarak ölmüştür.

Yerine ise oğlu Kambis geçmiştir. Kambis devrinde Mısır fethedilmiş, Kartaca'ya kadar Pers ordusu ilerlemiş ancak Karacalıları geçememiştir. Kambis döneminde İranlı kabileler ayaklanmışlardır, bunlar Gomata isimli bir Med rahibinin başını çektiği Mecusilerdir.

Kambis Mısır dönüşü ölmüş, yerine ise ünlü Pers İmparatoru I. Darius geçmiştir. İlk olarak kabile isyanlarını bastırmış ve çeşitli alanlarda devrim niteliğindeki hareketlere girişmiştir. I. Darius da fetih hareketlerine girişmiş, İmparatorluk sınırları doğuda Hindistan'a dayanmıştır. Kafkasya'ya doğru İskitlere karşı da sefer yapmış ama başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Daha sonra batıya yönelip, Trakya, Makedonya ve Ege'ye saldırıp buraları ele geçirmiştir.

Bunun üzerine Spartalılar, Darius ve oğlu I. Serhas'e karşı Salamis Deniz Savaşı'nı yapmışlardır. Salamis Deniz Savaşı'nda elde edilen ganimetlerin bütünü Büyük İskender'in fethinde ele geçirilmiştir.

II. Artaserhas döneminde devlet hızla çözülmeye başlamış, İmparatorluk'ta ayaklanmalar olmuş, Mısır bağımsızlığını ilan etmiştir. İsyanlar güçlükle bastırılmış ama daha sonra III. Darius döneminde Ahameniş İmparatorluğu'na Büyük İskender son vermiştir.

Ahameniş İmparatorluğu tarihte Ortadoğu'da kurulmuş olan en büyük imparatorluklardan biridir. Ege'ye ve Hindistan'a uzanan, gerçek anlamda bir imparatorluk gerçekleştirilmiştir.[11]

Etimoloji

değiştir

Açıkça, Haxāmaniš Haxām+aniš dir, ilki adaçayı anlamına gelen İbranice חכם'den, ikincisi ise Anshan'dan gelmektedir.

Pers mimarisinin en güzel örneği, kalıntıları günümüze kadar ulaşan ve Susa'da yer alan 100 sütunlu Kraliyet Sarayı'dır. I. Darius yazıtında, bu sarayın Mısırlı, İyonyalı, Babilli, Lidyalı vb. tutsaklar tarafından yapıldığını anlatır. Persler hâkimiyeti altındaki halklardan ilham alsalar da, mimari ve sanatları kendilerine özgüdür.

Nakş-ı Rüstem'de Ahameniş İmparatorları mezarları

Yazı, dil ve edebiyat

değiştir

Ahamenişler, kuruluşlarından I. Darius'a değin uzanan süreç boyunca hem resmî dil hem de geçer dil olarak Elamca'yı kullanmışlardır. Elamca'nın resmî kullanımı, Persepolis yönetsel belgelerinde görülmektedir. Büyük taş yazıtlar, her daim Elam dili ile yazılmış ve Elamca'ya ek olarak Akadca da kullanılmıştır.[6]

I. Darius döneminde, Mezopotamya'da yaygınca kullanılmakta olan Aramice, imparatorluğun yeni resmî dili konuma getirilmiştir. Bu dil, geniş devletin türlü bölgelerinden farklı halkların ve farklı dillerin anlaşması için bir aracı konumuna gelmiştir. Çağdaş bilim dünyasının Resmi Aramice ya da İmparatorluk Aramicesi olarak adlandırdığı bu dilin, devletin resmî dili olarak kullanılması; Ahamenişlerin, büyük imparatorluğu ellerinden geldiğince bir arada tutabilmelerinde çok büyük bir etkiye sahiptir.[12] Richard Frye, İmparatorluk Aramice'sini, Ahamenişlerin geçer dili olarak tanımladıktan sonra Aramice'nin kullanımının, devlet içinde, düşünüldüğünden bile çok daha ileri düzeyde olduğunu ve çok daha büyük bir nüfuza sahip olduğunu belirtir.[13] Devletin yıkılmasından yüzlerce yıl sonra bile Arami alfabesi ve sayısız Aramice sözcük, Persçe'de yaşamaya devam edecektir.[14]

Ahameniş yönetiminin, resmî yazışmalarını Grekçe olarak da yaptığı görülmektedir. Grekçe, devlet içinde yaygın bir bürokrasi dili olarak kullanılmıştır. Greklerin, devletin çekirdek bölgelerine yayılıp burada iş edinerek yaşadıkları bilinmektedir. Birçok etnisiteyi barındıran Susa sarayında, Yunanlar da bulunmuş ve buna bağlı olarak bu bölgeden günümüze Grekçe yazıtlar ile kısa bir Grekçe tablet kalmıştır.[10]

Devlet içinde resmî bir yeri olmayan Persçe ise tüm dönemlerde atıl durumda olmuştur. Öyle ki II. Artaserhas döneminden kalan belgelerden anlaşıldığına göre devletin resmî görevlileri bile Pers dilini yeterince öğrenmemiştir ve bu dili yazıtlara geçirirken dilbilgisi ve yazım kurallarını yanlış aktarmışlardır.[15] Sonuç olarak resmî görevliler bile bu dili çok önceden unutmuşlardır ve nadir olarak görülen Pers dilinin kullanımı sırasında ise sözcük dağarcığını artırarak dili kullanışlı duruma getirmek için eski yazıtlarda kullanılan dillerden sözcükler toplamışlardır.[16]

 
Pers İmparatorluğu'nun parası Dareikos

Pers İmparatorluğunda bilim Mezopotamya kadar gelişmemiştir. Takvimleri Babil etkisiyle geliştirilmişti. Dareikos denilen bir para birimi darp etmişlerdir. Herodot’un anlattığına göre, Persler vergi geliri olarak diğer halklardan aldıkları paraları eritip tekrar para olarak basıyorlardı.

Perslerin dininde gökyüzü, su, ateş ve toprağın önemli bir yeri vardı. Ahura Mazda (ya da Hürmüz) adlı tanrıya tapılan Zerdüştlük (veya Mazdaizm) dininin dışında yerel Hint-Avrupa dinleri de vardı. Bu din özellikle Pers soyluları arasında yaygındı. Düalizm ilkesinin belirgin olduğu dinlerden biridir. Eşit iki güç arasındaki savaşa, Hürmüz yani iyilik ve Ehrimen yani kötülük arasındaki savaşa, dayalı bir prensibi vardır.

Ahameniş İmparatorluğu hükümdarları

değiştir
Ahameniş İmparatorluğu (MÖ 550-MÖ 300)
Taht ismi Asıl isim Resim Unvan Doğum-Ölüm Hükümdarlık başlangıcı Hükümdarlık sonu Aile bağlantıları Not
Büyük Kiros   Büyük Kral, Persler Kralı,
Anşan Kralı, Medya Kralı,
Babil Kralı, Sümer ve Akad Kralı,
Dünya'nın Dört Bir Köşesinin Kralı
MÖ 600 – MÖ 530 MÖ 559 MÖ 530 I. Kambises Anşan Kralı ve Astiages'in kızı Medya'li Mandana'nin oğlu MO 559'dan itibaren Anşan Kralı. Massagetler ile yaptığı bir savaşta öldü.
II. Kambises   Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 521 MÖ 530 MÖ 522 Büyük Kiros'un oğlu Bir ayaklanmayı bastırmak için gitmekte iken yolda öldü.
Bardiya Tanyoxarces   Büyük Kral,
Mısır Firavunu
? – MÖ 522 MÖ 522 MÖ 522 Büyük Kiros'un oğlu Pers soyluları tarafından öldürüldü.
I. Darius Arsames (?)   Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
MÖ 550 – MÖ 486 MÖ 522 MÖ 486 Hystaspes'ın oğlu
I. Serhas   Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
MÖ 519 – MÖ 465 MÖ 485 MÖ 465 I. Darius'un oğlu Öldürüldü.
I. Artaserhas   Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
Longimanus
? – MÖ 424 MÖ 465 MÖ 424 I. Serhas'ın oğlu
II. Serhas Artaxerxes   Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 424 MÖ 424 MÖ 424 I. Artaserhas'ın oğlu Sogdianus tarafından öldürüldü.
Sogdianus   Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 423 MÖ 424 MÖ 423 I. Artaserhas'ın oğlu II. Darius tarafından öldürüldü.
II. Darius Ochus   Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 404 MÖ 423 MÖ 404 I. Artaserhas'ın oğlu
II. Artaserhas Arsaces   Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
MÖ 436 – MÖ 358 MÖ 404 MÖ 358 II. Darius'un oğlu
III. Artaserhas Ochus   Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 338 MÖ 358 MÖ 338 II. Artaserhas'ın oğlu Öldürüldü.
IV. Artaserhas Arses   Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 336 MÖ 338 MÖ 336 III. Artaserhas'ın oğlu Öldürüldü.
III. Darius Artashata   Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
MÖ 380 – MÖ 330 MÖ 336 MÖ 330 IV. Artaserhas'ın oğlu V. Arteserhas tarafından öldürüldü.
V. Artaserhas Bessus   Büyük Kral.
Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı).
? – MÖ 329 MÖ 330 MÖ 329 Olasılıkla II. Artaserhas'in soyundan gelme bir Pers soylu Büyük İskender tarafından öldürüldü.

Kaynakça

değiştir
  1. ^ 2002 Oxford Atlas of World History p.42 (West portion of the Achaemenid Empire) 16 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. and p.43 (East portion of the Achaemenid Empire) 19 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  2. ^ O'Brien, Patrick Karl (2002). Atlas of World History (İngilizce). Oxford University Press. ss. 42-43. ISBN 9780195219210. 19 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2022. 
  3. ^ Visible online: Philip's Atlas of World History (1999) 17 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  4. ^ The Times Atlas of World History, p.79 (1989): Barraclough, Geoffrey (1997). The Times Atlas of World History (İngilizce). Times Books. ISBN 978-0-7230-0906-1. 24 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2022. 
  5. ^ Yarshater, Ehsan (1993). The Cambridge History of Iran, Volume 3. Cambridge University Press. s. 482. ISBN 978-0-521-20092-9. 
  6. ^ a b Dandamayev, Muhammad (2002). "Persepolis Elamite Tablets". Encyclopedia Iranica. 21 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2013. 
  7. ^ Windfuhr, Gernot. "Iran vii. Non-Iranian Languages (3) Elamite". Encyclopædia Iranica. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2017. 
  8. ^ Wiesehöfer 2001, s. 119.
  9. ^ Harald Kittel, Juliane House, Brigitte Schultze; Juliane House; Brigitte Schultze (2007). Traduction: encyclopédie internationale de la recherche sur la traduction. Walter de Gruyter. s. 1194–5. ISBN 978-3-11-017145-7. 
  10. ^ a b Tucker, Elizabeth (2001). "Greek and Iranian". Christidis, Anastasios-Phoivos (Ed.). A History of Ancient Greek: From the Beginnings to Late Antiquity. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83307-3. 
  11. ^ Ortaylı, İlber (Nihal Uysal) (2010) Zaman Kaybolmaz, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, ISBN::9754586950
  12. ^ Shaked, Saul (1987). "Aramaic". Encyclopedia Iranica. 2. New York: Routledge & Kegan Paul. ss. 250-61 [251]. 
  13. ^ Frye, Richard N.; Driver, G. R. (1955). "Review of G.R. Driver's 'Aramaic Documents of the Fifth Century B.C.'". Harvard Journal of Asiatic Studies. 18 (3/4). ss. 456-61. doi:10.2307/2718444. ISSN 0073-0548. JSTOR 2718444.  p. 457.
  14. ^ Geiger, Wilhelm; Ernst Kuhn (2002). Grundriss der iranischen Philologie: Band I. Abteilung 1. Boston: Adamant.  pp. 249ff.
  15. ^ Ware, James R.; Kent, Roland G. (1924). "The Old Persian Cuneiform Inscriptions of Artaxerxes II and Artaxerxes III". Transactions and Proceedings of the American Philological Association. Cilt 55. ss. 52-61. doi:10.2307/283007. JSTOR 283007.  p. 53
  16. ^ Gershevitch, Ilya (1964). "Zoroaster's own contribution". Journal of Near Eastern Studies. 23 (1). ss. 12-38. doi:10.1086/371754.  p. 20.

Ayrıca bakınız

değiştir

Dış bağlantılar

değiştir
  • Lissner, Ivar (çev: Adli Moran), (2006), Uygarlık Tarihi, İstanbul:Nokta Yayınları, ISBN:
  • mecusiler 20 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  • Eshat Ayata, Zerdüşt Avesta Bölümler - Kora Yayın, Ocak 1998