دفن

دفن^[1] ، پۆز^[1]، لووت^[2]، بێڤل^[1]، کەپی^[1]ئا ن ژی کەپوو^[1]، ەندامێ هەناسەیێئوو ئە ندامێ هەستێ بێهنکرنێ یە. گاڤائە م ل روویێ کەسەکی دنهێرن،ئە م بەشا دەرڤە یێ دفنێ مرۆڤ دبینن.ئە ڤ بەشا ژ دەرڤە دە دخویە، ژ کرکراگئوو هەستیێن ب چەرم (پێست) داپۆشی پێک تە^[3]. شێوەیێ بەشا دفنێ دەرڤە، باندۆر ل سەر بەژنووبالا مرۆڤ ژی دکە. مەزناهیا دفن بۆماوەیی(گەنەتیک) یەئوو ژئا لیێ هۆرمۆنان ڤە تێ کۆنتۆلکرن. حۆرمۆنا تەستۆستەرۆنێ باندۆر ل سەر گەورەبوونا هەستیێن دفنێ دکە، لۆما ب گەلەمپەری دفنێ زلامان ژ یێ ژنان مەزنترئە ^[4].

دفن دەریێ سەرەکی یە ژ بۆ هەناسەگرتنێ. حەوا ژ هەردو کونێن (فرنک) پێشی یێن دفنێ دکەڤە هوندرێ دفنێ. حەردو فرنکێن دفنێ ب ناڤبرەک کرکراگی یا ب ناڤێ سەپتوم، ژ هەڤ جودا دبن^[5]. سەپتوما کرکراگی ب هەستیێکی دفنێ یا ب ناڤێ ڤۆمەر ڤە یەک دبەئوو دفنەکەلێنێ دکە دو بەش، بەشا چەپێئوو ئا راستێ^[3]. روویێ هوندری یێ کونێن دفن، ب لینجەمادەئوو موو داپۆشراڤئە ^[6]. حەوا ژ دەرڤە ب ناڤبەینکاریا کونێن دفنێ دەرباسی دفنەکەلێنێ دبە. دفنەکەلێن نە پێکهتەیەک گرتی یە. ژئا لیێ پێشی ڤە ب کونەن پێشی،ئا نگۆ ب کونێن دفنێ، ژئا لییە پاش ڤە ب کونەنێن هوندر ڤە گرێدایی یە^[5]. کونێن هوندر هەوایا ناڤ دفنەکەلێنێئا راستەیێ قررق دکن. حەروسا ل ناڤ هەستیێن دەردۆرا دفنەکەلێنێ دە هن ڤالاهیێن توورکی هەنە، ناڤێ ڤان پێکهاتەیان سینوسئە . سینوسێن نەزکێ دفن (بئی نگلیزی:پاراناسال سنوسەس) ژی ب دفنەکەلێنێ ڤە گرێدایی نە^[5]. روویێ هوندری یێن سینوسان ژی، وەکی مینا روویێ دفنەکەلێنێ، ب خانەیێن کوولکدارئوو لینجەمادە داپۆشییە^[7]. حن جاران ژ بەر تووشبوونا هۆکارێن نەخوەشیێ، کولبوونا سینوسان روو ددە،ئە ڤ رەوش وەکی نەخوەشیا سینوزیتێ تێ بناڤکرن^[8]. ل سەر دیوارێ دفنەکەلێنێ دە سێ جۆت هەستیێن تەنک،ئێ ن کۆ دشبن قالکا سەدەفێ (میدیە) هەیە، ناڤێ ڤان هەستیان وەکی کۆنکا(بئی نگلیزی: جۆنجها) تێ ب ناڤکرن^[5]. د زمانێ لاتینێ دە ژ بۆئا ژالێنئا ڤی یێن ب قالک دۆرپێچی، یێن وەکی سەدەفئوو میدیە (بئی نگلیزی:موسسەل) پەیڤا جۆنجها تێ ب کارانین^[9]. کۆنکا روویێ دفنەکەلێنێ فرەهتر دکە^[6]. حەروها هەوایێ ژ دەرڤە تێ، گاڤا راستێ کۆنکایان تێ، سەرووبن دبەئوو بەلاڤی ناڤ دفنەکەلێنێ دبە، ب ڤیئا وایێ کارێ هەناسەدانێ هێسانتر دبە. روویێ دفنەکەلێنێئوو کۆنکایان ب رووکەشەخانەیێن کوولکدار (بئی نگلیزی:جلاتەدئە پتهەلال جەللس)ئوو لینجەمادە داپۆشی یە. رووکەشەخانەیێن کوولکدار، خانەیێن دەردانی لخوە دگرن. ناڤێ ڤان خانەیان، خانەیێن گۆبلەتئە ^[7]. خانەیێن گۆبلەت مادەیا لینج دەر ددە. د بنێ چینا رووکەشەخانەیان (لینجەپەردە) دە ژێرەلینجەپەردە هەیە، ژێرەلنجەپەردە ژئا لیێ تۆرا موولوولەیێن خوینێ ڤە گەلەک دەولەمەندئە ^[10]. زێدەهیا موولوولەیێن خوینێ هن جاران دبە سەدەما خوینبەربوونا دفنێ.

ژ هەردو چاڤان، جۆگا هێسرێ چاڤ درێژ دبە ناڤ دفن، گاڤا هێسر ژ چاڤێ مرۆڤ تێ، د هەمان دەمێ دە هنەک ژ هێسر دهەرکە ناڤ دفن^[11]. ل گەل چاڤان، د ناڤبەرا گوهئوو کوتاهیا دفنەکەلێنێ دە ژی جۆگ هەیە. ناڤێ ڤێ جۆگێ، جۆگائۆ ستاکی یە.(بئی نگلیزی: ەوستاجهان توبە). لئە سمانێ دفنەکەلێنێ دە ژ بۆ بێهنگرتنێ دەمارەخانەیێن هەستێ هەیە. کیمیکەوەرگرێن دەمارێ هەستێ، بێهنا تشتێن بێهندار دگرەئوو دشینە مەژی، ل ور مرۆڤ، بێهنا مادەیان هەست دکە^[10].

حەوایێ هەناسەگرتنێ د ناڤ دفنئوو دفنەکەلێنێ دە تێ پارزوونکرن، پاقژکرن، گەرمکرنئوو شێدارکرن. ب ڤیئا وایێئە گەرا تووشبوونا بۆریهەوائوو پشکانئا ب هۆکارێن نەخوەشیێ، کێم دبە، گوهازتنئوو ئا لووگۆرا گازێن ناڤ هەوایێ هێسانتر دبە.

دبە کۆ ب هەناسەگرتنێ دە ل ناڤ هەوایێ دە، پارچەیێن تۆزێ، باکتەری، سپۆرێن کەڤزێئوو کارۆکان، تۆزکولیک(پۆلەن) هود هەبە^[10]. گاڤا هەوا ژ کونێن دفنێ دەرباسێ هوندر دبە، راستێ موویێن دفنێ تێ. ژ بەر گورراهیا موویانئوو هەبوونا لینجەمادەیێ، هەوا ل ڤر تێ پارزوونکرنئوو پاقژکرن. حەکە هنەک پارچەیێن هوورک ژ موویێن دفنێ بفلتنئوو دەرباسی دفنەکەلێنێ ببن،ئی جار راستێ خانەیێن کوولکدارئوو لینجەمادە دبن. پارچەیێن هوورکئێ ن ناڤ هەوایێ ل سەر لینجێ دزەلقن. خانەیێن کوولکدار ب لڤینا کوولکان، لنجەمادەیێئوو پارچەیێن ناڤ لینجەمادەیێ پال ددەئوو ئا راستەیێ گەوری دکە. ڤان مادەیانئا ن ب کوخکێ ژ گەوری تێنئا ڤێتن،ئا ن ژی ب داقورتینێ دەرباسی سۆرچکێ دبن. ب خەباتا هەڤبەشئا خانەیێن کوولکدار، لینجەمادەئوو موویێن دفنێ، هەوایێ هەناسەگرتنێ ژ هۆکارێن نەخوەشیێئوو تۆزان پاقژ دبە.

پلەیا گەرماهیا لاشێ مرۆڤێ تەندروست 37 ⁰ج یەئوو ژ خەینی دەما نەخوەشیێ، ناگوهەرە^[12]. لێ هەوایێ هەناسەدانێ هەر تم نە ب هەمان گەرماهیێ یە. زڤستانێ دنیا سارئە ، هاڤینێ گەرمئە . حەکە هاڤینێ هەوا یێ 40-50 ⁰ج، زڤستانێ هەوا یێ 1-2 ⁰ج ب هەناسەگرتنێ راستەراست بکەڤە ناڤ پشکان، دبە کۆ زیان بگهیژە تەندورستیا مرۆڤ. دڤێ ژ بۆ هەڤسەنگیا پلەیا گەرماهیا لاش، گەرماهیا هەوایێ هەناسەگرتنێ بێ رێکخستن، هەوایێ سار دڤێ بێ گەرمکرن،ئێ گەرم ژی دڤێ ب هێنککرنئوو پاشێ وەرە شاندن ژ بۆیپشکان. د بن لنجەپەردەیا دفنەکەلەنێ دە ژێرەلنجەپەردە هەیە، ژێرەلینجەپەردە گەللەک زێدە موولوولەیێن خوینێ لخوە دگرە^[3]. گاڤا هەوا د ناڤ دفن دە دەرباس دبە، ژ بەر جوداهیا گەرماهیا ناڤبەرا لاشئوو هەوایێ، د ناڤبەرا خوینئوو هەوایێ دەئا لووگۆرکرنا تینێ دەست پێ دکە. حەکە هەوا سار بە، ژ خوینێ تین دهەرکە ناڤ هەوایێئوو هەوا گەرم دبە، نا هەکە هەوا گەرم بە، ڤێ گاڤێ ژ هەوایێ تین دهەرکە ناڤ خوینێئوو هەوا هێنک دبە. ژ بەر گرتنا تینا هەوایێ گەرماهیا خوینێ پیچەک زێدە دبە، لێ خوین بەلاڤێ لاش دبەئوو بئا لیکاریا پێستئوو خوێدانێ، تینا لاشێ بەلاڤێ هاوردۆرێ دکەئوو گەرماهیا لاش کێم دکە.

حن جاران دبە کۆ هەوایا هەناسەدانگرتنێ پیچەک زوها بە. حەوایێ زوها گاڤا ل سەر لینجەپەردەیێ دە بەر ب قررکێ ڤە خش دبە، ژ لینجەپەردەیێ مۆلەکوولێنئا ڤێ تەڤلێ هەوایێ دبنئوو هەوایێ ناڤ دفن شێدار دکن. حەوایێ شێداربوویە، ب هەسانی ژ پارزوونێ خانەیێ سکلدانۆکان دگوهازەئوو دەرباسی ناڤ خوینێ دبە.

بێهنکرن ب ناڤبەینکاریا هەستەوەرگران روو ددە. جورەیا هەستەوەرگرێن ژ بۆژ بێهنگرتنێ کیمیکەوەرگرئە ^[5]. لئە سمانێ دفنەکەلێنێ دە رووکەشەشانەیا بێهنکرنێ (بئی نگلیزی:ۆلفاجتۆریئە پتهەلوم) هەیە. رووکەشاشانەیا بێهنکرنێ دەمارەخانیێن هەستێ یێن کوولکدار لخوە دگرە. دەندریتێن دەمارەخانەیان د ناڤ لینجەمادەیا دفنەکەلێنێ درێژ دبن^[6]. گاڤا مۆلەکولێن بێهندار د ناڤ هەوایێ دە دگهیژەئە سمانێ دفنەکەلێنێ، د ناڤ لینجەمادەیێ دە دهەلە(دتوێنە)^[6]. مۆلەکولێن بێهنێ ب کوولکێن هێستەدەمارەخانەیان ڤە تێن گرتن،ئە ڤ رەوش ژ بۆ هێستەدامارەخانە دبە کارتێکەر. دەمارەخانەیێن هەستێئە ڤ کارتێکەرێ رادگهینە مەژی، ل مەژی هەستێ بێهنینێ پەیدا دبە.ئا نکۆ مۆلەکولێن بێهندار ب هەوایێ هەناسەگرتنێ دکەڤە ناڤ دفن، د ناڤ لینجا دفنێ دە دهەلەئوو ژئا لیێ هەستەوەرگران وەکی کارتێکەر تێن گرتنئوو بەر ب مەژی ڤە تێن شاندن، بۆ پەیدابوونا هەستێ بێهنکرنێ. لۆما دڤە دفنەکەلێن هەرتم شل بەئوو ب لینجەمادەیێ داپۆشی بە کۆ بێهنا مالەکوولان بێن گرتن.

گوهێ ناڤەراست، ب ناڤبەینکاریا جۆگائۆ ستاکیێ ب گەوریا دفنی (بئی نگلیزی:ناسۆپهارنخ) ڤە گرێدایی یە^[12]. دفنەکەلێن ژی د دەڤەرە گەوریا دفنی دە ب داوی دبە،ئا نگۆ هەوایێ هەناسەگرتنێ ژ دفنەکەلێنێ دەرباسی بەشا گەوریا دفنی دبە. د ناڤبەرا بەشا گوهێ دەرڤەئوو گوهێ ناڤەراست دە پەردەیا دەنگێ هەیە. جۆگائۆ ستاکی ژ گەوریا دفنی درێژێ بەشا گوهێ ناڤەراست دبە. دەنگئوو هەوا ب جۆگا بهستنێ دگیهیژە پەردەیا گوه. دەنگێن بەرز ل سەر پەردەیا گوه پەستۆ پەیدا دکە. دبە کۆئە ڤ پەستۆیا یەکالی زیان بدە پەردەیا گوه، لۆما دڤێ پەستۆیا ژئا لیێ دەرڤە تێ، لئا لیێ گوهێ ناڤەراست ڤە بێ هەڤسەنگکرن. حەوایێ کۆ ژ دەڤئوو دفن دگهیژە گەوریێ، ب ناڤبەینکاریا جۆگائۆ ستاکییێ، تێ گوهازتن هەتا گوهێ ناڤەراست. ب ڤیئا وایێ پەستۆیا هەوایێ یەکسان دبە ل سەر هەردوئا لیێن پەردەیا گوه^[10].