حەرسا چەوریان

چەوری، تریگلیسەرید،ئا ن ژی روونێن نێتار

د ناڤ خورەکێن رۆژانە دە ب گەلەمپەری; دۆنێ گولبەررۆژێ، دۆنێ زەیتێ، رونێ نڤشک، روونێ مارگارینئوو بەزێ گۆشت هەیە. د زانستا بیۆلۆژیێ دەئە ڤانا هەموو د بن سیڤانا چەوری(لیپید) دە تێن کۆمکرن.ئا نگۆ چەوری ناڤێ گەلەمپەر یێ ژ بۆی روون، دۆن، بەز، ستەرۆید، فۆسفۆلیپید، کۆلەستەرۆل، کارۆتەنۆیدئوو ڤیتامینەنئا ،د،ئە،ک^[1][2]. چەوری، ل گۆر کاربۆهیدرادئوو پرۆتەینان هێ پرترئە نەرژی لخوە دگرە^[3]. خانەیێن مرۆڤ ژ بۆی دەستختنا ئاتپ-یێ، پەشی کاربۆهیدراد ب کار تینە، هەکە د لاش دە ب تێرا خوە کاربۆهیدراد تونە بە، ڤێ گاڤێ مۆلەکولێن چەوری وەکی چاڤکانیائا تپ تێ ب کارانین.

د ناڤ گەلێ کوردیستانێ دە ژ بۆ هەموو جوورەیێن چەوریێن ناڤ خورەکان، پەیڤا روون تێ ب کارانن. وەکی روونێ زەیتونێ، روونێ نڤشک. روونێ ڤیتە، روونێ گارسێ هود. د راستی دە هەکە روونێ ژ خورەکان هاتیە ب دەستخستن شیلە(رۆهن) بە،ئە ڤ جورێ روون وەکی دۆن ب ناڤ دبە. نا، هەکە تیر بە،ئی جار پەیڤا روون تێ ب کارانین. ل گۆر ڤیئە ساسی، چەوریا روەکا گولبەررۆژێ دو جورە یە، دۆنێ گولبەررۆژێئوو روونێ گولبەررۆژێ. دۆنێ گولبەررۆژێ شلە (رۆهن) یە. مارگارین ژی ژ روەکا گولبەررۆژێ تێ ب دەستخستن، لێ مینا روونێ نڤشکێ تیرئە ، لۆما ژ بۆی مارگارینێ پەیڤا روون تێ ب کارانین. ب کورتاسی; هەکە چەوری د گەرماهیائۆ دێ دە رۆهن(شلە) بە ناڤێ وێ دۆنئە ، هەکە رەق(پتەو) بە ناڤێ وی روونئە .

روون، دۆن،ئوو بەزئێ ن ژ خورەک تێن ب دەستخستن; وەکی تریگلیسەرید تێ ب ناڤکرن. حەروها ژ بەر کو مۆلەکولا تریگلیسەرید نەتارئە ،ئا نگۆ بارێ +ئوو – لخوە ناگرە، مۆلەکولا تریگلیسەرید وەکی روونێ نێتاری ژی تێ ب ناڤکرن^[4]. تریگلیسەرید ژ بۆی ب دەستخستنائا تپ، چێکرانا پارزوونا خانەیێئوو هن هۆرمۆنان تێ ب کارانین^[3]. مۆلەکولا تریگلیسەریدێ ژ مۆلەکولەک گلیسەرۆلئوو سێ مۆلەکولێن اسیدا چەوری پێک تێ^[5]. تریگلیسەرید مۆلەکولا گەورەیە، د جۆگا هەرسێ دە پێشی ب هەرسا مەکانیکئوو کیمیایی تێ هلوەشاندن بۆی مۆنۆگلیسەریدئوو ئا سیدێن چەوری، پاشێ خانەیێن رووڤیا زراڤ ڤان هەردو مۆلەکولێ ساکار دمژینەئوو تەڤ لێ شلەیا لیمفێ دکە^[6].

چەوری (تریگلیسەرید) د جۆگا هەرسێ دە ب هەرسا مەکانیکئوو کیمیایی تێ هلوەشاندن. لیپاز ەنزیما هەرسێ یە ژ بۆی چەوری. د لاشێ مرۆڤ دە ژ خانەیێن زمان، ژ خانەیێن گەدەیێئوو ژ خانەیێنئا سینی یێن پانکرەاسێ لیپاز بەرهەم دبە. لیپازا زمانی د دۆرهێلائا سیدی دە چالاکئە ، لۆما د دەڤێ مرۆڤ دە هەرسکرنا چەوری روو نادە. لیپازا زمانیئوو لیپازا گەدەیی، د گەدەیا مرۆڤ دە چالاک دبن.ئە ڤ هەردوئە نزیم د دۆرهێلێنئا سیدی دە(پح 3-5) چالاک ن^[7].حەتا بگهیژە گەدەیێ چەوری ب هەرسا مەکانک ڤە روو ب روو نامینە. دلۆپێن چەوریا ناڤ گەدەیێ گر ن، چەوری دئا ڤێ دە ناتواوێ لۆما لیپاز د گەدەیێ دە ب تێرا خوە کار ناکە. چەوریێن خورەکان ب %10 هەتا 30 د گەدەیێ دە تێ هەرسکرن بۆیئا سیدێن چەوری، دیگلیسەریدئوو مۆنۆگلیسەریدێ^[7].ئا نکۆ ژ بۆی هەرسکرنا چەوریان قادا بنگەهین رووڤیا زراڤئە ^[8]. د رووڤیا زراڤ دە هەرسا مەکانیکئوو کیمیایی یا چەوری پێک تێ. ژ کەزەبێ زەراڤ تێ بەرهەمکرنئوو دەردان. زەراڤ د کیسکێ زەراڤێ دە تێئە مبارکرن^[9]. گاڤا مرۆڤ خورەکێن ب چەوری دخوە، دەردانا زەراڤێ ژی ژ کیسکێ زەراڤێ بەر ب رووڤیا دۆنزدەتلیکێ دەست پێ دکە. زەراڤ دلۆپێن چەوری پەرچە دکە بۆی دلۆپێن هوورکتر، ب ڤیئا وایێ،ئە نزیم ب هێسانی خوە ل سەر روویێ دلۆپێن چەوری ڤە گرێ ددە^[9]. پانکرەاس ژ بۆی هەرسا چەوریئە نزیما لیپازێ دەر ددە. لیپازا پانکرەاسی ل دۆرهێلا نێتاری دە (پح 6-8) هێ باشتر کار دکە. ب چالاکیا لیپازێن پانکرەاسی، مۆلەکولێن تریگلیسەریدێ هلدوەشە بۆیئا سیدێن چەوری،ئوو مۆنۆگلیسەریدێ^[9]. دبە کو ل گەل ڤان مۆلەکولێن ساکار، ب هەرسبوونا تریگلیسەریدێ، گلیسەرۆل ژی پەیدا ببە^[6].نە تەنێ تریگلیسەرید، لێ چەوریێن وەکی; فۆسفۆلیپید، ستەرۆید، کۆلەستەرۆل ژی بئە نزیما لیپازێ تێن هلوەشاندن^[7].