مۆسکۆ
مۆسکۆ
Москва  | |
|---|---|
| |
| مۆسجۆو | |
 | |
 ئالا  جۆاتئۆ فئا رمس | |
| ناڤێ(ن) دن: تهرد رۆمە | |
مۆسکۆ ل سەر نەخشەیێ | |
  مۆسکۆ | |
| کۆۆردینات: 55°45′21″بک 37°37′4″ره / 55.75583°بک 37.61778°ره | |
| پارزەمین | ئەورۆپا |
| دەولەت | دوجهیئۆ ف مۆسجۆو، گراند پرنجپالتیئۆ ف مۆسجۆو، تساردۆمئۆ ف روسسا، ئیمپەراتۆریا رووسی، کۆمارا رووسی، روسسان سۆجالست فەدەراتڤە ��ۆڤەت رەپوبلج، یەکیتیا کۆمارێن سۆڤیەتئێ ن سۆسیالیست، رووسیا |
| پایتەختا |
|
| دەمائا ڤابوونێ | نایێ زانین |
| دامەزرینەر | یور دۆلگۆروکی |
| ئیداری | |
| • شارەدار | سەرگە سۆبیانن (مایۆرئۆ ف مۆسجۆو، 2010–) |
| قادا رووەردێ | |
| • گشتی | 2562 کم2 (989 سق م) |
| بلنداهی | 156 م (512 فت) |
| نفووس | 13.010.112 (2021) |
| دەم |
|
| کۆدا تەلەفۆنێ | 495، 499، 095 |
| پلاکایائە رەبەیێ | 77، 97، 99، 177، 197، 199، 777، 799 |
| مالپەر | ووو |
بگوهێرە - ویکیدانەیێ بگوهێرە | |
مۆسکۆ، مۆسکۆو یان ژی مۆسکڤا (ب رووسی: Москва، مۆسکڤا)، پایتەختئوو باژارێ هەری مەزنئێ رووسیایێ یە. باژێر ل سەر چەمێ مۆسکڤا یا ل رووسیایا ناڤین رادوەستە کو ب نفووسا خوە یا ب 13 ملیۆنێ باژارێ هەری قەرەبالخێ رووسیایێ یە. زێدەتری 18.8 ملیۆن شێنی ل قادا باژاریئوو زێدەتری 21.5 ملیۆن شێنی ل قادا مەترۆپۆلا مۆسکۆوێ دژین. باژار هەرێمەک 2.511 کیلۆمێترە چارگۆشە رووەرد وەردگرە، قادا باژاری 5.891 کیلۆمێترە چارگۆشەئوو قادا مەترۆپۆلێ زێدەتری 26.000 کیلۆمێترە چارگۆشە رووەرد وەردگرە. مۆسکۆو د ناڤ باژارێن هەری مەزنئێ ن جیهانێ دە یە کو ب تەڤاهیا ل ئەورۆپایێ باژارێ هەری قەرەبالخئە ئوو مەزنترین دەڤەرا باژاریئوو مەترۆپۆلی یا ل ئەورۆپایێ یە.[1] باژێر ژ هێلا بەژاهیێ ڤە باژارێ هەری مەزنئێ پارزەمینا ئەورۆپایێ یە.[2]
یەکەم جار د سالا 1147ان دە هاتیە بەلگە کرن کو مۆسکۆو مەزن بوویەئوو بوویە باژارەک دەولەمەندئوو هێزدار کو وەکی پایتەختا دووکا مەزنئا مۆسکۆوێ خزمەت کریە. دەما کو تساردۆما رووسیایێ هاتە راگهاندن، مۆسکۆو د پرانیا دیرۆکا خوە دە وەکێ ناڤەندا سیاسیئوو ئا بۆری دمینە. د بن سەروەریا پەترووسێ مەزن دە، پایتەختا رووسیایێ د سالا 1712ان دە هاتە ڤەگوهەستن باژارێ نوو-دامەزراندی یا سانت پەتەرسبورگێئوو باندۆرا مۆسکۆوێ کێم بوو. پشتی شۆرەشا رووسیایێئوو دامەزراندنا سفسر یا رووسیایێ، پایتەخت د سالا 1918ان دە ڤەگەریا مۆسکۆوێئوو پشترە باژێر بوویە ناڤەندا سیاسی یا یەکیتیا سۆڤیەتێ. پشتی هلوەشینا یەکیتیا سۆڤیەتێ، مۆسکۆو دبە پایتەختا فەدەراسیۆنا رووسیایێ یا نوو.
باژێر خوەدی گەلەکئا ڤاهیێن میراتەیا جیهانی یا ئونئەسجئۆیێ یە کو ب پێشاندانا میماریا رووسی نەمازە مەیدانا سۆرئا دیرۆکیئوو ئا ڤاهیێن وەکی کاتەدرالا سانت باسلئوو کرەملینا مۆسکۆوێ. ناڤەندێن گەلەک پیشەسازیێن مەزنێن رووسی ل مۆسکۆوێ نە. ڤەگوهاستنا باژێر ژ هێلا تۆرگلۆکەک ترانسیتئا بەرفرەه ڤە تێ پشتگریکرن کو تێ دە چار بالافرگەهێن ناڤنەتەوەیی، دەه تەرمینالێن ترێنێ، پەرگالەک تراموایێ، پەرگالەک مۆنۆرالئوو ب تایبەتی مەترۆیا مۆسکۆوێ کو پەرگالا مەترۆیا هەری قەرەبالخئا لئە ورۆپایێ یەئوو یەک ژ مەزنترین پەرگالێن ڤەگوهاستنا بلەزئا جیهانێ یە.[3][4]
ئەتیمۆلۆژی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]تێ تەخمینکرن کو ناڤێ باژێر ژ ناڤێ چەمێ مۆسکڤایێ هاتیە وەرگرتن.[5] چەند تەۆریێن دن ژی ل سەر کۆکا ناڤێ چەم هاتنە پێشنیار کرن. کەسێن ژ هەرێمێن فننۆ-ئوگرج مەریائوو مورۆما کو بئە سلێ ژئە شیرێن پێش-سلاڤی باژێر وەکێ موستاژۆک بناڤ کرنە.[6]
یا هەری باش ژئا لیێ زمانی ڤەئوو ب بەرفرەهی تێ قەبوولکرن ژ کۆکا پرۆتۆ-بالتۆ-سلاڤی *مŭزگ-/موزگ- ژ پرۆتۆ-هندئوو ئە ورۆپی *مەو- تێ واتەیا پەیڤا "شل"، ژ بەر ڤێ یەکێ ناڤێ مۆسکۆو دبە کو بێ واتەیا چەمەک ل سەر زۆزانا یان ژیئە ردەکیئا ڤی.[7] د ناڤ کۆکا پەیڤێ دە پەیڤێن وها هەنە; ب رووسی: музга، موزگا "هووز، چۆل"، لیتڤانی: مازگۆتئوو لەتڤانی: مازگāت "شووشتن"، سانسکریتی: مáژژات "خەنقاندن"، لاتینی: مەرگō "بناڤکرن" هەنە. ل گەلەک وەلاتێن سلاڤی مۆسکۆڤ پاشناڤەکئە کو هەری زێدە ل رووسیا، بولگاریستان،ئو کراینائوو ماکەدۆنیایا باکور بەلاڤ دبە.[8] وەکی دن، ل پۆلۆنیا وەکی مۆزگاوا جهێن ب هەمان ناڤی هەنە.[9]
ژ بەر کو ناڤ ژ چەند ناڤێن سلاڤی یێن کەڤن بوو، فنۆرمائۆ ریژینالئا رووسی یا کەڤن وەکی *مۆسکы، *مۆسکی ژ نوو ڤە هاتیە گوهەرتن.[10]
دیرۆک
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]پێشدیرۆک
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]کۆلانێنئا رکەۆلۆژیک نیشان ددن کو ل جهێ مۆسکۆوێئی رۆئوو دەردۆرا باژێر ژ دەمێن کەڤنار ڤە مرۆڤ لێ دژین. د ناڤ ڤەدیتنێن پێشین دە بەرمایێن چاندا لیالۆڤۆ هەنە کو پسپۆر تەمەنێ ڤان ڤەدیتنان ژ سەردەما نەۆلیتیک، قۆناخا داوینئا سەردەما کەڤر رە دەستنیشان دکن.[11]
ڤەدیتن پشتراست دکن کو نشتەجهێن پێشینئێ ن هەرێمێ نێچیرئوو بەرهەڤکار بوونێ. ل دۆرا 950 پ.ز. دوئە شیرێن سلاڤی، ڤیاتجهئوو کرڤجه، ل ڤر ب جه دبن. دبە کو ڤیاتجه بنگەها نفووسا خوەمالی یا مۆسکۆوێ پێک تینن.[12]
دیرۆکا دەسپێکێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]یەکەمین رەفەرانسا دیرۆکی یا ناسکریا مۆسکۆوێ ژ سالا 1147ان ڤە وەکی جهێ جڤینا یوری دۆلگۆروکیئوو سڤیاتۆسلاڤئۆ لگۆڤیجه ڤەدگەرە. وێ دەمێئە و باژارۆکەک پچووک ل سەر سنۆرێ رۆژاڤایی یێ میرەکتیا ڤلادمر-سوزدال بوو.[13]
د سالا 1156ان دە، کنیاز یوری دۆلگۆروکی باژێر ب دارئوو خەندەکێن ل دۆرا باژێر خەتێن پاراستنان چێکر. د دەمائێ ریشا مۆنگۆلان یا ل سەر کییەڤانا رووسیایێ دە، مۆنگۆلێن باتوو خان باژێر شەوتاندنئوو وێران کرنئوو روونشتەڤانێن باژێرێ کوشتن.
کەلەها دار نا مۆسکڤě "ل سەر چەمێ مۆسکۆوێ" ژئا لیێ دانەل، کورێ پچووکئێ ئا لەخاندەر نەڤسکی، د سالێن 1260ان دە هاتە نەخشاندن کو د وێ دەمێ دە ژ ملکێن باڤێ وی یێ هەری کێم نرخ دهاتا هەسابکرن. دانەل د وێ دەمێ دە هێژ زارۆک بووئوو کەلەها مەزن ژ هێلا تیوونان (رێڤەبەر) ڤە دهاتە رێڤەبرن کو ژ هێلا مامێ باڤێ دانەل، یارۆسلاڤێ تڤەر ڤە دهاتنئە رکدار کرن.
دانەل د سالێن 1270ان دە مەزن دبەئوو بەشداری شەرێن دەستهلاتداریێ یێن میرەکتیێ دبە. د هەولدانا خوە یا ژ بۆ سەروەریا نۆڤگۆرۆدێ ل گەل برایێ خوە دمتری جه دگرە. ژ سالا 1283ان ڤە دمتری ل کێلەکا دووکا مەزن ڤلادیمیر بوو کو وەکی هکوومداریا میرەکتیەک سەربخوە تەڤدگەریا. دانەل ب دامەزراندنا یەکەما کەشیشخانەیێن مۆسکۆوێ تێ ناسکرن.[14]
دەما تسەردۆمێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
د سەدسالێن 16انئوو 17ان دە، سێ بەرەڤانیێن دۆرهێل وەکێ کتای-گۆرۆد (Китай-город)، باژارێ سپی (Белый город)ئوو باژارێئە ردی (Земляной город) هاتنەئا ڤاکرن. لێبەلێ د 1547ان دە، دوئا گران گران پرانیا باژێر شەوتاندئوو د سالا 1571ان دە ژی تاتارێن کرمێ مۆسکۆوێ داگرکرنئوو ژ خەینی کرەملینێ هەمی باژێر شەوتاندن.[15] د سالنامەیان دە تێ گۆتن کو ژ 200.000 روونشتڤانان باژێر تەنێ 30.000 کەس ساخ مانە.
تاتارێن کرمێ د سالا 1591ان دە جارەکە دن دیسائێ ریش کرن لێ ڤێ جارێ ب دیوارێن نوو یێن پاراستنێ کو د ناڤبەرا سالێن 1584ئوو 1591ان دە ژ هێلا هونەرمەندێن ب ناڤێ فیۆدۆر کۆن ڤە هاتیە چێکرن ڤە باژێر هاتە پاراستن. د سالا 1592ان دە، ل دۆرا باژێر، د ناڤ دە دەڤەرەک ل پەراڤێ راستێ یێ چەمێ مۆسکۆوێ، خەتەک پاراستنائا خێ یا دەرڤەیی کو 50 برجێن ژئا خێ هەیە هاتە چێکرن. وەکی خەتا پاراستنێ یا هەری دەرڤەیی، زنجیرەکە کەشیشخانەیێن ل دەرڤەیی قادێن باشوورئوو رۆژهلات هاتن دامەزراندن کو د سەری دە کەشیشخانەیێن نۆڤۆدەڤیجهئوو دۆنسکۆی، دانیلۆڤ، سیمۆنۆڤ، نۆڤۆسپاسسکییئوو ئا ندرۆنکۆڤ بوون کو نها پرانیا وان مووزەخانە نە. دوارێن باژێر ب تێگەهەکە هەلبەستی، ب ناڤێ بەلۆکامەننایا، "دیوارێن سپی" دهاتە ناسکرن. جهێ خەتێن دوارێن باژێرئێ ن کو د سالا 1592ان دە هاتنە چێکرن ڤە هاتیە دەستنیشان دکن، نها ژ خەتا رێیا ب ناڤێ خەلەکا باخچانئا مۆسکۆوێ دەستنیشان دکن.
سێ دەریێن چارگۆشە لئا لیێ رۆژهلاتێ دیوارێ کرەملن هەبوون کو د سەدسالا 17ان دە ب ناڤێ کۆنستانتنۆ-ئەلەننسکی، سپاسسکی، نکۆلسکی دهاتن زانین. دەما کو دەریێ کۆنستانتنۆ-ئەلەنەنسکی ل پشت کاتەدرالا سانت باسل بوو، دو دەریێن پاشین راستەراست ل هەمبەر قادا سۆر بوون.
خەلاییا رووسی یا کو سالێن 1601ئوو 1603ان قەومیە دبە کو نێزیکی 100.000 کەس ل مۆسکۆوێ ژبەر برچیبوونێ مرن. ژ بۆ کو هکومدارێ مۆسکۆیێ سگسموند III هەول دا کو تەختێ رووسی بگرە، ژ 1610ان هەتا سالا 1612ان لەشکەرێن حەڤبەشا پۆلۆنی-لیتڤانیا مۆسکۆیێ داگر کرن. د سالا 1612ان دە، خەلکێ نیژنی نۆڤگۆرۆدێئوو باژارێن دنئێ ن رووسیایێ ب پێشەنگیا میر دمتری پۆزهارسکیئوو کوزما منن ل دژی داگرکەرێن پۆلۆنی رابوون، کرەملین دۆرپێچ کرنئوو وان ژ باژێر دەرخستن. سەدسالا 17ان د سەرهلدانێن پۆپولەر دە دەولەمەند بوو کو وەک رزگارکرنا مۆسکۆوێ ژ داگرکەرێن پۆلۆنی-لیتڤانی (1612)، سەرهلدانا خوێ (1648)، سەرهلدانا سفر (1662)ئوو سەرهلدانا مۆسکۆوێ یا سالا 1682ان د ڤێ سەدسالێ دە پێک هاتنە. د نیڤێ دەستپێکا سەدسالا 17ان دە، نفووسا مۆسکۆوێ ژ 100 هەزاران گهیشتیە 200 هەزاران کو نفووسا باژێر دو قات زێدە دبە. تێ تەخمین کرن کو د نیڤێ سەدسالا 17ان دە، 20% ژ نشتەجیهێن تاخا مۆسکۆوێ ژ دووکا مەزنئا لیتڤانیا بوون کو د پراتیکێ دە هەمی ژ وەلاتێ خوە ژ هێلا داگرکەرێن موسکۆڤی ڤە سرگوونێ مۆسکۆیێ کرنە. د سالا 1682ان دە، 692ئا ڤاهی ژئا لیێ کەسێن ژ هێلائو کراینیئوو بەلارووسیان ڤە کو د دەما شەرێ رووس-پۆلۆنی دە (1654-1667) ژ باژارێن خوە هاتنە رەڤاندن، ل باکورێ دوارێن باژێر هاتیەئا ڤاکرن.
سەردەمائی مپاراتۆریێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]پشتی وەنداکرنا ستاتویا پایتەختائی مپەراتۆریێ، نفووسا مۆسکۆیێ د دەستپێکێ دە کێم بوو کو ژ 200.000 کەسان د سەدسالا 17ان دە گهیشتە 130.000 کەسان (1750). نفووسا باژێر هەتا سالا 1915ان گهشتە 1،8 ملیۆن کەسێ. ژ بەر نەخوەشیا ڤەبایا رووسی یا 1770-1772 ل مۆسکۆوێ نێزیکی 100.000 کەسان مرن.[16]
د سالا 1700ان دە،ئا ڤاکرنا رێیێن کەڤران دەست پێ کر. د مژدارا سالا 1730ان دە، لامبەیێن کۆلانێ یا دایمی هاتە هاتن داناسینئوو د سالا 1867ان دە ل گەلەک کۆلانان لامبەیێن گازێ هەبوون. د سالا 1883ان دە ل نێزیکی دەرگەهێن پرەجهستنسکیە، لامپایێنئا رکێ هاتن سازکرن. د سالا 1741ان دە مۆسکۆو ب باریکاتەک 40 کیلۆمێترە درێژ باژێر هاتیە دۆرپێچکرن. نەربەندا کامەر-کۆللەزهسکی ب 16 دەریان رێ ل باژێر هاتە ڤەکرن ژ کەسێن کو دخوەستن وەرن باژێر خەرجێن دەریان دهاتن ستاندن. د سالا 1813ئا ن دە، پشتی وێرانکرنا پرانیا باژێر د دەما داگرکەریا فرانسایێ دە، کۆمیسیۆنائا ڤاکرنا باژارێ مۆسکۆوێ هاتە دامەزراندن. تەڤی پلانسازکرنا قسمی یا ناڤەندا باژێر، بەرنامەیەکە مەزنئا ژ نوواڤاکرنێ هاتە دەستپێکرن. د ناڤ گەلەکئا ڤاهیێن کو د ڤێ دەمێ دە هاتنە چێکرن یان ژی ژ نوو ڤە هاتنە چێکرن، قەسرا کرەملنئا مەزنئوو ئا رموورا کرەملن، زانینگەها مۆسکۆوێ، مۆسکۆوێ مانەگە (دبستانا سواربوونێ)ئوو شانۆیا بۆلسهۆ یە.
دەما کو ناپۆلیۆن د سالا 1812ان دە رووسیایێ داگر کر، خوەمالیێن مۆسکۆوی ژ باژێر هاتن دەرخستن. تێ گومان کرن کو شەواتا مۆسکۆوێ ب گرانی ژ بەر باندۆرا سابۆتاژێن رووسیایێ بوو. حێزا مەزنئا ناپۆلیۆن نەچار ما کو پاشڤە ڤەکێشەئوو ژ بەر زڤستانا رووسی یا هشکئوو ئێ ریشێن سپۆرادیکی یێن هێزێن لەشکەری یێن رووسی، هێزێن ناپۆلیۆن هەما هەما هاتە تونە کرن. د ڤێ دەمێ دە 400.000 لەشکەرێن ناپۆلیۆن مرن.
سەردەما سۆڤیەتان
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
د چریا پاشین سالا 1917ان دە، بئا گاهیا سەرهلدانا پەترۆگرادێ، بۆلشەڤیکێن مۆسکۆوێ ژی دەست ب سەرهلدانا خوە کرن. د 2ێ چریا پاشین سالا 1917ان دە، پشتی شەرێن گران، دەستهلاتداریا سۆڤیەتێ ل مۆسکۆوێ هاتە دامەزراندن.[17]
پشترە رە ڤلادیمیر لەنین، ژ ترسا داگرکەریا بیانی، د 12ێئا دارا سالا 1918ان دە پایتەخت ژ پەترۆگراد (سانت پەتەرسبورگ) ڤەدگەرە مۆسکۆوێ.[18] کرەملین جارەکە دن بوو جهێ دەستهلاتداریێئوو ناڤەندا سیاسی یا دەولەتا نوو.
ب گوهەرتنا نرخێن کو ژئا لیێئی دەۆلۆژیا کۆمونیست ڤە هاتبوون فەرزکرن، کەڤنەشۆپیا پاراستنا میراتا چاندی هات شکاندن. جڤاکێن پاراستنێ یێن سەربخوە، تەورا یێن کو تەنێ نیشانێن لایکئێ ن وەکیئۆ Iرئویا مۆسکۆوێ دپارێزن، د داویا سالا 1920ان دە هاتن هلوەشاندن. کامپانیایەکە نوو یا دژی دینی کو د سالا 1929ان دە هات دەستپێکرن، ب کۆلەکتیفکرنا گوندیان رە هەڤدەم بوو. وێرانکرنا دێرێن ل باژاران ل دۆر سالا 1932ان دە دەرکەتیە لووتکەیێ. د سالا 1937ان دە چەند نامە ژ کۆمیتەیا ناڤەندی یا پارتیا کۆمونیستئا یەکیتیا سۆڤیەتێ رە هاتن نڤیساندن کو ناڤێ مۆسکۆوێ ببە "ستالندار" یان ژی "ستالنۆدار"، یەک ژ تەقاودیەک پیر کو خەونا وی "ل ستالنۆدار"ئوو ژ بۆ تەمسیلکرنا "دیاری" (دار) ژینا ستالین ناڤەک هلبژارتبوو بژی. ستالینئە ڤ پێشنیار رەد کرئوو پشتی کو نیکۆلای یەزهۆڤ دیسا ژێ رە پێشنیار کر، هێرس بووئوو گۆت: "ئەڤ ژ بۆ چ لازمئە ؟"ئە ڤ یەک دبە سەدەم کو ستالین د سالا 1936ان دە گوهەراندنا ناڤێن ل سەر ناڤێ خوە قەدەخە دکە.
د دەما شەرێ جیهانێ یێ دویەم دە، کۆمیتەیا پاراستنێ یا دەولەتا سۆڤیەتێئوو سەرفەرمانداریا گشتی یائا رتێشا سۆر ل مۆسکۆوێ بوون. د سالا 1941ان دە، 16 بەشێن دلخوازێن نەتەوەیی (زێدەیی 160.000 کەس)، 25 تابوور (18.000 کەس)،ئوو چارئا لایێنئە ندەزیاریێ د ناڤ موسجۆڤتەسێ دە هاتن دامەزراندن. د ناڤبەرا جۆتمەها سالا 1941ئوو چلەیا سالا 1942ان دە، ناڤەندا کۆمائا رتێشائا لمان ل دەروودۆرا باژێر هاتە راوەستاندنئوو پشترە د پێڤاژۆیا شەرێ مۆسکۆوێ دە هاتن دوورخستن. گەلەک کارگەه تەڤی پرانیا هکوومەتێ هاتن ڤالاکرنئوو ژ 20ێ جۆتمەهێ ڤە دۆرپێچیا باژێر هاتە راگهاندن. نشتەجهێن مایی خەتێن بەرەڤانیا ل دژی تانکانئا ڤا کرنئوو د هەمان دەمێ دە باژار ژ هەوایێ هاتە بۆمبەباران کرن. د 1ێ گولانا سالا 1944ان دە مادالیایەک "ژ بۆ پاراستنا مۆسکۆوێ"ئوو د سالا 1947ان دە مادالیایەک دن "ژ بۆ بیرانینا 800 سالیا مۆسکۆوێ" هاتە ساز کرن.
د شەرێ مۆسکۆوێ دە هەم قوربانیێنئا لمانئوو هەم ژی سۆڤیەتێ بوونە مژارا نیقاشێ، ژ بەر کو چاڤکانیێن جهێرەنگ تەخمینێن جوودا جوودا رادگهینن. د ناڤبەرا 30ێئی لۆنا سالا 1941ێئوو 7ێ چلەیا پاشینئا سالا 1942ان دە ب گشتی وەنداهیێن وەهرماجهتێ د ناڤبەرا 248.000ئوو 400.000ئوو ژ بۆئا رتێشا سۆر د ناڤبەرا 650.000ئوو 1.280.000 دە تێ تەخمین کرن.
د سالێن پشتی شەر دە، کریزەک خانی یا گران هەبوو کو بئا ڤاکرنائا ڤاهیێن بلندێن پر-قاتی هاتە چارەسەرکرن. زێدەتری 11.000 ژ ڤان بلۆکێنئا ڤاهیێنئێ ن ستانداردکریئوو چێکری هەنە کو پرانیا نفووسا مۆسکۆوێ دهەوینەئوو ئە و ژ دوور ڤە دکە باژارێ کو هەری زێدەئا ڤاهیێن بلند لێ هەنە.[19] حنەک کۆلۆنێنئا گاهییان ل کارگەهان هاتنە چێکرنئوو ب قسمی هاتنە خەملاندن بەری کو وەرن هلانینئوو ل قاتێن بلند وەرن دانین.
د سالا 1959ان دە نیکیتا کروشچەڤ کامپانیا خوە یا ل دژی دینێ دا دەستپێکرن. د سالا 1964ان دە ژ 20 هەزار دێران زێدەتری 10 هەزار دێر هاتن گرتن (ب پرانی ل هەرێمێن گوندەواری)ئوو گەلەک ژی هاتن هلوەشاندن. ژ 58 دێرانئوو دێرێن کو د سالا 1959ان دە ڤەکری بوون، تەنێ شازدەه دێر د سالا 1964ان دە مابوون; ژ پێنجی دێرێن مۆسکۆوێ یێن کو د سالا 1959 دە خەبتین، سیه دێر هاتن گرتنئوو شەش دێر ژی هاتنە هلوەشاندن.
د 8ێ گولانا سالا 1965ان دە، بەر د 20ەم سالڤەگەرا سەرکەڤتنا شەرێ جیهانێ یێ دویەم دە، مۆسکۆو ب ناڤێ باژارێ قەهرەمان هاتە خەلات کرن.
سەردەما نووژەن
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
دەما کو یەکیتیا سۆڤیەتێ د هەمان سالێ دە هلوەشیا، مۆسکۆڤا پایتەختا سفسر یا رووسیایێ ما (د 25ێ کانوونا پێشین، 1991 دە، سفسر یا رووسیایێ هاتە گوهەراندن فەدەراسیۆنا رووسیایێ). ژ وێ دەمێ ڤر ڤە، ل مۆسکۆوئا بۆریا بازارەک دەرکەتیە هۆلێ کو زێدەبوونا ژ کررووبررا ب شێوازا رۆژاڤایی، کارووبار، میماریئوو شێوازێن ژیانێ چێدکە.
باژار د ناڤبەرا سالێن 1990انئوو 2000ان دە مەزنبوونا خوە بەردەوام کر کو نفووسا باژێر ژ بنێ نەه ملیۆنان هەتا دەه ملیۆنێ زێدە بوویە. ماسۆنئوو نگماتوللنائا ماژە دکن کو کۆنترۆلێن مەزنبوونا باژاری یا سەردەما سۆڤیەتێ (بەری 1991) پێشکەڤتنا مەترۆپۆلێ یا کۆنترۆلکریئوو دۆمدار هلبەراند کو ب کەمبەرا کەسکئا کو د سالا 1935ان دە هاتیە چێکرن ڤە هاتیە دەستنیشان کرن. لێبەلێ ژ وێ دەمێ ڤە مەزنبوونەک بەربچاڤئا بەلاڤبوونا بەربانگێ یا کێم-دانی هەیە کو ژ هێلا داخوازیا گرانئا خانیێن یەک-مالباتی ڤە ل هەمبەرئا پارتمانێن قەرەبالخ ڤە هاتیەئا فراندن. د سالا 1995-1997 دە رێیا مکئادێ ژ چار هێلێن دەستپێکێ بەر ب دەه هێلان ڤە هاتە فرەه کرن.
د کانوونا سالا 2002ان دە بولڤارا دمتریا دۆنسکۆگۆ بوو یەکەم ستاسیۆنا مەترۆیا مۆسکۆوێ. رێیا خەلەک یا سێیەم، ناڤبەرێ د ناڤبەرا رێیا باخچەیێ د دەستپێکا سەدسالا 19انئوو رێیا دەردۆر یا دەرڤە یا کو ژ سەردەما سۆڤیەتێ دە مابوو، د سالا 2004ان دە تەمام بوونە. کەمبەرا کەسک هەر کو دچە زێدەتر پەرچە دبەئوو باژارێن ساتەلایتان ژی ل دەردۆر زێدە دبن.
د 1ێ تیرمەها سالا 2012ان دە، ل باشوورێ رۆژاڤایێ هەرێما مۆسکۆوێ، قادا پایتەختێ ژ 1.091-2.511 کیلۆمێترە چارگۆشە (421 هەتا 970 کم چارگۆشە) زێدە بووئوو د دئە نجامێ دە مۆسکۆو ژئا لیێ هەرێمێ ڤە دبە باژارێ هەری مەزن ل پارزەمینائە ورۆپایێ. باژێر 233.000 کەس نفووسا زێدە ب دەست خست.[20][21] ناڤێئە ردا پێڤەکری یا باژارێ ب فەرمی ب ناڤێ „Новая Москва“ (مۆسکڤایا نوو) هاتیە بناڤکرن.
ئەردنیگاری
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]جه
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]مۆسکۆو ل پەراڤێن چەمێ مۆسکڤایێ یە کو ب قاسی 500 کم ل دەشتائە ورۆپایا رۆژهلاتئا کو د ناڤئە ردێ رووسیایێ دە دهەرکە هاتیەئا ڤاکرن. د ناڤ سینۆرێن باژێر دە 49 پر ل سەر چەمئوو سەر قەنالێن چەم هاتنە چێکرن. بلنداهیا مۆسکۆوێ ل ناڤەندا پێشانگەهائا لل-روسسا (ڤڤج)، کو ستاسیۆنا هەوایێ یا مۆسکۆوێ یا پێشەنگ لێ یە، ژئا ستا دەریایێ 156 مێترە بلندئە . گرێ تەپلۆستان کو ب 255 مێترە بلندئە ، خالا هەری بلندئا باژێرئە . فرەهیا باژارێ مۆسکۆوێ (مکئاد نە سینۆردار) ژ رۆژاڤا بەرب رۆژهلات 39،7 کم یەئوو درێژاهیا ژ باکور بەر باشوور 51،8 کم یە.
دیمەنێن ژ باژێر
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]-
دێرا پیرۆزێ باسیل ل مۆسکۆیێ. -
زانینگەهێ باژێر یا مۆسکۆیێ. -
ناڤەندا کارساززیا ناڤنەتەوەیی یا مۆسکۆوێ. -
کاتەدرالا مەسیه یا خلاسکار. -
قادا سۆرا مۆسکۆیێ. -
قەسرا کرەملینێ. -
ترینیتیلاڤرا.
.jpg)
.jpg)
دەم
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]مۆسکۆو وەکی خالا رەفەرانسێ ژ بۆ قادا دەمژمێرێ یا کو ل پرانیائە ورۆپی روسیا، بەلاروسئوو کۆمارا کرمێ تێ بکارئا نین. دەڤەر ل گۆری ستانداردێن ناڤنەتەوەیی وەکی دەمژمێرا ستانداردا مۆسکۆوێ (مسک، МСК) تێ بناڤ کرن کو 3 دەمژمێران ل پێشئو تج،ئا نئو تج+3 یە. ل گۆری درێژاهیائە ردنیگاری نیڤرۆیا رۆژێ یا ناڤین ل مۆسکۆوێ ساەت 12:30 دە پێک تێ.
ئاڤهەوا
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]مۆسکۆو خوەدانئا ڤهەوا پارزەمینی یا شلئە (کöپپەن: دفب) کو ب زڤستانێن درێژ، سار (هەر چەند ل گۆری ستانداردێن رووسی ناڤینی بە ژی) ب گەلەمپەری زڤستان ژ نیڤێ مژدارێ هەیا داویائا دارێ بەردەوام دکەئوو هاڤینێن ژی گەرمئە .ئا ڤهەوایێن پارزەمینی یێن توندترئێ ن ل هەمان گەوریێ - وەک بەشێن کانادایا رۆژهلات یان ژی سیبیریایێ - زڤستانێن وان ژ مۆسکۆوێ پر سارتر نئوو هەر چەند کو مۆسکۆو ژ دەریایێ دوور بە ژی،ئە ڤ یەک دەستنیشان دکە کو ژ بەرئۆ کیانووسائا تلانتیک هێژ ژی نەرمبوونەک گرینگ هەیە. گەرماهیا هەوایێ د دەمسالا پاییزێ دە ل باژار ژ -25 °جئوو ل دەرباژاران -30 °جئوو هەیا بلندبوونا ژ 5 °ج دکارە بگوهەرە. د هاڤینێ دە ژ 10 هەتا 35 °ج دکارە زێدە ببە.
چاڤکانی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ^ "ماژۆرئا گگلۆمەراتۆنسئۆ ف تهە وۆرلد - پۆپولاتۆن ستاتستجسئا ند ماپس". ووو.جتیپۆپولاتۆن.دە. رۆژا گهشتنێ 6 هەزیران 2023.
- ^ "مۆسجۆو،ئا جتیئو ندەرگۆنگ ترانسفۆرماتۆن". ووو.پلانەتە-ەنەرگەس.جۆم (بئی نگلیزی). رۆژا گهشتنێ 6 هەزیران 2023.
- ^ "مۆسجۆو،ئا جتیئو ندەرگۆنگ ترانسفۆرماتۆن". ووو.پلانەتە-ەنەرگەس.جۆم (بئی نگلیزی). رۆژا گهشتنێ 6 هەزیران 2023.
- ^ "مۆسجۆو پارکس". بردگەتۆمۆسجۆو.جۆم (بئی نگلیزی). رۆژا گهشتنێ 6 هەزیران 2023.
- ^ "Словарь Фасмера : Результат запроса". ستارلنگدب.ۆرگ. رۆژا گهشتنێ 5 هەزیران 2023.
- ^ "ستودی.جۆم/اجادەمی". ستودی.جۆم. رۆژا گهشتنێ 5 هەزیران 2023.
- ^ "Словарь Фасмера : Результат запроса". ستارلنگدب.ۆرگ. رۆژا گهشتنێ 5 هەزیران 2023.
- ^ "مۆسکۆڤ سورنامەئۆ رگن، مەاننگ & لاست نامە حستۆری". فۆرەبەارس.ۆ. رۆژا گهشتنێ 5 هەزیران 2023.
- ^ "ئۆلەگ تروباجهیۆڤ". وکپەدا (بئی نگلیزی). 6ئا دار 2023.
- ^ "Словарь Фасмера : Результат запроса". ستارلنگدب.ۆرگ. رۆژا گهشتنێ 5 هەزیران 2023.
- ^ "تهەئۆ رگنسئۆ ف مۆسجۆو: وهاتئا رجهاەۆلۆگجال فندس، جهرۆنجلەسئا ندئو ربان لەگەندس تەللئو س / نەوس / مۆسجۆو جتی وەب ستە". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 30 چریا پێشین 2020. ژ ۆریژینالێ د 30 چریا پێشین 2020 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 5 هەزیران 2023.
- ^ "مۆسکاو.رو". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 2012. ژ ۆریژینالێ د 24 گولان 2012 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 5 هەزیران 2023.
- ^ "Начало Москвы: пир после убийства". ببج نەوس Русская служба (ب رووسی). رۆژا گهشتنێ 5 هەزیران 2023.
- ^ برۆننتسکی.)، تکهۆن (بسهۆپئۆ ف (1997). تهەئۆ رتهۆدۆخ سهرنەسئۆ ف مۆسجۆو (بئی نگلیزی). پوبلسهنگ حۆوسەئۆ ف تهە مۆسجۆو پاترارجهاتە.
- ^ رجهاردس، ژۆهن ف. (15 گولان 2003). تهەئو نەندنگ فرۆنتەر:ئا نئە نڤرۆنمەنتال حستۆریئۆ ف تهەئە ارلی مۆدەرن وۆرلد (بئی نگلیزی).ئو نڤەرستیئۆ ف جالفۆرنا پرەسس. Iسبن 978-0-520-93935-6.
- ^ "وایباجک ماجهنە" (پدف). وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 23 چریا پاشین 2009. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 23 چریا پاشین 2009. رۆژا گهشتنێ 5 هەزیران 2023.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "رەڤۆلوتۆناری وار هستۆری. مۆسجۆو". ووو.اها.رو. ژ ۆریژینالێ د 11 نیسان 2021 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 6 هەزیران 2023.
- ^ "مۆسجۆو بەجۆمەس تهە جاپتالئۆ ف تهە سۆڤەت ستاتە". پرەسدەنتال لبراری (بئی نگلیزی). رۆژا گهشتنێ 6 هەزیران 2023.
- ^ "سکیلنە رانکنگ | ستاتستجس |ئە مپئۆرIس". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 6 چریا پاشین 2012. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 6 چریا پاشین 2012. رۆژا گهشتنێ 6 هەزیران 2023.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "Iتئار-تئاسس :ئە خپانسۆنئۆ ف مۆسجۆو بۆردەرس تۆ هەلپ ت دەڤەلۆپ هارمۆنجاللی: مایۆر". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 13 چریا پاشین 2013. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 13 چریا پاشین 2013. رۆژا گهشتنێ 6 هەزیران 2023.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ "Из истории / Официальный портал Мэра и Правительства Москвы". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 20 تیرمەه 2014. ژ ۆریژینالێ د 20 تیرمەه 2014 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 6 هەزیران 2023.
گرێدانێن دەرڤە
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
| ناڤنەتەوەیی | |
|---|---|
| نەتەوەیی | |
| جۆگرافی | |
| یێن دن | |
