Naar inhoud springen

Carl Linnaeus

Van Wikipedia

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.


Carl Linnaeus.
De ieëste paasj van Genera plantarum, viefdje drök, 1754, worin te zeen is wie systematisch Linnaeus te wirk góng veur zienen tied bie 't besjrieve vanne versjillige geslechte.
Linnaeus zien tabel van 't dereriek oet Systema naturae (ieësten drök, 1735).
De veerentwintjig klasse van plantje volges Linnaeus.

Carl Linnaeus (Letien: Carolus Linnaeus) of, naodet t'r in 1761 innen aedelstandj woort verheve, Carl von Linné (Råshult, 23 mei 1707 - Uppsala, 10 jannewarie 1778) waas 'ne Zweedsen dokter, plantjkóndige, zoöloog of geoloog. Zien invloodriekste wirke zeen Species plantarum, wovan de ieëste drök (1753) saer 1905 geldj es 't beginpuntj vanne botanische nomenclatuur, en Systema naturae, wovan de tieëndje drök (1758) geldj es 't beginpuntj vanne zoölogische nomenclatuur.

Jeug en óngerrich

[bewirk | brón bewèrke]

Linnaeus ziene vader, 'nen dominee, wól det Linnaeus theologie góng studere. Linnaeus haw hie-in aevel weinig interesse en oetènjelik wós 'ne lieërer ziene vader te euvertuge in te stumme det Linnaeus in plaats van theologie mediciene góng studere.

Tiejes zien studie verwórf t'r 'n opdrach ómme netuurlike sjatte van Laplandj te inventarisere. Nao zien óngerzeuksreis in 1732 door Laplantj sjreef t'r Florula lapponica. In 1735 vertróch t'r nao Nederlandj óm dao zien studie aaf te make. Op 23 juni promoveerdje d'r inne medicienen op 't proefsjrif Hypothesis nova de febrium intermittentium causa ane Universiteit van Harderwiek (in zès daag, wovan drie veur 't drökke van 't proefsjrif). Vervolges brach t'r zien Systema Naturae (Leie 1735) oet worin d'r zie systeem besjrief veure netuur in te deile.

Verblief in Heemstede

[bewirk | brón bewèrke]

Van 13 september 1735 toet 7 oktover 1737 verbleef Linnaeus oppe Hartekamp in Heemstede. Dit waas 't zómmerverblief van George Clifford, 'ne rieken Amsterdamse koupman en kènnis van Herman Boerhaave. Clifford deildje Boerhaave zien passie veur plantjen oet wiej streke, die d'r vergaordje in zien orangerie en zienen haof in Heemstede. Boerhaave stalj Linnaeus veur aan Clifford es liefdokter en hortulanus. Clifford noom Linnaeus drek in deens es hortulanus veur zien ómvangrieke collectie te ómsjrieve. Dit book, Hortus Cliffortianus, det woort gepubliceerdj in 1738 woort door väöl luuj gezeen es de gróndj veur Linnaeus zie later wirk. Oppe titelprent is 'n kaart vannen haof vanne Hartekamp in Heemstede te zeen, mit e gedich van J. Wandelaar, dae de pisang aanpries dae Linnaeus inne orangerie toet bleuj brach. Ane begin van 1738 verbleef Linnaeus nag 'nen tied oppe Hartekamp veur te herstèlle van cholera, veurdet d'r via Frankriek trögkgóng nao zie gebaordjelandj, Zwede.

Seksueel systeem

[bewirk | brón bewèrke]

't Opzeenbarendjste aspèk van Linnaeus zie systeem van indeiling waas det dees veur plantjen oetgóng vanne seksueel organe. In daen tied waas 't nag e rilletief nuuj gegaeve det plantje seksueel organe hawwen en boetedet waas 't kalle euver seksualiteit taboe. Noe maakdje Linnaeus juus dees seksueel organe toete gróndj van zie systeem: De plantje woorten ingedeildj in veerentwintjig klasse nao 't aantaal aan maeldräöj. Dees seksueel aerd van zien indeiling en 't veur daen tied hieël oetgespraoke gebroek van seksueel terme, maakdje zie systeem lestig te acceptere veur sómmige van zien tiedgenaote, dewiel 't bie anger luuj hieël populair waas.

'n Anger bekèndj wirk van Linnaeus is de Species plantarum (1753). Dit is 't wirk det es ieëste beginpuntj deentj vanne binomiaal nomenclatuur veur plantje. Dit book besjreef alle plantjesaorte die doe bekèndj waren en eder saort kreeg ouch 'n saortaandujing toegeweze. Same mitte genusnaam vörmp dees saortaandujing 'ne twieëdeilige naam. Naeve dees saortaandujing goof Linnaeus ouch de ganse naam, wie in daen tied gebroekelik waas. 't Verkórte naamstèlsel van Linnaeus woort nag veur zien doead dore meiste plantjkóndige en zoöloge euvergenómme. Linnaeus klassificeerdje gedoerendje zie laeve 7000 saorte plantje en trótsdet väöl saorten inmiddels zeen heringedeildj gewaore, zuutj me nag ummer de "L." van Linnaeus döks achter weitesjappelike name van plantje.

Linnaeus besjreef neet allein plantje, mer ouch mineralen en bieëster. Linnaeus deildje de miens in bieje zougdere. Dit brook mit 't idee det de miens e gans op zichzelf stäöndj waeze is. Waal waas de miens volges Linnaeus wied baove de anger bieëster verhóffe. Linnaeus waas wie de meiste van zien tiedgenoeate d'rvan euvertuug det Good de netuur haw gesjape. Door zien indeiling waas 't meugelik ordelik euvere sjaping te spraeke. 'n Bekèndje spräök waas den ouch "God sjaap, Linnaeus ordendje". Linnaeus verdeildje de miens in zès saorte, wobie d'n Europese miens gónstig aafstèk taenge de bewoeaners van anger werrelddeiler. Zoea is d'n Europese miens "bekwaam toet oetvinjinge" en wuuertj t'r "geregeerdj door wètte", wo beveurbeildj d'n Amerikaan wuuertj "geregeerdj door gewuuendje" en d'n Afrikaan door "willekäör".

De Linnéträdgården is 'ne botanischen haof in Uppsala dae is ingerich volges de specificaties van Linnaeus.

Studente van Linnaeus

[bewirk | brón bewèrke]

Linnaeus zien studente brèdje zie wirk oet door neet allein de plantje van Europa, mer ouch die vanne res vanne werreld te vergaore, te beneumen en te besjrieve. Per kóntinente wore dees studente van 'm:

Naolaotesjap

[bewirk | brón bewèrke]
De Linnéträdgården, 'nen hook vanne systematischen haof, mit oppen achtergróndj 't aad hoes van Linnaeus.

Van 't herbarium van Linnaeus, worin zich ónger anger 'n kopie van 't herbarium van George Clifford bevónj, is nao zien doead e deil verlaore gegange door aantasting door sjummelen en vraat doer moeze. Waat nag euver is d'rvan bevindj zich allewiel groeatendeils in Lónj, e deil bieje Linnean Society of London en e deil in 't Natural History Musem. 'n Anger deil bevindj zich inne collectie van 't Naturhistoriska riksmuseet in Stockholm. 't Potentieel tuupmatterjaal, verbónjen ane mieër es 9.000 botanische name die door Linnaeus gepubliceerdj zeen gewaore, is tiejes 't Linnaean Plant Name Typification Project in kaart gebrach gewaore door Charlie Jarvis, dae wirk bie 't Natural History Museum in Lónje. Dit lèdje in 2007 toete Jarvis zien publicatie: Order out of Chaos: Linnaean Plant Names and their Types.

d'n Aje botanischen haof in Uppsala wo Linnaeus de leijing euver haw besteitj nag. d'n Haof hètj noe de Linnéträdgården en is nao 1917, nao 'n periood van verval, oppernuuds ingerich gewaore volges de specificaties die Linnaeus dao zelf in 1748 van haw gepubliceerdj in zien Hortus upsaliensis.

Bibliografie

[bewirk | brón bewèrke]

Oetgebrach tiejes zie laeve



Posthuum oetgebrach
  • (1792) Praelectiones in ordines naturales plantarum oetgegaove door Paul Dietrich Giseke
  • (1907) Föreläsningar öfver stenriket oetgegaove door C. Benedicks
  • (1907) Lachesis naturalis oetgegaove door A.O. Lindfors
  • (1957) Örtabok oetgegaove door T. Fredbärj
  • (1957) Diaeta naturalis 1733 oetgegaove door A. Hj. Uggla
  • 't Linnaeusklökske (Linnaea borealis) is door Linnaeus nao demzelf verneump gewaore. Hae lieërdje de plantj kènnen op zien reis door Laplandj in 1732. 't Linnaeusklökske wuuertj neet besjreven in 't reisverslaag, meh waal in zien Flora Lapponica. 't Linnaeusklökske is 'n lieëgblievendje plantj mit twieë klein blomen op 'nen dónne stengel van óngevieër 10 cm huuegdje. De plantj is hieël zeldjzaam in Nederlandj. Linnaeus wuuertj döks aafgebildj mit dees plantj in zienen handj of op zie revers. 't Figureertj ouch op 't waopesjildj det Linnaeus aannoom naodet t'r innen aedelstandj verhóffen is gewaore.
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Carl_Linnaeus&oldid=469248"