Narodowe Siły Zbrojne: Różnice pomiędzy wersjami

Narodowe Siły Zbrojne

NSZ
Krzyż NSZ na tablicy pamiątkowej w Sanoku
Państwo	Polska
Historia
Data sformowania	20 września 1942
Data rozformowania	1947
Pierwszy dowódca	Ignacy Oziewicz
Dane podstawowe
Podporządkowanie	Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna Grupa Szańca
Multimedia w Wikimedia Commons

Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) – polska konspiracyjna organizacja wojskowa obozu narodowego działająca w latach 1942–1947^[1], licząca w szczytowym okresie rozwoju około 75 tysięcy ludzi^[2]. W czasie okupacji niemieckiej walczyła z Niemcami i zwalczała polskie formacje komunistyczne: Gwardię Ludową, Armię Ludową oraz partyzantkę radziecką i bandy rabunkowe^[3]. W okresie powojennym brała udział w walkach przeciwko Armii Czerwonej, NKWD, formacjom Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego i in.) i ludowego Wojska Polskiego. NSZ są często oskarżane o współpracę z Niemcami w końcowej fazie wojny^{[4][5][6][7][8][9][10]}, co wynika z działań niektórych ugrupowań, sprzecznych jednak z rozkazem komendanta głównego NSZ^[11] i za taką działalność Komenda Główna NSZ wydała wyrok śmierci^[12]. Oskarżana również o antysemityzm^[13][14][15]. Niektóre jednostki NSZ nie podporządkowały się także legalnym władzom RP na uchodźstwie w Londynie i prowadziły bratobójcze walki z innymi polskimi formacjami partyzanckimi^[13][16].

Zarys historyczny

Geneza i powstanie

Narodowe Siły Zbrojne formalnie powstały 20 września 1942, gdyż tego dnia pierwszy komendant główny NSZ, płk Ignacy Oziewicz wydał rozkaz nr 1/42, w którym zawiadamiał o objęciu powyższej funkcji. Faktycznie proces formowania NSZ rozpoczął się w lipcu 1942 r., kiedy nastąpił rozłam w Narodowej Organizacji Wojskowej i Stronnictwie Narodowym na tle scalenia NOW z Armią Krajową. NSZ zostały utworzone w wyniku połączenia Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurczy i części NOW, która nie podporządkowała się umowie scaleniowej z AK. Z AK pochodziła też część wyższej kadry oficerskiej NSZ, np. kolejni komendanci główni NSZ płk dypl. Tadeusz Kurcyusz i mjr/płk NSZ Stanisław Nakoniecznikow-Klukowski^{[potrzebny przypis]}.

Polityczne zwierzchnictwo nad NSZ sprawowała Grupa „Szańca” poprzez Tymczasową Narodową Radę Polityczną, w skład której wchodzili też rozłamowcy z NOW. Grupa Szańca utworzyła również Służbę Cywilną Narodu, która odgrywała rolę podziemnego zalążka cywilnej administracji państwowej. Struktura organizacyjna NSZ uwzględniała przedwojenny podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej, chociaż obejmowała także tereny należące przed 1939 r. do Niemiec. Całość podległego obszaru dzieliła się na 6 Inspektoratów. Obejmowały one po kilka Okręgów (ogółem 17), te zaś podzielone były na Obwody (z uwagi na rozległość terenu lub problemy z łącznością istniały w niektórych przypadkach Podokręgi). Najmniejszymi komórkami terenowymi były Powiaty i Placówki. Na szczeblu Okręgów i Powiatów istniały komendy na czele z komendantami okręgowymi i powiatowymi. Podobny podział terytorialny posiadała AK^{[potrzebny przypis]}.

Główne cele programowe NSZ zostały sformułowane w Deklaracji Narodowych Sił Zbrojnych z lutego 1943. Należały do nich przede wszystkim: walka o niepodległość Polski i jej odbudowę z granicą wschodnią sprzed 1939 (ustaloną na mocy traktatu ryskiego z 1921), a zachodnią na linii rzek Odry i Nysy Łużyckiej (tzw. koncepcja marszu na zachód), przebudowa systemu sprawowania władzy (wzmocnienie pozycji prezydenta i senatu w celu przeciwdziałania chaosowi parlamentarnemu), decentralizacja organów administracji w celu rozwinięcia samorządów, wzmocnienie pozycji rodziny w społeczeństwie, a także edukacja oparta na katolickich zasadach etycznych, utworzenie tzw. Katolickiego Państwa Polskiego, armii narodowej do obrony wspólnoty narodowej przed totalitaryzmami niemieckim i sowieckim i katolickiego państwa wyznaniowego^[17] oraz ograniczona reforma rolna i oparcie gospodarki państwa na własności prywatnej. NSZ cechował zdecydowanie wrogi stosunek do podziemia komunistycznego. Narodowe Siły Zbrojne występowały zarówno przeciwko hitlerowskim Niemcom, jak też ZSRR, który po klęsce wojsk niemieckich pod Stalingradem został uznany za wroga nr 1. Oficjalnie stwierdzał to rozkaz nr 3 z lutego 1944. Organizacja ta była zarazem przeciwko idei AK zorganizowania powszechnego powstania antyniemieckiego. Jednocześnie NSZ uznawała Polski Rząd na Uchodźstwie z siedzibą w Londynie^[18][19]. W pracy ideowo-wychowawczej i propagandzie (wydawano ok. 70 własnych czasopism) żołnierzom wpajano ducha walki o niepodległość Polski, eksponowano nacjonalizm i wiarę katolicką, potępiano komunizm, atakowano tzw. partyjniactwo i wpływy dawnych piłsudczyków w AK, przeciwstawiano się dotychczasowej roli Żydów w społeczeństwie i postulowano jej ograniczenie w przyszłej Polsce^[20].

Liczebność

Dokładna liczba żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych nie jest znana. Nie przekraczała ona jednak 75 000 ludzi, a w marcu 1944, po scaleniu z Armią Krajową, jej liczebność spadła i nie wynosiła więcej niż 65 000 ludzi. W różnych opracowaniach podawane są różne dane, spotykamy więc liczby: 72 500^[21], 80 000^[22] a nawet liczbę zawyżoną do 90 000 ludzi^[23]. Natomiast według Zbigniewa Stypułkowskiego i Tadeusza Salskiego Narodowe Siły Zbrojne liczyły do 100 tys. członków^[24]. Eugeniusz Duraczyński powołując się na szacunki AK podaje liczbę 15-18 tysięcy członków NSZ.^[25]

Rozmowy scaleniowe z Armią Krajową i rozłam w Narodowych Siłach Zbrojnych

Utworzenie NSZ zostało wrogo przyjęte przez czynniki oficjalne w kraju, gdyż komplikowało prowadzoną przez AK akcję scaleniową. 11 kwietnia 1943 r. w oficjalnym piśmie Komendy Głównej AK, „Biuletynie Informacyjnym”, ukazał się artykuł pt. „Warcholstwo”, w którym były delegat rządu na Kraj, Jan Piekałkiewicz, potępił powstanie NSZ. Pomimo tego wkrótce rozpoczęły się rozmowy pomiędzy obiema organizacjami w sprawie podjęcia współpracy wojskowej. Komendant główny NSZ, płk Oziewicz był zwolennikiem takiego współdziałania, ale pod warunkiem zachowania autonomii wewnętrznej przez NSZ. Natomiast komendant główny AK, gen. Stefan Rowecki, żądał całkowitego podporządkowania NSZ dowodzonej przez siebie organizacji. Rozmowy zostały przerwane z powodu aresztowania przez Niemców na początku czerwca 1943 r. płk. Oziewicza, a następnie gen. Roweckiego.

Nowym komendantem głównym NSZ w lipcu 1943 r. został mianowany płk dypl. Tadeusz Kurcyusz. Był on związany z Grupą „Szańca”, czyli politykami wywodzącymi się z przedwojennego Obozu Narodowo-Radykalnego „ABC”, którzy zajmowali nieprzejednane stanowisko w sprawie scalenia z AK. W ich opinii współpraca wojskowa mogła się odbywać tylko na zasadzie równorzędności obu organizacji.

Od jesieni 1943 r. rozpoczęła się kolejna runda rozmów scaleniowych. Strona NSZ-owska przygotowała pisma do Naczelnego Wodza i prezesa Rady Ministrów w Londynie, aby przejęli sprawy scaleniowe w swoje ręce. Przedstawiciele AK odmówili jednak ich przesłania. Nowy komendant główny AK, gen. Tadeusz Bór-Komorowski, wobec przedłużania się pertraktacji polecił je przerwać (co nastąpiło 1 października 1943 r.), wyznaczając jednocześnie dzień 15 października jako ostateczny termin podporządkowania się NSZ. Ponieważ żądanie to zostało zdecydowanie odrzucone przez KG NSZ, gen. Bór-Komorowski wydał 9 listopada 1943 r. rozkaz nr 122 potępiający NSZ. Wobec impasu w rozmowach, KG NSZ postanowiła wysłać do Londynu swoich przedstawicieli (politycznego i wojskowego), aby nawiązać bezpośredni kontakt z naczelnymi władzami państwowymi. W tym celu na jesieni 1943 r. zostali wysłani: Tadeusz Salski, przedstawiciel TNRP i kpt. dypl./mjr NSZ Stanisław Żochowski, szef sztabu KG NSZ. W rezultacie naczelny wódz, gen. Kazimierz Sosnkowski, przesłał 20 stycznia 1944 r. komendantowi głównemu AK wytyczne dotyczące włączenia NSZ do AK, w których był skłonny nadać NSZ większe uprawnienia od innych organizacji wchodzących w skład AK. Zostały one jednak odrzucone przez gen. Bora-Komorowskiego.

Tymczasem od początku stycznia 1944 r. rozmowy scaleniowe z przedstawicielami AK podjął sekretarz generalny TNRP Zbigniew Stypułkowski. Na ich przyspieszenie wpływ miała zapewne komplikująca się sytuacja polityczna Polski wobec wkroczenia na jej ziemie Armii Czerwonej. W rezultacie 7 marca 1944 r. nastąpiło podpisanie umowy scaleniowej. Na jej mocy oddziały NSZ jako zwarte jednostki miały pozostać w składzie oddziałów partyzanckich AK. 31 marca 1944 r. gen. Bór-Komorowski wydał rozkaz w sprawie przeprowadzenia scalenia, który zawierał m.in. zatwierdzenie płk. dypl. Kurcyusza jako komendanta głównego NSZ oraz mianowanie go pełnomocnikiem komendanta głównego AK ds. scalenia NSZ.

Przez półtora miesiąca umowa scaleniowa była przestrzegana. Członkowie Grupy „Szańca” nie zamierzali jednak doprowadzić do utraty zwierzchnictwa nad NSZ. Wykorzystali w tym celu nagłą śmierć płk. dypl. Kurcyusza w nocy z 22 na 23 kwietnia 1944. Doszło wówczas do tzw. wewnętrznego zamachu stanu. Członkowie TNRP reprezentujący Grupę „Szańca” wydali fikcyjne, antydatowane rozkazy rzekomo podpisane przez płk. dypl. Kurcyusza, mianujące mjr./ppłk. NSZ Stanisława Nakoniecznikowa, dotychczasowego komendanta Okręgów NSZ Północne Mazowsze i Białystok, najpierw z dniem 21 kwietnia 1944 pierwszym zastępcą komendanta głównego NSZ, a następnie z dniem 22 kwietnia p.o. komendanta głównego NSZ. Podjęto także inne działania. 21 kwietnia z funkcji szefa sztabu KG NSZ został usunięty płk dypl. Wacław Świeciński. Jednocześnie przedstawiciele Grupy „Szańca” ogłosili rozwiązanie TNRP, a na jej miejsce utworzenie Rady Politycznej NSZ, do której weszli tylko oni.

Tymczasem komendant główny AK, gen. Bór-Komorowski, realizując umowę scaleniową, wyznaczył 2 maja 1944 według hierarchii funkcyjnej w KG NSZ płk. dypl. Świecińskiego na stanowisko swojego pełnomocnika ds. scalenia NSZ. Po jego natychmiastowej rezygnacji na powyższe stanowisko został mianowany 5 czerwca dotychczasowy zastępca płk. W. Świecińskiego, ppłk Albin Walenty Rak, który ją przyjął. W rezultacie rozłam w NSZ stał się faktem. Odtąd funkcjonowały dwie odrębne organizacje używające tej samej nazwy NSZ: NSZ-AK, które podporządkowały się AK, oraz NSZ-ZJ, które zachowały niezależność organizacyjno-wojskową. Wewnątrz organizacji doszło do porachunków między zwolennikami połączenia z AK i przeciwnikami tej koncepcji. Rozłam spowodował także dezintegrację Służby Cywilnej Narodu. Akcja scaleniowa trwała do końca lata 1944 i zakończyła się przejściem do AK większości żołnierzy dawnej NOW. Grupa Stanisława Nakoniecznikoff-Klukowskiego wyznaczyła nagrodę za ujęcie ppłk Albina Walentego Raka, a utworzony przez nią samozwańczy sąd skazał go na karę śmierci. 15 czerwca 1944 został on zatrzymany przez bojówkę Nakoniecznikoff-Klukowskiego i wymuszono na nim podpisanie rezygnacji ze stanowiska komendanta głównego NSZ-AK, odwołanie uprzednio wydanych przez siebie rozkazów i podporządkowanie się Nakoniecznikoff-Klukowskiemu. Po wypuszczeniu na wolność, natychmiast odwołał on jednak wymuszone przyrzeczenie. Oba odłamy NSZ rozpoczęły między sobą walkę za pomocą pogróżek, deklaracji i wyroków śmierci, z których część wykonano^[26][27]. Wśród ofiar znajdowali się m.in.: szef wywiadu w Komendzie Okręgu VIII Częstochowa NSZ-AK, kpt. Stanisław Żak ps. „Stach Częstochowski”, szef Wydziału I Organizacyjnego sztabu KG NSZ-AK ppor. Władysław Pacholczyk, oraz szef Wydziału II Wywiadowczego ppor. Wiktor Gostomski. Komendant główny AK, gen. Bór-Komorowski, poinformował 12 czerwca 1944 naczelnego wodza o zerwaniu scalenia przez NSZ, przez co zostały one napiętnowane przez najwyższe władze wojskowe (gen. Sosnkowski) i cywilne (wicepremier Jan Kwapiński).

Na podstawie specjalnej umowy 10-15 tysięcy członków NSZ podporządkowało się kierownictwu AK^[28].

Po zakończeniu akcji scaleniowej w niezależnych od AK Narodowych siłach Zbrojnych pozostało około 65 tys. partyzantów^[29].

Udział NSZ w powstaniu warszawskim

Komenda Główna NSZ i ich władze polityczne występowały przeciwko powstaniu w Warszawie, jako koncepcji bez szans na zwycięstwo. Jednakże po jego wybuchu, wszystkie oddziały, które udało się sformować, wzięły w nim udział. NSZ niescalone oficjalnie zadeklarowało akces do powstania 7 sierpnia. Podczas walk doszło do porozumienia obu odłamów NSZ i oddziały NSZ-ZJ dowodzone przez kpt. Mieczysława Osmólskiego^[30] podporządkowały się operacyjnie dowództwu Okręgu Warszawa-miasto NSZ-AK na czele z płk. Spirydionem Koiszewskim. Dalsze plany współpracy przewidywały nawet powołanie dwóch dywizji NSZ, oddzielnie dla obu odłamów, w skład których mieli wejść wszyscy żołnierze NSZ walczący w powstaniu warszawskim, ale coraz gorsza sytuacja militarna uniemożliwiła ich realizację^{[potrzebny przypis]}.

Największą zwartą jednostką NSZ, walczącą w powstaniu, była Brygada Dyspozycyjno-Zmotoryzowana „Koło” (zwana też Grupą „Koło” – dowódca ppłk Zygmunt Reliszko), która podporządkowała się dowództwu obrony Starego Miasta. Była ona tylko częściowo uzbrojona, a jej nieuzbrojona większość działała w akcjach sapersko-minerskich, transportowych, oraz przy gaszeniu pożarów i odgrzebywaniu zasypanych. Z innych jednostek NSZ walczyły również elementy pułku im. gen. W. Sikorskiego (przed powstaniem liczył ok. 200 ludzi, rozwiązanego w momencie wybuchu powstania) w składzie zgrupowania AK „Harnaś”, oraz prawdopodobnie pułk im. gen. J. H. Dąbrowskiego. Najsilniejszym walczącym w powstaniu uzbrojonym i zwartym oddziałem NSZ była Kompania NSZ „Warszawianka” (dowódca – kpt. Piotr Zacharewicz); sformowana 6 sierpnia, w dniu utworzenia liczyła ok. 80 żołnierzy. Wchodziła w skład zgrupowania AK „Chrobry II”; w momencie zakończenia walk liczyła ok. 170 żołnierzy. Ponadto występowały pojedyncze drużyny i plutony NSZ w ramach większych zgrupowań AK. Ogółem w powstaniu wzięło udział – według różnych źródeł – od 740^[31] do ok. 2 tys.^[32] żołnierzy NSZ obu odłamów lub 3,5 tys.^[33]

Narodowe Siły Zbrojne oskarżane były o mordowanie Żydów w trakcie walk. Samuel Willenberg pisze, że był ostrzegany przed członkami NSZ chcącymi go rozstrzelać za pochodzenie żydowskie^[34]. Chaim Goldstein, uciekinier z getta opisuje dwa bezkarne morderstwa Żydów, których był naocznym świadkiem: pierwsze wydarzyło się na Mławskiej, kiedy oddział w pasiakach odpoczywał, a jeden z jego członków został zastrzelony z małej odległości, drugi miał miejsce podczas sprawdzania strat po ataku na barykadę u zbiegu Miodowej i Długiej, kiedy oddział został ostrzelany i zginęło dwóch jego członków, żołnierze NSZ mieli krzyczeć „Nam nie potrzeba walczących Żydów! Wszystkich należy zabić! Śmierć Żydom!”^[35]. Bronisław Anlen pisze o zaimprowizowanej „rozprawie”, którą przeprowadzili członkowie NSZ nad uciekinierem i uciekinierką z Gęsiówki, którym postawiono zarzut szpiegostwa w oparciu o kartkę na zakupy w niemieckim sklepie, znalezioną u kobiety; oboje zostali rozstrzelani^[36].

NSZ po upadku powstania warszawskiego

Wybuch powstania warszawskiego 1 sierpnia 1944 poważnie skomplikował sytuację wewnętrzną w ramach NSZ. Wprawdzie KG NSZ zdążyła przenieść się do Częstochowy, ale w Warszawie pozostał p.o. komendanta głównego NSZ, mjr/ppłk NSZ S. Nakoniecznikow. Wobec utraty łączności z nim, nowym p.o. komendanta głównego NSZ został mianowany gen. bryg. w stanie spoczynku Tadeusz Jastrzębski ps. „Powała”. Po upadku powstania, w połowie października 1944 do Częstochowy dotarł mjr/ppłk NSZ S. Nakoniecznikow, który wydostał się z miasta wraz z ludnością cywilną, przejmując ponownie pełnioną przez siebie funkcję. Prawdopodobnie próbował wówczas przeforsować pomysł podporządkowania NSZ Armii Krajowej, za co 18 października został zastrzelony przez szefa Oddziału II Wywiadowczego KG NSZ, kpt. NSZ Otmara Wawrzkowicza. Po jego śmierci Rada Polityczna NSZ wydała oświadczenie, jakoby nawiązał on kontakt z Polską Armią Ludową, chcąc podporządkować NSZ komunistycznemu Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego. Jednocześnie przeprowadzono ogólne zmiany organizacyjne. 9 sierpnia 1944 przestała faktycznie istnieć Rada Polityczna NSZ, przekazując swoje uprawnienia na terenach okupowanych przez Niemców Radzie Politycznej NSZ–Zachód. Wydano również rozkazy utworzenia trzech grup operacyjnych (północnej, środkowej i południowej), które miały objąć wszystkie oddziały NSZ, a następnie ewakuować się na Zachód, na tereny zajęte przez wojska amerykańskie i brytyjskie. Ostatecznie zdołano w Kieleckiem utworzyć jedynie Brygadę Świętokrzyską NSZ.

Na nowego p.o. komendanta głównego NSZ 20 października 1944 został wybrany mjr rez. Zygmunt Broniewski ps. „Bogucki”, dotychczasowy komendant Okręgu III Lubelskiego. Jednocześnie 11 listopada został on mianowany generałem brygady NSZ. Także w listopadzie 1944 większa część oddziałów NSZ została formalnie podporządkowana NOW i została przekształcona w Narodowe Zjednoczenie Wojskowe. NZW liczyło kilkadziesiąt oddziałów (w sumie 2–4 tys. żołnierzy) i prowadziło działania zbrojne przeciw NKWD, KBW, WP, a także innym formacjom urzędu bezpieczeństwa. We wrześniu 1945 powołano Inspektorat Ziem Południowo-Zachodnich, składający się z trzech okręgów – Górny Śląsk, Śląsk Opolski i Dolny Śląsk. Wyznaczono komendanta Okręgu Śląsk Opolski – został nim mjr Stanisław Miodoński „Sokół”^[37]. W 1947 doszło do rozbicia większości grup NZW, nieliczne oddziały w konspiracji prowadziły działalność do połowy lat 50^{[potrzebny przypis]}.

Narodowe Siły Zbrojne po 1944 roku

Po przekroczeniu przedwojennej granicy II Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną i odrzuceniu wysuniętej przez władze RP oferty współdziałania wojskowego z ZSRR, 12 stycznia 1944 roku Komendant Główny Armii Krajowej wydał rozkaz nr 126, zapowiadający wsparcie Armii Czerwonej w walce z Niemcami w miarę naszych sił i interesów państwowych. Inne stanowisko reprezentował komendant Narodowych Sił Zbrojnych, który w rozkazie nr 3 z 15 stycznia 1944 stwierdził, że Armia Czerwona musi być traktowana jako wojsko wrogie, a dążenie do normalizacji stosunków z rządem ZSRR ani ewentualne osiągnięcie porozumienia nie może powstrzymać bezwzględnej walki z komunizmem i rozkładową akcją agentur bolszewickich na ziemiach polskich.^[38]

W lipcu 1944 r. KG NSZ postanowiła zmienić dotychczasowy podział terytorialny i utworzyć dwie jednostki organizacyjne: NSZ-Zachód (dla terenów pozostających nadal pod okupacją niemiecką) i NSZ-Wschód (dla terenów zajmowanych przez wojska sowieckie), jednakże ta koncepcja nie została całkowicie zrealizowana. Inspektorem Obszaru NSZ-Wschód wyznaczono płk. dypl. Wacława Świecińskiego, który wkrótce wyjechał do Lublina, gdzie usiłował zorganizować Tymczasową Narodową Komendę Ziem Wschodnich NSZ. Miała ona mieć następujące zadania: prowadzenie szerokiej akcji propagandowej i stworzenie wojskowego frontu antykomunistycznego. Obszar „Wschód” nie rozwinął jednak szerszej działalności z powodu aresztowania płk. W. Świecińskiego przez NKWD pod koniec 1944 r. Natomiast Inspektorem Obszaru NSZ-Zachód został mianowany w sierpniu 1944 r. mjr rez./płk NSZ Zygmunt Broniewski, dotychczasowy komendant Okręgu III Lubelskiego. Podlegały mu formalnie komendy okręgów i partyzanckie oddziały NSZ działające na zachód od linii frontu wschodniego. Miał on zarazem prawo podejmowania wszelkich decyzji w imieniu i zastępstwie Rady Politycznej NSZ-Zachód i Komendanta Głównego NSZ. Faktycznie zasięg jego wpływów objął Okręgi: V Kielecki, VI Warszawa-powiaty, VII Krakowski, VIII Częstochowski oraz Grupę Operacyjną Zachód, czyli późniejszą Brygadę Świętokrzyską NSZ. Jednocześnie na obszarze wszystkich Okręgów (oprócz Okręgu VII) istniały znacznie silniejsze komendy Okręgów NSZ-AK.

Wobec zajęcia przez Armię Czerwoną całości obszarów Polski, na początku kwietnia 1945 r. została przeprowadzona kolejna reorganizacja. W miejsce Rady Politycznej NSZ-Zachód wyłoniono Komitet Pomocniczy. Poszczególne okręgi otrzymały nową numerację i zostały podzielone na trzy obszary (inspektoraty): Zachód, Wschód i Południe. NSZ w tym okresie był organizacją raczej kadrową, starającą się ograniczyć akcje wojskowe przeciwko komunistom do niezbędnych rozmiarów. Dużym problemem było przechodzenie licznych struktur do powstającego Narodowego Zjednoczenia Wojskowego.

Po okresie pewnego zamętu, spowodowanego klęską powstania warszawskiego i poważnymi zmianami organizacyjnymi, od wiosny 1945 roku nastąpił okres wzmożonej działalności oddziałów partyzanckich NSZ, trwający do końca tego roku. Odbudowywano ponownie w terenie komendy okręgowe i organizowano oddziały Pogotowia Akcji Specjalnej (PAS). Badacze podają, że w tym czasie działało ok. 100 grup i oddziałów NSZ. Najbardziej aktywny był Okręg III Lubelski (ok. 50 oddziałów). 7 czerwca 1945 roku Komendant Główny NSZ, mjr rez./gen. bryg. NSZ Z. Broniewski wydał „Instrukcję dla oddziałów leśnych”, która określała, że głównym celem jest walka zbrojna o usunięcie „okupacji sowieckiej na ziemiach polskich” oraz stworzenie w terenie ośrodków zbiorczych dla kadr oficerów i podoficerów do przyszłej mobilizacji. Dowódcom oddziałów partyzanckich nakazywano, aby nawiązywali kontakty z innymi organizacjami podziemnymi, gdyż główne cele wszystkich ugrupowań są wspólne. W bardziej szczegółowych zadaniach Instrukcja stanowiła: rozbrajanie oddziałów milicji i UB, likwidowanie szczególnie niebezpiecznych agentów, zdobywanie funduszów i aprowizacji ze składów nowej administracji i informowanie terenu przez kolportaż prasy. W kwietniu 1945 r. została także wydana „Instrukcja ogólna Pogotowia Akcji Specjalnej”. Jednakże już 5 lipca Komendant Główny wydał rozkaz, w którym nakazywał chwilowe wstrzymanie działalności partyzanckiej, co prawdopodobnie było spowodowane powstaniem Tymczasowej Rady Jedności Narodowej z udziałem polityków emigracyjnych.

W okresie lipiec – listopad 1945 r. w głównych strukturach organizacji doszło do licznych aresztowań przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego i NKWD. W rezultacie NSZ zostały praktycznie rozbite. W sierpniu 1945 r. zagrożony aresztowaniem przez UB mjr/gen. bryg. NSZ Z. Broniewski przedostał się na Zachód do miejsca stacjonowania Brygady Świętokrzyskiej NSZ. Wszystkie te wydarzenia sparaliżowały działalność Komendy Głównej NSZ.

Na czele resztek organizacji (jako p.o. Komendanta Głównego NSZ) stanął wówczas ppor. rez./ppłk NSZ Stanisław Kasznica, dotychczasowy szef Wydziału I Organizacyjnego KG NSZ oraz jednocześnie przewodniczący Komitetu Pomocniczego. W miarę sprawnie funkcjonował jedynie pion wywiadu (m.in. istniały wywiadowcze kanały kontaktowe z Brygadą Świętokrzyską, stacjonującą na terenie Bawarii w Niemczech). Działające jeszcze oddziały partyzanckie NSZ albo poprzechodziły do NZW albo działały samodzielnie, bez łączności z Komendantem Głównym. Na przełomie lat 1945/1946 resztki NSZ podporządkowały się NZW. Większość oddziałów wywodzących się z NSZ została rozbita przez komunistyczne służby bezpieczeństwa do 1947 r. Na początku lutego 1947 r. UB dotarła ostatecznie do szczytów władzy NSZ. Najpierw aresztowano część członków Komitetu Pomocniczego, a 15 lutego – ppor. rez./ppłk. NSZ S. Kasznicę z wszystkimi członkami KG NSZ.

11 lutego 1948 r. rozpoczął się „Proces członków Organizacji Polskiej i NSZ”, jak nazywała go prasa komunistyczna. Trwał tylko 11 dni. Aresztowanych oskarżono o współpracę z Niemcami, działalność nielegalną, pracę wywiadowczą na rzecz „obcego mocarstwa”, zorganizowanie „trójek antykomunistycznych” oraz „zbrodniczą działalność skierowaną przeciwko Polsce Ludowej”. Wyrok został ogłoszony 2 marca; S. Kasznica i Lech Neyman zostali skazani na karę śmierci, natomiast pozostali oskarżeni na dożywotnie, względnie długoletnie więzienie. Kary śmierci wykonano natychmiast. W latach 1946-1948 miało miejsce ogółem kilkanaście procesów przeciwko członkom NSZ i ich zaplecza politycznego. Większość oskarżonych skazano na śmierć, część na wieloletnie więzienie. Ostatni żołnierze NSZ pozostawali w konspiracji do połowy lat 50^{[potrzebny przypis]}.

Postanowieniem z 30 września 1992 r. Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego uznał komunistyczny wyrok na ppor./ppłk. NSZ S. Kasznicę za nieważny i uznał, że prowadził on działalność, której celem była walka o suwerenną i niepodległą Polskę^{[potrzebny przypis]}.

Struktura organizacyjna

Komendanci Główni NSZ

• płk Ignacy Oziewicz (od 20 września 1942 do pocz. czerwca 1943)
• płk dypl. w st. sp./gen. bryg. NSZ Tadeusz Kurcyusz (od 1 sierpnia 1943 do 22/23 kwietnia 1944 – w tym samym okresie był oficerem KG AK^[39])
• mjr/płk NSZ Stanisław Nakoniecznikow (od 22 kwietnia do 24 lipca 1944)
• gen. bryg. w st. sp./gen. dyw. NSZ Tadeusz Jastrzębski (od 24 lipca do poł. października 1944)
• mjr/płk NSZ Stanisław Nakoniecznikow (od poł. października do 18 października 1944)
• mjr rez./gen. bryg. NSZ Zygmunt Broniewski (od 20 października 1944 do pocz. sierpnia 1945)
• ppor. rez./ppłk NSZ Stanisław Kasznica (od sierpnia 1945 do 15 lutego 1947)

Komenda Główna NSZ

Przy Komendancie Głównym NSZ (Dowódcy NSZ) funkcjonował sztab składający się z 6 oddziałów zorganizowanych w 3 Działy: Dowodzenia, Administracyjny oraz Komendę Główną. Sztabem kierował Szef Sztabu, a na czele poszczególnych Działów stali jego zastępcy. Oddziałami kierowali szefowie oddziałów. Ponadto powołano do życia tzw. Akcję Specjalną w celu wykonywania bieżących zadań o charakterze wojskowym. Zorganizowano również Pomocniczą Służbę Kobiet NSZ.

• Komenda Główna NSZ (Dowództwo NSZ)
• Komendant Główny NSZ (Dowódca NSZ)
• Szef sztabu KG NSZ – mjr dypl./ppłk NSZ Edmund Ludwik Michalski ps. „Kajetan” (od lata 1942 do kwietnia 1943), kpt. dypl./mjr NSZ Stanisław Żochowski (od kwietnia do czerwca 1943), ppłk dypl./płk NSZ Wacław Świeciński (od czerwca 1943 do października 1944)
• Zastępca szefa sztabu KG NSZ – mjr/ppłk NSZ Albin Walenty Rak (od maja 1943 do kwietnia 1944)
• Oddział I Organizacyjny – mjr/ppłk NSZ Tadeusz Danilewicz (od lata 1942 do kwietnia 1944), ppor./mjr NSZ Wiktor Radziszewski ps. „Reński”, „Wiktor” (od kwietnia do końca września 1944)
• Oddział II Wywiadowczy (Centrala Służby Wywiadowczej) – ppłk dypl. Wacław Berka (od lata do grudnia 1942 – część badaczy uważa, że nie pełnił tej funkcji), ppor./mjr NSZ Witold Gostomski ps. „Nałęcz”, „Hubert”, „Witold” (od grudnia 1942 do września 1944), kpt. NSZ Otmar Wawrzkowicz ps. „Oleś”, „Kaczkowski” (od września 1944 do I 1945)
• Oddział III Operacyjno-Wyszkoleniowy – kpt./ppłk NSZ Tadeusz Boguszewski ps. „Wacław III”, „Bielecki”, „Wacław Niekonieczny” (od września 1942 do lipca 1944)
• Oddział IV Kwatermistrzowski – kpt. dypl. Jan Ostrowski
• Oddział V Łączności – NN ps. „Zbigniew Sawicki”
• Oddział VI Oświatowo-Wychowawczy (do września 1943 pod nazwą Szefostwa Służby Oświatowo-Wychowawczej) – ppor. rez./kpt. NSZ Julian Sędek ps. „Juliusz Mac”, „Mickiewicz” (do września 1943 r.), pchor./ppor. NSZ Witold Borowski (od września 1943)
• Biuro Informacji NSZ – pchor./por. NSZ Mirosław Ostromęcki
• Centralny Wydział Finansowy – kpt./mjr NSZ Jerzy Olgierd Iłłakowicz (od lata 1942 do stycznia 1945)
• Biuro Fałszerstw – Władysław Weker
• Służba Duszpasterstwa – ks. kpt. NSZ Michał Poradowski (od lata 1942 do 1 lutego 1944), ks. dziekan Piotrowski ps. „Stanisław Chorzemiński”
• Wojskowa Służba Kobiet – kpt. Halina Reszke (od lata 1942 do upadku powstania warszawskiego)
• Oddział Bojowy przy KG NSZ – por. Tadeusz Siemiątkowski (od lata 1942 do wybuchu powstania warszawskiego)
• Brygada Dyspozycyjna Komendanta Głównego NSZ – kpt./ppłk NSZ Zygmunt Reliszko (od 1943 do upadku powstania warszawskiego)
• Batalion Osłony KG NSZ – kpt. NSZ Mieczysław Dukalski (od 1 stycznia do 21 lipca 1944)

Struktura organizacyjna NSZ w terenie

Inspektoraty NSZ

• Inspektorat Ziem Zachodnich
• Inspektorat Ziem Centralnych
• Inspektorat Ziem Północnych
• Inspektorat Ziem Południowo-Zachodnich (Okręgi: III, V)
• Inspektorat Ziem Południowo-Wschodnich (Okręgi: IV, VII, XIV) – NN ps. „Zachoszcza”
• Inspektorat Ziem Północno-Wschodnich (Okręgi: XV, XVI, XVII) – nie doszło do utworzenia

Okręgi NSZ

• Okręg I-A (późniejszy I) Warszawa–miasto – por. rez./mjr NSZ Mieczysław Osmólski ps. „Mieczysław”, „Kozłowski” (od lata 1942 r. do wybuchu powstania warszawskiego)
• Okręg I-B (późniejszy VI) Warszawa–powiaty – ppłk pil./płk NSZ Piotr Abakanowicz ps. „Barski”, „Grządziel”, „Grey” (od lata 1942 r. do wybuchu powstania warszawskiego)
• Okręg II Mazowsze Północne – mjr/płk NSZ Stanisław Nakoniecznikow (Nakoniecznikoff-Klukowski) ps. „Kmicic”, „Zawisza”, „Kiliński”, „Gryf” (od września/października 1942 r. do kwietnia 1944 r.), mjr/ppłk NSZ Józef Żbikowski
• Okręg III Lubelski – kpt./mjr NSZ Michał Kłosowski ps. „Rola”, „Stanisław Michałowicz” (od kwietnia 1943 r.), mjr rez./gen. bryg. NSZ Zygmunt Broniewski ps. „Bogucki”, „St. Bogucki” (do czerwca 1944 r.), ppłk dypl. NN ps. „Tur”
• Okręg IVC Rzeszowski – por./rtm. NSZ NN ps. „Florian”, „Chwalibóg”, „Turkus” (od poł. grudnia 1942 r. do poł. lutego 1943 r.), kpt./ mjr NSZ Józef Baran ps. „Lucjan” (od poł. lutego 1943 r.) z obwodami np. Obwód Jasło ZWZ AK, Sanok, Krosno
• Okręg V Kielecki (późniejszy Kielecko-Radomski) – mjr/ppłk NSZ NN ps. „Olgierd Mirski”, „Kordian” (od lata 1942 r.)
• Okręg VI Warszawa – powiaty – ppłk pil./płk NSZ Piotr Abakanowicz ps. „Barski”, „Grządziel”, „Grey” (od czerwca do 18 października 1944 r.)
• Okręg VII Krakowski – kpt./mjr NSZ Piotr Mierosław ps. „Geograf” (do sierpnia 1943 r.), por./kpt. NSZ Julian Sędek ps. „Juliusz Mickiewicz”
• Okręg VIII Częstochowski (Częstochowa – Śląsk) – mjr Stanisław Nowak ps. „Zygmunt” (do grudnia 1943 r.), kpt./mjr NSZ Leon Janik ps. „Janosik” (od grudnia 1943 r. do lutego 1944 r.), mjr/ppłk NSZ NN ps. „Jan Lech” (od lutego do kwietnia 1944 r.), mjr Bolesław Karczewski ps. „Karski” (do września 1944 r.)
• Okręg IX Łódzki – strz./ppor. NSZ Ewaryst Zwierzewicz ps. „Bogumił Bogucki” (od września 1942 r. do marca 1944 r.), NN ps. „Andrzej Burza”
• Okręg X Poznański – por. rez./kpt. NSZ Władysław Rutkowski ps. „Włodzimierz” (do jesieni 1943 r.), ppłk w st. sp./płk NSZ NN ps. „Winiarski Stefan” (prawdopodobnie do grudnia 1944 r.)
• Okręg XI Pomorski
• Okręg XII Podlaski – ppłk Stanisław Miodoński ps. „Sokół”. kpt./mjr NSZ Szczepan Piszczek ps. „Tomasz”
• Okręg XIII Białostocki – mjr/płk NSZ Stanisław Nakoniecznikow (Nakoniecznikoff-Klukowski) ps. „Kmicic”, „Zawisza”, „Kiliński”, „Gryf” (od września/października 1942 r. do kwietnia 1944 r.)
• Okręg XIV Lwowski – Adolf Bańka ps. „Tatrzański”, „Ryszard Brzostowski” (do kwietnia 1943 r., kiedy większość Okręgu podporządkowała się operacyjnie lokalnym strukturom ZWZ-AK), mjr/ppłk NSZ Adam Niedzielski ps. „Zbigniew Zbrowski”, por./mjr NSZ Wojciech Stefankiewicz ps. „Gromski”

Struktura organizacyjna NSZ po 1944

• Komenda Główna NSZ (Dowództwo NSZ)
• Komendant Główny NSZ (Dowódca NSZ) – mjr rez./gen. bryg. NSZ Z. Broniewski (od października 1944 r. do sierpnia 1945 r.), ppor. rez./ppłk NSZ S. Kasznica (od sierpnia 1945 r. nominalnie do lutego 1947 r.)
• Szef sztabu KG NSZ – ppłk pil./płk NSZ Piotr Abakanowicz (p.o. od 18 października 1944 r. do lipca 1945 r.)
• Oddział I Organizacyjny – ppor. rez./ppłk NSZ S. Kasznica (od września 1944 r. do kwietnia 1945 r.), kpt./mjr NSZ Michał Pobocha ps. „Gazda”, „Michałowski”, „Bolesławski” (od kwietnia do października 1945 r.)
• Oddział II Wywiadowczy – ppor. NN ps. „Kornel” (od października 1944 r. do stycznia 1945 r.), NN ps. „Horyń” (lipiec 1945 r.)
• Oddział III Operacyjno-Wyszkoleniowy
• Oddział IV Kwatermistrzowski
• Oddział V Łączności – ppor./por. NSZ Tomasz Wolfram ps. „Grabowski Dominik” (od grudnia 1944 r. do lipca 1945 r.)
• Oddział VI Służby Oświatowo-Wychowawczej – kpt./mjr NSZ Jerzy Olgierd Iłłakowicz (od grudnia 1944 r. do stycznia 1945 r.), kpt. Stanisław Kuchciński ps. „Orłowski Zdzisław” (lipiec 1945 r. – nie objął stanowiska)

Struktura organizacyjna NSZ w terenie po 1944

W lipcu 1944 r. utworzono dwa Obszary (Inspektoraty):

• Obszar Zachód (Okręgi: V Kielecki, VI Warszawa-powiaty, VII Krakowski i VIII Częstochowski) – mjr rez./płk NSZ Z. Broniewski ps. „Bogucki” (od sierpnia do 20 października 1944 r.)
• Obszar Wschód (Okręgi: III Lubelski, XII Podlaski i XIII Białostocki) – płk dypl. W. Świeciński ps. „Tuwar"

1 kwietnia 1945 r., kiedy cały obszar Polski był już zajęty przez wojska sowieckie, KG NSZ przeprowadziła znaczną reorganizację struktury organizacyjnej. Poszczególne Okręgi otrzymały nową numerację i podzielone zostały na trzy Obszary (Inspektoraty): Zachód, Wschód i Południe.

• Obszary NSZ:
  • Obszar Wschód (Okręgi: III Warszawa-powiaty, IX Północno-Mazowiecki, X Białostocki, XII Siedlecki i XIV Lubelski) – kpt. NSZ Mirosław Ostromęcki ps. „Mirski” (do października 1945 r.)
  • Obszar Zachód (Okręgi: I Pomorski i II Poznański) – ppor./ppłk NSZ S. Kasznica (do sierpnia 1945 r.)
  • Obszar Południe (Okręgi: VI Kielecki, VII Śląski, VIII Krakowski i Rejon VIIIa Rzeszowski) – ppłk dypl. Jan Kamieński ps. „Klimaszewski” (od kwietnia do sierpnia 1945 r.), ppłk pil./płk NSZ P. Abakanowicz (od sierpnia do października 1945 r.)
• Okręgi NSZ:
  • Okręg I Pomorski – kpt. NSZ L. K. Neyman ps. „Domarat Lech” (kwiecień 1945 r. – nie objął stanowiska), kpt./mjr NSZ Edward Kemnitz ps. „Szczeciński” (od kwietnia do lipca 1945 r.)
  • Okręg II Poznański (zlikwidowany 5 lipca 1945 r.) – ppor. rez./mjr NSZ S. Kasznica ps. „Wąsowski Stanisław” (do sierpnia 1945 r.)
  • Okręg III Warszawa-powiaty – kpt. NSZ NN ps. „Jacek” (być może por. Wiktor Roman Skiba ps. „Wolański Jacek”) (od września do października 1944 r.), kpt./mjr NSZ Michał Pobocha ps. „Michałowski”, „Bolesławski” (od października 1944 r. do marca 1945 r.), por./kpt. NSZ Władysław Drybs ps. „Suma Władysław” (od kwietnia do lipca 1945 r.), por./kpt. NSZ Stefan Jaszczurowicz ps. „Jasiński Stefan” (od lipca do października 1945 r.)
  • Okręg IV Łódzki (od 5 lipca 1945 r.) – mjr Bolesław Woźniak ps. „Gronowski” (od lipca 1945 r.)
  • Okręg V Częstochowski (zlikwidowany 5 lipca 1945 r.) – ppor. rez./ppłk NSZ S. Kasznica ps. „Wąsowski Stanisław” (od września 1944 r. do marca 1945 r.), mjr Leon Janik ps. „Janosik” (od kwietnia do czerwca 1945 r.)
  • Okręg VI Kielecki – mjr/ppłk NSZ NN ps. „Kordian” (do marca 1945 r.)
  • Okręg VII Śląski – por./kpt. NSZ Stanisław Salski ps. „Sokołowski Stanisław”, „Szczęśniewicz” (do lipca 1945 r.), kpt./mjr NSZ NN ps. „Łamigłowa” (od lipca do września 1945 r.)
  • Okręg Dolnośląski (od września 1945 r.) – ppłk Stanisław Miodoński ps. „Sokół” (do października 1945 r.)
  • Okręg Górnośląski (od września 1945 r.) – mjr NN ps. „Górny”, „Łamigłowa"
  • Okręg VIII Krakowski – ppor. rez./kpt. NSZ L. Neyman ps. „Butrym”, „Domarat” (od września 1944 r. do marca 1945 r.), ppor./por. NSZ Dobrogost (Gustaw) Potworowski „Zygmunt Zych” (od kwietnia do lipca 1945 r.), kpt. Stanisław Salski ps. „Smuszowicz” (bardzo krótko w lipcu 1945 r.)
  • Rejon VIIIa (samodzielny) Rzeszowski (nie został zorganizowany)
  • Okręg IX Północno-Mazowiecki (nie został zorganizowany)
  • Okręg X Białostocki – por./kpt. NSZ Stanisław Kuchciński ps. „Orłowski” (do czerwca 1945 r.), NN ps. „Zieliński Antoni” (nie objął stanowiska)
  • Okręg XII Siedlecki – ppłk Stanisław Miodoński ps. „Sokół” (od czerwca do sierpnia 1945 r.)
  • Okręg XIV Lubelski – ppłk Tadeusz Zieliński ps. „Wujek”, „Dyzma” (od grudnia 1944 r. do marca 1945 r.), kpt. Anioł Kazimierz Kozłowski ps. „Powron” (od marca 1945 r. do listopada 1946 r.), mjr Karol Sęk ps. „Rolka”, „Jakub"

Nadawanie odznaczeń państwowych

Od 6 czerwca 1944 komendanci Okręgów NSZ mieli prawo przedstawiania wniosków o nadanie takich odznaczeń jak: Order Virtuti Militari, Krzyż Walecznych, Krzyż Zasługi (srebrny i brązowy), Krzyż Zasługi za Dzielność^[40]. Odznaczenia państwowe nadane w NSZ przed scaleniem z AK (1 marca 1944) miały zostać zweryfikowane przez powołaną w tym celu komisję i zatwierdzone przez dowódcę AK, co dotyczyło również NOW^[40].

Czasopisma wydawane przez NSZ

• „Szaniec” – główne pismo NSZ
• „Biuletyn Centralny” – główny organ prasowy NSZ przeznaczony dla kierownictwa organizacji, wychodziło w Warszawie od marca 1943 r. do końca lipca 1944 r.
• „Polska Informacja Prasowa” – tygodnik powielany, liczący przeciętnie 30 stron formatu A4, wewnętrzny biuletyn tajnej Organizacji Wewnętrznej, wydawany od 1940 r. w Warszawie, w 1944 r. nakład liczył 400 egz., docierał tylko do członków OP i Służby Cywilnej Narodu
• „Propaganda Centralna” (potem P.C.) – dwutygodnik powielany o objętości do 30 stron formatu A4, pismo wewnętrzne, nakład ok. 80 tys. egzemplarzy, ukazywało się od 1942 r.
• „Naród i Wojsko” – red. Lech Neyman ps. „Domarat”
• „Narodowe Siły Zbrojne” – wydawane od 1943 r.
• „Pochodnia” – wydawana od grudnia 1939 r. w Łodzi, od 1940 r. zmieniła tytuł na „Na zachodnim szańcu”, nakład doszedł do 3 tys. egz.
• „Lux Mundi” – jedyne w konspiracji pismo przeznaczone dla kapelanów partyzanckich, red. ks. kpt. NSZ Michał Poradowski ps. „Benedykt”
• „Chrobry Szlak” – wychodziło w Kielcach
• „Szczerbiec” – wychodziło m.in. w Opatowie
• „Aktualne wiadomości z Polski i ze świata” – wychodziło w Wołominie

Działania zbrojne

Oddziały partyzanckie

Pion wojskowy NSZ dzielił się na: Oddziały Akcji Specjalnej (AS), Oddziały Dyspozycyjne (OD), Oddziały Partyzanckie (OP) oraz Oddziały Pogotowia Akcji Specjalnej (PAS). Pierwsze oddziały AS zaczęły powstawać już w październiku 1942 r., kiedy komendant główny NSZ, płk I. Oziewicz, wydał rozkaz uruchomienia Akcji Specjalnej nr 1. Na jego mocy miano likwidować „bandy wywrotowe i przestępcze”, a walkę z hitlerowskimi ekspedycjami karnymi podejmować tylko „w przypadku rażącej niesłuszności okupanta” oraz zdobywać środki materialne poprzez napady na okupacyjne urzędy skarbowe, poczty itp. W dokumencie miały się też znajdować wytyczne do likwidacji członków „wrogich nam formacji mniejszościowych”, słowa te jednak w oryginalnym rozkazie nie występują i zostały dopisane^[12], przez niektórych historyków okresu PRL, którzy dokonali falsyfikacji rozkazu płk. I. Oziewicza. W innych rozkazach NSZ występuje z kolei wzmianka o konieczności zwalczania „formacji innych narodowości, wciągniętych pod wpływy niemieckie (...)”, dotyczących grup zbrojnych współpracujących z okupantem niemieckim przeciwko państwu polskiemu i jej obywatelom. Wkrótce potem został wydany rozkaz dotyczący Akcji Specjalnej nr 2, która miała udzielać pomocy wypędzonej przez Niemców ludności z Zamojszczyzny (Zamojszczyzna (1942-1943)). Najwięcej oddziałów partyzanckich NSZ powstało w Okręgach: V Kieleckim (por. „Morskiego”, por. „Bema”, por. „Groźnego” i inne) oraz III Lubelskim (por. „Grota”, por. Henryka Figuro-Podhorskiego ps. „Step”, ppor. Leona Cybulskiego ps. „Znicz”, por. Wacława Piotrowskiego ps. „Cichy” i inne)^{[potrzebny przypis]}.

Wśród przykładowych działań zbrojnych przeciw Niemcom można wymienić:

• pod koniec 1942 – pod Suchedniowem w Kieleckiem – wysadzenie w powietrze niemieckiego pociągu przewożącego rudę pirytową^{[potrzebny przypis]},
• w połowie stycznia 1943 – uderzenie na niemiecki magazyn broni w Kielcach, w wyniku którego zdobyto kilkanaście ckm-ów i ok. 16 tys. sztuk amunicji^{[potrzebny przypis]},
• w marcu 1943 – rozbicie niemieckiego więzienia oraz posterunku żandarmerii wojskowej w Kraśniku przez pierwszy partyzancki oddział NSZ, zwany „Aleksandrówką”^{[potrzebny przypis]},
• 20 kwietnia 1943 – uderzenie wspólnie z AK na Bank Emisyjny w Częstochowie wykonane przez oddziały „Stepa” i „Zagłoby”^{[potrzebny przypis]},
• w połowie sierpnia 1943 – uderzenie „Aleksandrówki” na bank w Janowie Lubelskim^{[potrzebny przypis]},
• na początku września 1943 – bitwa pod Ujściem z niemiecką kompanią żandarmerii wojskowej, która pozwoliła oddziałowi AK w tym czasie rozbić więzienie w Biłgoraju^{[potrzebny przypis]},
• pod koniec 1943 – uderzenie oddziału „Stepa” na kolonię niemiecką w Marianowie, dzięki któremu zdobyto dużo broni i amunicji^{[potrzebny przypis]},
• w kwietniu 1944 – zwycięska walka z Niemcami oddziałów „Stepa” i „Dymszy” pod Michałowicami w Opatowskiem^{[potrzebny przypis]},
• w połowie 1944 – uderzenie oddziału „Stepa” na magazyn wojskowy we Włoszczowie oraz rozbicie niemieckiej kompanii piechoty^{[potrzebny przypis]},
• 26 lipca 1944 – uderzenie na Niemców 204 pp NSZ pod Lubczą w celu pomocy oddziałowi AK; zdobyto broń i samochody ciężarowe^{[potrzebny przypis]},
• 26 lipca 1944 – zwycięska bitwa z oddziałem SS pod Olesznem oddziału „Żbika” i oddziału AK Mieczysława Tarchalskiego ps. „Marcin”^{[potrzebny przypis]}.
• 5 maja 1945 – wyzwolenie kobiecego obozu koncentracyjnego w Holiszowie (Czechy).

Walki z Gwardią i Armią Ludową

NSZ od lipca 1943 r. rozpoczęły zwalczanie podziemia komunistycznego. Walkę z Gwardią Ludową traktowano jako zadanie nadrzędne, ważniejsze niż walka z Niemcami. Pismo NSZ „Szaniec” stwierdzało 4 VIII 1943 r. – „Czas ocknąć się i przystąpić do systematycznej likwidacji ośrodków dyspozycji komuny i dopiero na oczyszczonym w ten sposób terenie podjąć planowaną walkę z okupantem niemieckim. Wspólna praca szczerze polskich organizacji wojskowych i cywilnych z pewnością umożliwi nam wyrwanie chwastów bolszewickich i oczyszczenie terenu. PPR, Gwardia Ludowa i różni „czerwoni partyzanci” muszą zniknąć z powierzchni polskiej ziemi”^[41].

Pierwszy przypadek likwidacji oddziału Gwardii Ludowej miał miejsce 22 lipca 1943 na Kielecczyźnie i dotyczył złożonego głównie z Żydów oddziału GL im. Ludwika Waryńskiego znanego pod nazwą „Lwy”, od pseudonimu jego dowódcy Izraela Ajzenmana. Grupa ta była odpowiedzialna za napad na miasteczko Drzewica, rabunek i zamordowanie niewinnych cywili oraz członków NSZ (22 stycznia 1943)^[42]. NSZ poinformowała o masakrze członków GL Gestapo^[43].

 Osobny artykuł: Mord w Drzewicy.

W czasie akcji oddziału Akcji Specjalnej NSZ „Sosna” pojmano i z wyroku sądu polowego rozstrzelano w pobliskim lesie siedmiu spośród gwardzistów^[44][45]. Dowódcą oddziału „Sosna” był Hubert Jura, który niedługo później nawiązał, w celu walki z ugrupowaniami komunistycznymi, kontakty z szefem radomskiego Gestapo Hauptsturmführerem SS Paulem Fuschem^[46][44]. Założył też organizację Toma – grupę wywiadowczą kolaborującą z Niemcami^[44], za co w lecie 1944, wyrokiem Komendy Głównej NSZ^[47], został skazany na karę śmierci i ścigany przez NSZ oraz AK^[48]. Po sformowaniu Brygady Świętokrzyskiej (niepodlegającej wówczas komendzie głównej NSZ, a jedynie odłamowi NSZ-ZJ), pełnił w niej funkcję oficera do zadań specjalnych. Także według raportów Armii Krajowej, NSZ miało donosić na oddziały partyzanckie GL-AL funkcjonariuszom gestapo^[49].

Drugie, najbardziej znane wydarzenie, miało miejsce 9 sierpnia 1943 koło wsi Borów na Lubelszczyźnie. Oddział Narodowych Sił Zbrojnych pod dowództwem Leonarda Zub-Zdanowicza pojmał i rozstrzelał 26-28 żołnierzy Gwardii Ludowej i trzech chłopów. Przedtem oddziały spotykały się, a do pojmania żołnierzy GL doszło w czasie jednego ze spotkań^[50]. Według Piotra Gontarczyka, oddział NSZ „rozbił grupę komunistyczną składającą się ze zbitek kilku oddziałów rabunkowych i partyzanckich, ludzi doskonale znanych w terenie. Znaleziono przy nich furę ze zrabowanym mieniem. Zanim ich rozstrzelano, z lokalnych placówek AK ściągnięto ludzi, którzy rozpoznali ich jako zwykłych przestępców i morderców znanych w okolicy. Zostali rozstrzelani za bandytyzm”^[51]. Według meldunku dowódcy Armii Krajowej Tadeusza „Bora” Komorowskiego: „zostało ustalone, że wymordowania 26 ludzi oddziałów partyzanckiego Armii Ludowej dokonali dowódcy z oddziałów Narodowych Sił Zbrojnych, wybijając upojonych alkoholem na przyjęciu”, a „Bór” stwierdził, że Armia Krajowa nie ma nic wspólnego ze zbrodnią^[50]. O mordzie pod Borowem donosił organ prasowy NSZ: "W ramach ogólnej akcji przeciwko bolszewickim oddziałom partyzanckim działających jako drugi okupant na polskiej ziemi oddziały leśne NSZ rozbiły i zniszczyły doszczętnie koło m. Borów w woj. lubelskim oddział bolszewicko-komunistyczny. Na polu walki padło 2 zabitych bolszewików".^[52] W istocie wśród 26-28 zamordowanych byli wyłącznie polscy chłopi, jeden zbiegły z niewoli niemieckiej Rosjanin oraz jeden zbiegły z getta Żyd. Nie było też "pola walki" gdyż NSZ-owcy podali się za oddział AK i rozbroili oddział.^[53]

 Osobny artykuł: Mord pod Borowem.

Odpowiedzią na wcześniejsze mordy działaczy lewicowych było "oświadczenie PPR w sprawie mordów politycznych i rozpalania wojny domowej" datowane na wrzesień 1943 r. "Z rąk plugawych zdrajców padło już szereg bojowników, ofiarnie walczących o niepodległość Polski, spośród zwolenników PPR, Gwardii Ludowej, Stronnictwa Ludowego, Batalionów Chłopskich, socjalistów i innych ugrupowań demokratycznych. Wypadki takie miały miejsce ostatnio w powiatach: siedleckim, janowskim, puławskim i kieleckim, w Mogielnicy i w Warszawie. (...) Grunt ideologiczny dla tej plugawej akcji kainowej przygotowują niektóre grupy i pisma podziemne, usiłujące odwracać uwagę społeczeństwa od walki z okupacją hitlerowską w stronę zagrażającego dziś jakoby wewnętrznego <<niebezpieczeństwa komunistycznego>>. Są to znane grupy reakcyjne, które przejmuje paniczny strach wobec wszelkiej myśli o demokratycznym układzie stosunków politycznych i społecznych w wyzwolonej Polsce. (...) Tym większą troską napawać musi dotychczasowy brak mocnego i zdecydowanego potępienia ze strony szeregu ugrupowań politycznych i pism dokonujących się mordów politycznych".^[54]

30 listopada 1943 r. NSZ-owcy, podszywając się pod przedstawicieli BCh, zwabili na rozmowy sekretarza Komitetu Obwodowego PPR, kielecko-radomskiego, i zabili go. Wraz z nim zabili dwóch towarzyszących mu członków GLR^[55].

W tym okresie przeprowadzono także kilka innych akcji przeciwko GL, zwłaszcza w Okręgu Kieleckim (oddziały AS „Sosna” przemianowane na „Las 1” i „Las 2” – od grudnia 1943 do lutego 1944). 7 grudnia 1943 r. oddział dowodzony przez Henryka Figuro-Podhorskiego napadł na wieś Grabówka i zabił tam 4 żołnierzy GL i 4 chłopów, z których tylko jeden współpracował z GL^[56]. 25 grudnia 1943 r. NSZ, przy wsparciu miejscowego gospodarza, wyłapało trzech GL-owców i rozstrzelało ich. Mężczyźni nie stanowili zagrożenia i przebywali akurat w rodzinnych domach ze względu na Boże Narodzenie. Wszyscy należeli do oddziału im. Bema^[57]. Na skutek sprzeciwów TNRP, prowadzącej wówczas ostateczne rozmowy scaleniowe z AK, działania przeciwko partyzantce komunistycznej ograniczono na pewien czas i zostały wznowione dopiero latem 1944 r. przez niescaloną cześć NSZ.

12 stycznia 1944 roku Komendant Główny Armii Krajowej wydał rozkaz nr 126, zapowiadający wsparcie Armii Czerwonej w walce z Niemcami w miarę naszych sił i interesów państwowych. Odmienne było stanowisko komendanta Narodowych Sił Zbrojnych, który w rozkazie nr 3 z 15 stycznia 1944 stwierdził, że Armia Czerwona musi być traktowana jako wojsko wrogie, a dążenie do normalizacji stosunków z rządem ZSRR ani ewentualne osiągnięcie porozumienia nie może powstrzymać bezwzględnej walki z komunizmem i rozkładową akcją agentur bolszewickich na ziemiach polskich^[58].

19 stycznia 1944 we wsi Pardołów (powiat konecki) NSZ-owcy zabili 10 lub 11 domniemanych członków PPR-AL^[59][60][61]. W rejonie radomskim w 1944 roku oddział NSZ podszywający się pod AK miał atakować oddziały Armii Ludowej. W odpowiedzi na ataki żołnierze podziemia komunistycznego pojmali 10 zakładników działaczy AK, autor meldunku AK informuje o tym, że komuniści zastrzelili jednego z zakładników, jednak po zdemaskowaniu oddziału NSZ uwolnili wszystkich AK-owców^[62].

W lutym 1944 roku oddział NSZ „Las 1” przystąpił do akcji we wsiach" Władysławów, Sieczka Niewierzyn, Kraawęczyn, Janikowice i Aleksandrów. Bito tam i rabowano miejscowych chłopów, związanych z PPR i ludowcami. Jednego z nich zabito^[56]

Wiosną 1944 roku nastąpiła ze strony NSZ nowa seria występów zbrojnych przeciwko AL i PPR, jednak 1 kwietnia 1944 roku pod Teofilowem, Marynopolem oraz w lipcu pod Skrobaczowem oddziały AL skutecznie obroniły się przed napaścią NSZ, co do czasu powstania Brygady Świętokrzyskiej przyhamowało falę mordów bratobójczych.^[63] W maju 1944 roku NSZ-owcy zabili w Złotej Pińczowskiej 3 żołnierzy AL, w Sadówce 2 zbiegłych z niewoli jeńców radzieckich, w Młodzawach 2 żołnierzy AL i 19-letnią łączniczkę AL^[64]. Mimo to 14 kwietnia NSZ-owcy napadli na wsie Wolę Trzydnicką, gdzie przebywali ranni AL-owcy, zabijając tam kilku rannych^[65].

6 czerwca 1944 r. NSZ-owcy napadli w Natalinie na oddział AL i zabili 7 bojowców. Tego samego dnia BCh donosiło, że w okolicach Kraśnika członkowie NSZ wybili 8-9 partyzantów radzieckich, którzy zdaniem miejscowych mieli zachowywać się w poprawny sposób^[66].

1 lipca 1944 r. oddział AL Stefana Szymańskiego został zaatakowany przez 204 pułk NSZ. NSZ-owcy przegrali starcie. Stracili 6 zabitych i 3 jeńców. 15 lipca ten sam pułk zaatakował pod wsią połączone oddziały AL i BCh, zabijając 9 komunistów i ludowców. NSZ stracił przy tym 33 żołnierzy^[67].

Silne walki z AL prowadziła Brygada Świętokrzyska NSZ we wrześniu 1944 pod wsią Rząbiec w powiecie włoszczowskim. Brygada Świętokrzyska została zaalarmowana przez członka 9-osobowego patrolu NSZ, który wcześniej został zaatakowany przez oddział AL. Zatrzymanych przez AL członków patrolu NSZ poddano torturom, lecz jednemu z nich udało się zbiec i powiadomić Brygadę. Zaatakowała ona oddział Armii Ludowej im. Bartosza Głowackiego i oddział partyzantki radzieckiej. Sowietów zrzucono z radzieckich samolotów na spadochronach w nocy z 27 na 28 lipca 1944 w okolicy stacji kolejowej „Tunel”. Grupa radziecka podlegała organom bezpieczeństwa państwowego ZSRR i składała się z agentów NKWD oraz NKGB^{[potrzebny przypis]}.

•  Osobny artykuł: Bitwa pod Rząbcem.

Początkowo składała się z 11-osobowej grupy desantowej „Szturm”, która zwiększyła swoją liczebność do kilkudziesięciu ludzi, dzięki uciekinierom zwerbowanym głównie z niemieckich Legionów Wschodnich^[68]. Była to największa podczas całej II wojny światowej bitwa między oddziałami partyzanckimi w okupowanej Polsce – wzięło w niej udział niemal 1 tys. ludzi z obu stron, w tym około 700 żołnierzy NSZ. Komuniści zostali rozbici, a części z nich udało się uciec^[69]. Według AL, w potyczce zginęło 16, a 32 pozostałych członków AL i 73 partyzantów radzieckich dostało się do niewoli. Część członków AL zwolniono, a kilkunastu z nich wstąpiło do Brygady Świętokrzyskiej^[68]. Według wersji NSZ, wśród jeńców radzieckich doszło później do buntu. W czasie jego tłumienia zginęło 3 żołnierzy NSZ, 3 zostało ciężko rannych, a 67 partyzantów radzieckich zostało zabitych. Z kolei według historyków okresu PRL, pięciu oficerów sowieckich rzekomo przekazano do Gestapo, a pozostałych jeńców radzieckich i 4 z AL miano rozstrzelać^{[potrzebny przypis]}.

W rejonie radomskim oddział NSZ podszywający się pod AK atakował oddziały GL-AL, w odwecie żołnierze podziemia komunistycznego pojmali 10 zakładników z AK, autor meldunku AK informuje o tym że komuniści zastrzelili jednego z zakładników jednak po zdemaskowaniu oddziału NSZ uwolnili wszystkich AK-owców^[70].

Wykaz miejsc masowych zbrodni oddziałów NSZ 1943-1945 na komunistach

• Drzewica 7 stycznia 1943 r. – zamordowano 6 miejscowych żołnierzy GL
• Kępa Niemojewska lipiec 1943 r. – zamordowano (powieszono_ 10 partyzantów – likwidacja oddziału GL (oddział NSZ podszywał się pod grupę BCh)^[71].
• Gajówka Puszcza 22 lipca 1943 r. – poległo 8 partyzantów – likwidacja oddziału GL^[71].
• Borów 9 sierpnia 1943 r. – poległo 30 partyzantów – likwidacja oddziału GL.
• Drewnica (brak dokładnej daty 1943 r.) – poległo 19 partyzantów – likwidacja żydowskiego oddziału GL.
• Kąkolewnica listopad 1943 r. – (brak danych o poległych) – likwidacja drużyny GL.
• Słaboszewice 30 listopada 1934 r. – zamordowano dwóch GL-owców i jednego członka PPR (NSZ-owcy udawali BCh)^[55]
• Grabówka 7 grudnia 1943 r. – zamordowanie 4 żołnierzy GL i 4 chłopów (z których tylko jeden współpracował z GL)^[56].
• Aleksandrów 25 grudnia 1943 r. – zamordowanie trzech żołnierzy GL przebywających w rodzinnych domach z okazji świąt Bożego Narodzenia^[57].
• Pardołów 17 stycznia 1944 r. – zamordowano 11 żołnierzy AL – pacyfikacja.
• Wólka Bodzechowska 17 stycznia 1944 r. – poległo 14 partyzantów AL. – atak na oddział AL.
• Niewierszyn 27 lutego 1944 r. – poległo 3 partyzantów, 8 ujętych przekazano do gestapo.
• Teofilów luty-marzec 1944 r. – zamordowano 50 osób – pacyfikacja.
• Łysowody marzec-kwiecień 1944 r. – zamordowano 68 osób – pacyfikacja okolicznych wsi.
• Węglinek 14 kwietnia 1944 r. – poległo 7 partyzantów – zasadzka na oddział AL.
• Wola Trzydnicka 14 kwietnia 1944 r. – atak na szpital polowy AL, w którym zabito kilku rannych^[65].
• Marynopol 22 kwietnia 1944 r. – poległo 9 partyzantów – atak na oddział AL.
• Briańszczyk kwiecień 1944 r. – Brak danych o poległych – likwidacja drużyny AL.
• Brzuza maj 1944 r. poległo 10 partyzantów – likwidacja drużyny AL.
• Złota Pińczowska maj 1944 r. – zabito 3 żołnierzy AL^[64].
• Sadówka maj 1944 r. – zabito 2 zbiegłych z niewoli jeńców radzieckich^[64].
• Młodzawy maj 1944 r. – zabito 2 żołnierzy AL i 19-letnią łączniczkę AL^[64].
• Natalin 6 czerwca 1944 r. – zabito 7-ALowców^[66].
• w okolicach 6 czerwca 1944 r. – zabito 8-9 ludzi radzieckich partyzantów^[66].
• Rząbiec 8 września 1944 r. – Poległo i zamordowano 104 partyzantów, rannych 12. Atak na oddział AL.
• Powiat Radomsko październik 1944 r. – pacyfikacja, zamordowano 30 członków PPR i AL.
• Radków październik 1944 r. – zamordowano 34 osoby – pacyfikacja.
• Soborzyce 1 listopada 1944 r. – spalono żywcem 1 żołnierza i 2 skoczków oddziału AL.
• Kraśnickie Lasy (brak daty) – zamordowano 40 osób z oddziału żydowskiego.

Ogólne zestawienie (dane niepełne) – 654 osoby. W miejscach masowych zbrodni poległo lub zostało zamordowanych z rąk NSZ 428 osób.

Z zasadzek, w potyczkach, strzałach zza węgła zginęło z rąk NSZ 226 osób.^[72]

Konflikty z Armią Krajową, Gwardią Ludową WRN i Batalionami Chłopskimi

Od końca 1943 roku NSZ występowały zarówno przeciwko oddziałom komunistycznym, jak i członkom AK. Oddziały NSZ dążyły do rozbicia AK i usiłowały rozpętać w kraju wojnę domową (według Jana Ciechanowskiego)^[73].

Działacze NSZ usiłowali także podporządkować sobie niektóre placówki AK. Próbowano m.in. zamachu na członka AK "Tadka" - pomocnika sekretarza Urzędu Gminy w Rusinowie. "Tadek" posiadał wiele informacji o ich kontaktach z okupantem, między innymi o przekazywaniu dla NSZ broni. Przygotowującą ten zamach grupę NSZ "Świerk" rozbroił dowódca kompanii 25 pułku piechoty AK Henryk Furmańczyk ps. "Henryk".^[74]

Raporty Armii Krajowej z Białegostoku informowały o wyrokach NSZ na żołnierzy AK^[75]. Poza Białymstokiem oddziały NSZ miały podszywać się pod AK i anonimowo terroryzować miejscową ludność. W rejonie radomskim oddział NSZ podszywający się pod AK atakował oddziały GL-AL, w odwecie żołnierze podziemia komunistycznego pojmali 10 zakładników z AK. Autor meldunku informuje o tym, że komuniści zastrzelili jednego z zakładników, jednak po zdemaskowaniu oddziału NSZ uwolnili wszystkich AK-owców^[76]. Josef Kermisz w „Polish-Jewish Relations During the Second World War” informuje o dokonywanych przez NSZ zabójstwach żołnierzy AK pochodzenia żydowskiego i działaczy demokratycznych związanych z AK^[77]. Jedną z wielu przyczyn konfliktów między Narodowymi Siłami Zbrojnymi a Armią Krajową była też walka o zaplecze aprowizacyjne^[78].

Udokumentowano 6 przypadków zabójstwa dokonanych przez członków NSZ na członkach GL-WRN. W 1943 roku w Makocicach w powiecie Miechów zamordowano Stanisława Nogę, a innego żołnierza spalono żywcem w Soborzycach. Zabici zostali również: przewodniczący rady WRN w Dąbrowie Antonii Ogiński, Zygmunt Łęgowik „Brzeszczot” i Stefan Mirowski „Mściciel”, a Wilhelm Nyderek został rozstrzelany przez Niemców po donosie ze strony członków NSZ^[79]. Stanisław Kowalczyk żołnierz GL WRN w regionach Zagłebia, Tarnowa i Miechowskiego w swoich wspomnieniach pisał m.in. Należy bowiem przypomnieć, że przeciwko nam występowali nie tylko okupanci, ale także NSZ, które w powiecie miechowskim mordowały naszych ludzi, pepesowców i ukrywających się Żydów., informował o napadzie na jego oddział sił SS, wywiad GL WRN miał ustalić, że za donosem stać miał NSZ a członkowie, żołnierze NSZ mieli pod koniec 1943 roku zaatakować odprawę komendantów Gwardii Ludowej WRN w Szczytnikach, żądając wskazania ukrywanych przez socjalistów Żydów i komunistów^[80].

Po akcji scaleniowej dowódca AK Bór–Komorowski 22 maja 1944 r. depeszował do Londynu: „Wejście NSZ do AK traktowane jest jako realizacja niezbędnej jednolitości wojska. Głosy krytyczne, szczególnie Stronnictwa Ludowego, wyrażają zastrzeżenia, podnosząc, że oddziały NSZ współdziałały z Niemcami w walce z komuną i tępiły Żydów, a nieraz czynnie występowały przeciw lewicowym działaczom. Lewica obawia się wzmocnienia żywiołów prawicowych w wojsku, zaś Bataliony Chłopskie odnoszą się do NSZ wrogo za liczne wypadki represji wobec chłopów. Jedno z pism ludowców tak pod koniec okupacji oceniało działalność NSZ, cytat^[81]

^[82]

O wrogim nastawieniu NSZ do innych organizacji antyhitlerowskich pisał komendant BCh na wschodnią część powiatu opoczyńskiego Antoni Bajora ps. "Butny"^[83][74]

Pismo Batalionów Chłopskich - "Żywią i Bronią" w numerze 2 (10) przyniosło wiadomość, że w nocy z 23 na 24 lutego 1944 r. oddział NSZ "pacyfikował" w gminie Niewierszyn, powiat Opoczno wsie: Niewierszyn, Sieczka, Kawęczyn, Aleksandrów, Jankowice i Władysławów oraz w gminie Skotniki, powiat konecki - wieś Szarpsko.^[84]. NSZ napadł też na Szkołę Spółdzielczą w Zakrzówku, w której wielu słuchaczy działało w BCh. Bojówka zabiła jednego z wychowanków. 12 września żołnierze organizacji naszli w domu jednego z uczniów, którego jednak nie było w środku. Wtedy NSZ-owcy zabili gospodarza domu^[85]. W okolicach maja 1944 roku w Złotej Pińczowskiej NSZ-owcy pozbawili życia komendanta placówki BCh i dwoje ludowców^[64]. W lipcu 1944 roku 204 pułk NSZ napadł na połączone oddziały AL i BCh pod wsią Skrobaczów i zabił 9 żołnierz^[67]. 16 sierpnia 1944 roku oddział NSZ zmasakrował oddział BCh koło Krzepiny. Zabito jednego żołnierza, a drugiego raniono, w następstwie czego wkrótce zmarł^[86]. Wkrótce potem NSZ wziął do niewoli dowódcę BCh Bolesława Kozłowskiego. Ludowcy odwdzięczyli się im za to porwaniami sympatyków NSZ. Ostatecznie doszło do pertraktacji, w następstwie których wzajemnie zwolniono jeńców^[86].

Henryk Borucki ps. "Czarny" zeznał w okresie powojennym, że w 1944 r. wysłał z Warszawy do Radomia kilka plutonów bojowych Polskiej Armii Ludowej w celu walki z NSZ pod dowództwem Antoniego Szackiego ps. "Bohun", które na tamtym terenie wspólnie z Gestapo miały prowadzić walki z lewicowymi organizacjami. Za cenę dwóch zabitych i trzech rannych zlikwidowano wiele punktów NSZ.^[87]

W związku z narastającą falą mordów bratobójczych dokonywanych przez jednostki Narodowych Sił Zbrojnych, Centralny Komitet Ludowy wydał w lipcu 1944 r. odezwę-ulotkę pt. Ludu polski! wzywającą "czynniki oficjalne" podziemia do zajęcia w tej sprawie czynnego stanowiska. Ponadto w odezwie tej zawarte było również wezwanie PAL, BCh, GL WRN, AL oraz AK do dania odporu "faszystowskim bandytom z NSZ".^[88]

Masowość mordów bratobójczych spowodowała powołanie przez RJN, CKL i KRN w lipcu 1944 r. wspólnej komisji do zbadania faktów źródeł tych zbrodni. Prawdopodobnie w oparciu o wyniki badań tej komisji został przygotowany tekst komunikatu przekazanego w dniu 4 sierpnia 1944 r. przez szefa II Oddziału Sztabu KG AK płk. Kazimierza Iranek-Osmeckiego ps. "Heller" na ręce płk. Jana Rzepeckiego ps. "Wolski". Wybuch Powstania warszawskiego przerwał dalszy tok dochodzeń.^[89]

Działania zbrojne po 1944

Jednakże wobec rosnącego terroru ze strony komunistów, NSZ ponownie wzmogły działalność zbrojną. Do ich zwalczania użyto sił Milicji Obywatelskiej i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, które od zakończenia wojny z Niemcami zaczęły być wspomagane przez regularne oddziały ludowego Wojska Polskiego, a także oddziały armii sowieckiej, w tym NKWD.

Do największych sukcesów NSZ zalicza się bitwę pod Kotkami z grupami operacyjnymi Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego z Buska Zdroju i Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego z Kielc wspieranymi przez oddział Armii Czerwonej, którą stoczył 28 maja 1945 r. oddział NSZ pod dowództwem por. Stanisława Sikorskiego. W czasie walki zginęło 19 Polaków i ranny został 1 Rosjanin^{[potrzebny przypis]}.

 Osobny artykuł: Potyczka pod Kotkami.

Najdłużej działającym zgrupowaniem NSZ był tzw. VII Okręg kpt. Henryka Flame. W wyniku prowokacji UB ok. 200 jego żołnierzy we wrześniu 1946 roku zostało podstępnie ujętych, a następnie zamordowanych w okolicach Łambinowic na Górnym Śląsku. Od początku 1944 rozpoczął się okres zmniejszonej działalności oddziałów NSZ, a następnie ich stopniowego dogorywania w wyniku walk z komunistycznymi siłami bezpieczeństwa^{[potrzebny przypis]}.

Stosunki z Niemcami

Po klęsce armii niemieckiej pod Stalingradem i Kurskiem (co spowodowało, że dowództwo NSZ za największe zagrożenie dla Polski uważało Sowietów, a nie Niemców, których przegrana była, zdaniem dowództwa NSZ, tylko kwestią czasu) oraz w obawie przed nadciągającą Armią Czerwoną, w 2 połowie 1943 niektóre oddziały partyzanckie NSZ zaczęły zawierać z niemieckimi władzami policyjnymi lub wojskowymi taktyczne porozumienia o charakterze lokalnym. Doszło do nich na terenie Okręgu Lubelskiego, a w Okręgu Kielecko-Radomskim skontaktowano się z Hauptsturmführerem SS Paulem Fuchsem, szefem Gestapo w dystrykcie Radom. Pośrednikiem w nich była Organizacja „Toma”, na czele której stał Hubert Jura ps. „Tom”. Wszystko to doprowadziło do wydania przez komendanta głównego NSZ, płk. dypl. Tadeusza Kurcyusza „Rozkazu nr 6”, zabraniającego jakichkolwiek kontaktów z Niemcami. 26 sierpnia 1943 oddział NSZ plut. Tomasza Wójcika Tarzana zabił gen. Kurta Rennera, który był niemieckim oficerem najwyższego stopnia zlikwidowanym przez polskie podziemie^{[11][90][91][92]}. Przez szereg lat akcję „Tarzana“ przypisywała sobie Armia Krajowa i Armia Ludowa^[91]. Była to najsłynniejsza (chociaż przypadkowa) akcja likwidacyjna, w której brał udział oddział NSZ^[93].

Na początku 1944, wskutek szybkich postępów Armii Czerwonej i wiążącego się z nimi zagrożenia sowieckiego, KG NSZ opracowała wytyczne operacyjne, zgodnie z którymi należało przerzucić wszystkie siły NSZ na tereny zajęte przez aliantów zachodnich, unikając walk zarówno z Sowietami, jak z Niemcami. W tym celu planowano utworzyć 3 grupy operacyjne (GO z ziem południowo-wschodnich, GO z ziem centralnych oraz GO z ziem północno-wschodnich). W rezultacie udało się jedynie na Kielecczyźnie w czerwcu 1944 r. przeprowadzić koncentrację lokalnych oddziałów NSZ, która objęła oddziały „Bema” i „Dymszy” z Okręgu Kieleckiego, „Żbika” i „Łosia” z Okręgu Częstochowskiego oraz „Stepa” z Okręgu Lubelskiego. Rozkazem komendanta Okręgu Kieleckiego oddziały te zostały połączone w 202 pp i 204 pp NSZ. W sierpniu 1944 r. oba pułki utworzyły Brygadę Świętokrzyską NSZ – największy zwarty oddział NSZ istniejący podczas okupacji. Uznanie przez NSZ ZSRR za głównego wroga, jak też zamiary ewakuacji oddziałów na Zachód, musiały w końcu doprowadzić do pewnego zbliżenia z Niemcami. Od lata 1944 – wobec zajmowania ziem polskich przez Armię Czerwoną – ożywiły się kontakty taktyczne i wywiadowcze z Niemcami. Pośredniczyła w nich szpiegowska organizacja Toma. Od początku stycznia 1945, w obliczu zbliżania się Sowietów, po zawarciu porozumienia z Niemcami dotyczącego zaprzestania z nimi walki w celu bezpiecznego opuszczenia terenów zagrożonych przez wojska sowieckie, Brygada zaczęła wycofywać się na obszar Protektoratu Czech i Moraw, na tereny, do których zbliżały się wojska amerykańskie. W połowie marca 1945 r. żołnierze Brygady Świętokrzyskiej NSZ znaleźli się na poligonie Wehrmachtu w okolicach wioski Rozstáni niedaleko Brna^[94].

Ryszard Nazarewicz i Bogdan Hillebrandt podają, że po bitwie pod Rząbcem, NSZ-owcy przekazali Niemcom kilku jeńców-oficerów radzieckich^[95][96]. Nazarewicz w publikacji z 2000 roku podaje, że w raportach kieleckiej Sipo znalazły się nawet wyniki przesłuchań AL-owców schwytanych przez NSZ w tej potyczce^[96].

Na jesieni 1944 roku Leopold Okulicki w swoim meldunku do prezydenta na uchodźstwie pisał Należy się przeciwstawić w propagandzie próbom NSZ współpracy z Niemcami^[97], a jeden z dowódców AK „Mieczysław” meldował: Działalność NSZ. D-cy kontaktują się i współpracują z Gestapo., (...) Wyraźna współpraca z Niemcami czy W dniu 22.XI. W czasie przemarszu NSZ przez m. Oleszno, Niemcy ściągnęli posterunki. Rannych NSZ Niemcy proponują odstawić do szpitali niemieckich. Notowane są kontakty w Gestapo^[98]. W styczniu 1945 r. Leopold Okulicki rozwiązując Armię Krajową wydał rozkaz: "W walce z Niemcami (...) Polska dała z siebie maksimum tego, na co było ją stać. Dalsze ofiary i straty nie miały by sensu, ale nie wolno uczynić w ostatniej chwili niczego, co ten dorobek mogło by przekreślić. A więc żadnej współpracy z Niemcami. Społeczeństwo należy od niej powstrzymywać umiejętną propagandą, a w razie potrzeby naciskiem wobec jednostek i grup. Wyłom jaki stanowi NSZ i Brygada Świętokrzyska nie może znaleźć naśladowców w oddziałach AK. Broń do przyszłej walki z bolszewikami trzeba zdobywać od Niemców a nie przez współpracę ale w walce. Armia Krajowa musi się ograniczać do obrony ludności przed niemieckimi represjami. A cofające się oddziały niemieckie, rozbrajać tam gdzie będzie to możliwe bez większych strat. Zdobytą broń głęboko ukryć. Prędzej czy później przyda się znowu."^[99]

O współdziałaniu NSZ i niemieckiego Gestapo, Wermachtu oraz żandarmerii w zabijaniu Żydów pisze Josef Kermisz w „Polish-Jewish Relations During the Second World War”^[100]. O podobnej współpracy polegającej na zabijaniu Żydów i komunistycznych partyzantów pisze też Halina Lerska^[101].

Według raportów AK, Narodowe Siły Zbrojne donosiły funkcjonariuszom gestapo na oddziały partyzanckie GL-AL^[49].

Od początku istnienia Polski Ludowej traktowano NSZ jako organizację kolaborującą z Niemcami. Utrwalili to swoją publicystyką i pisarstwem m.in. Mieczysław Moczar, Bronisław Szwejgiert, Ryszard Nazarewicz, Włodzimierz Borodziej^[102].

Zbrodnie oddziałów NSZ

Z rąk NSZ i innych ugrupowań skrajnej prawicy zginęło w okresie od wiosny 1943 do końca 1944 roku (w okupowanej przez Niemców części Polski) razem 776 ludzi, w tym 475 z rąk NSZ. Z tego:^[103][104]

Dowódcy oddziałów Narodowych Sił Zbrojnych: Leonard Zub-Zdanowicz, Mieczysław Pazderski, Władysław Kołaciński, Hubert Jura wraz z podlegającymi sobie oddziałami, mają na koncie liczne^{[według kogo?]} zbrodnie i mordy na członkach GL-AL oraz ludności cywilnej jednakże należy stwierdzić, że wiele ogniw NSZ, zwłaszcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy nie uczestniczyło w tych zbrodniach.^[104]

 Osobny artykuł: Mord pod Borowem.

 Osobny artykuł: Mord w Horeszkowicach.

 Osobny artykuł: Zbrodnia w Wierzchowinach.

 Osobny artykuł: Pogrom w Przedborzu.

NSZ-owcy mieli też dopuszczać się pospolitych zbrodni po 1945 roku. Jacek Kuroń twierdził, że spotkał NSZ-owców w więzieniu. I podał: Niektórzy mówili, że (...) toczyli wojnę o niepodległość, ale jak się w rozmowie okazało, prowadzili normalne akcje rabunkowe. Mieszkali po domach, a schodzili się tylko na skok. Najpierw zabijali działaczy PPR. Z czasem cała ich działalność ograniczała się do rabowania^[105].

Stosunek do ludności żydowskiej

Kwestia antysemityzmu

Wysuwa się zarzuty, że mające swoje polityczne korzenie w ruchach narodowo-radykalnych (m.in. ONR i RNR „Falanga”) Narodowe Siły Zbrojne miały negatywny stosunek do ludności pochodzenia żydowskiego^[106]. Encyklopedia Holokaustu podaje, że setki polskich Żydów zostało zamordowanych przez żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych^[107]. W 1986 Israel Gutman, ówczesny dyrektor Ośrodka Badawczo-Naukowego Jad Waszem, wspólnie ze Shmuelem Krakowskim wydał pracę, w której podaje, że udokumentowano 120 przypadków zabójstw Żydów przez żołnierzy podziemia, z czego tylko jeden przypadek można przypisać żołnierzom NSZ, a pozostałe AK^[108], jednak z powojennych relacji ocalałych Żydów ze wsi Zakrzówek wynika, że i ten mord nie został popełniony przez żołnierzy NSZ, a przez Niemców^[109]. Również Alina Cała uważa, że członkowie NSZ zabili wielu ukrywających się Żydów^{[potrzebny przypis]}. Działacz opozycji antykomunistycznej Konstanty Gebert tak pisał o NSZ: Mordowanie Żydów nie było wypadkiem przy pracy, efektem ubocznym ideologii NSZ – morderczego ramienia polskiego faszyzmu. Napotkanie oddziału NSZ oznaczało dla ukrywających się Żydów wyrok śmierci^[110]. Światowa Federacja Żydów Australijskich stwierdziła, że NSZ była to formacja „głosząca i uprawiająca jawnie rasistowską ideologię i splamiona krwią niewinnych ludzi, w tym dzieci, kobiet i starców zamordowanych tylko dlatego, że byli Żydami. Nie dość na tym: NSZ pomagało wspólnemu wrogowi oczyścić Polskę z Żydów, uciekając się nawet do współpracy z gestapo w tym niecnym dziele”^[111].

Według raportów podziemnej Gwardii Ludowej WRN, NSZ mordowało zbiegłych Żydów na terenie powiatu Miechów i zaatakowało oddział WRN ukrywający zbiegłych Żydów domagających się ich wydania^[112]. Tadeusz Komorowski „Bór” w jednym z raportów wspomniał o pomocy NSZ Niemcom przy zabójstwach Żydów, Oddziały NSZ mimo zakazu napadają sowieckie oddziały part. W łukowskim NSZ zabiły 11 żołnierzy sow. D-ca mjr Stepanow interweniował 29 maja i kmdta Obwodu AK. W powiatach włoszczowskim, pińczowskim i stopnickim, niżsi dowódcy NSZ współpracują z Niemcami przy likwidacji Żydów. NSZ kontynuuje wszędzie napady na PPR i ludzi z lewicy polskiej^[113]. Tadeusz Piotrowski napisał, że być może polscy partyzanci, którzy zamordowali w marcu 1944 roku 120 Żydów w Worczynie, mogli być członkami Narodowych Sił Zbrojnych^[114]. O specjalnej grupie NSZ działającej w Józefowie koło Warszawy, zajmującej się tropieniem i zabijaniem Żydów, pisze Josef Kermisz i Michael Robert Marrus^[115][116]. Historycy, tacy jak Josef Kermisz i Halina Lerska, piszą o współdziałaniu NSZ i Niemców (Gestapo, Wehrmacht i żandarmeria) przy zabijaniu ludności żydowskiej^[49][49]. Alan Levine pisze natomiast o mordach dokonanych przez NSZ na ukrywających się w lasach Żydach^[117]. Historyk Shmuel Krakowski oskarżył NSZ o mordowanie Żydów podczas powstania warszawskiego^[118]. Udział NSZ w zabijaniu Żydów podczas wojny potwierdzają akta Gestapo^[86].

Nazwiska osób podejrzanych o sympatie lewicowe, działalność komunistyczną i/lub żydowskie pochodzenie były umieszczane przez kontrwywiad NSZ na tzw. listach proskrypcyjnych^[119]. W kwietniu 1944 na jednej z takich list został umieszczony Aleksander Kamiński, opisany jako „(...) żydofil, który zawsze skłaniał się do skrajnej lewicy-komuny. Niepewne pochodzenie matki (Żydówka lub Francuzka, wzgl. francuska Żydówka”)^[120]. Na takiej liście znalazła się też Irena Sendlerowa^[118]. Umieszczenie na liście proskrypcyjnej mogło mieć tragiczne konsekwencje. Znajdujący się na pierwszym miejscu innej, liczącej 52 nazwiska, listy proskrypcyjnej Ludwik Widerszal („Żyd, uczeń Handelsmana, historyk, kom., zam. ul. Asfaltowa w W-wie – rozpracowanie na ukończeniu”) został zamordowany 13 czerwca 1944 w swoim mieszkaniu przy ul. Asfaltowej 17^[121] przez oddział Andrzeja Popławskiego „Sudeczki“^[122].

NSZ z radością przyjęły rozbicie powstania w getcie warszawskim. Artykuł pt. Komunistyczna inspiracja w getcie warszawskim pojawiła się w kilku pismach NSZ, w tym w „Polskiej Informacji Prasowej”. Pisano w nim^[123]:

Opór i zaopatrzenie w broń kilkutysięcznej rzeszy żydów (słowo to zapisano małą literą) był zorganizowany i przeprowadzony przez Bund i komunistów. To właśnie elementy były przez cały okres okupacji jak najbardziej wrogo usposobione do Polaków i przysposobiły się w ramach organizacji komunistycznych do krwawej rozprawy z Polakami w momencie przełomowym. W planach komunistów getto miało być zasadniczym czynnikiem przedwczesnego powstania, do sprowokowania, którego dąży PPR. W getcie przez dłuższy czas pracowały drukarnie komunistyczne, tam znajdowały się składnicę broni i działy sztabu komunistyczne, z których oficerowie sowieccy kierowali dywersją. W tym świetle należy uważać opór stawiany przez Żydów za fakt dodatni, który spowodował rozładowanie zawczasu jednego z arsenałów komuny, wyrządzając przy tym Niemcom sporo kłopotów i kompromitacji.

Prasa NSZ publikowała więcej antysemickich treści. W „Szańcu” wieszczono, że Żydzi będą współdziałali z Niemcami, by razem niszczyć Polaków. Publicyści prasy NSZ-owskiej spierali się też o rolę Żydów w przyszłej Polsce. Jedni z nich uważali, że będzie trzeba wyrzucić ich z kraju, a inni, że będzie ich można warunkowo pozostawić w Polsce, ale tylko pod warunkiem, iż nie będą się oni kontaktowali z przedstawicielami narodu polskiego^[124].

Żydowska Agencja Prasowa w 1945 poinformowała o mającej miejsce 20 czerwca 1945 r. w Żelechowie zbrodni, pisząc: Bandyci z NSZ zamordowali w Żelechowie Salomona Epnera, liczącego lat 21 i Perlę Fajgezucht. Zbrodnie te spotkały się z wielkim oburzeniem w społeczeństwie. Władze wszczęły energiczne śledztwo i pościg za ohydnymi zbrodniarzami. Zamordowani zostali ukrywający się Żydzi Salomon Epner, Perla Fajgezucht, Saba Edelman, jedna osoba uciekła a ciężarna kobieta została postrzelona. W relacji jedna ze świadków mordu, Chanke Ashlak pisała o tym, że członkowie NSZ szukali ukrywających się Żydów, relacjonowała ona: Mordercy weszli do domu i spytali polskiej rodziny: „Gdzie są te Żydówki, które uciekły?”. Nikt im nie odpowiedział. Zaczęli szukać i zajrzeli pod łóżko, świecąc latarką. Znaleźli moją biedną przyjaciółkę, a kiedy ją wyciągali, błagała ich słowami, których nigdy nie zapomnę: „Panowie, nie zabijajcie mnie, przeżyłam tyle okropieństw, straciłam wszystko i wszystkich, darujcie mi życie, ja tak pragnę żyć…”^[125]. 11 czerwca oddział ten zabił grupę „polskich działaczy demokratycznych”, wśród których znalazło się kilku Żydów^[126].

Marek Edelman obarczył NSZ po 1944 r. winą za zabójstwa Żydów w czasie tzw. akcji kolejowych, cyt.: Przed Kielcami był Kraków, Rzeszów… I nie tylko pogromu. A akcja wagonowa? Jak jechałem do Kielc po pogromie, to na wszystkich stacjach były zasadzki – niezależnie od tego, co się działo w Kielcach. Wyciągali z pociągów i zabijali. Ciężarówka jechała i to samo. Wyławiali Żydów. Mówili: Żydów i komunistów. W 1947 r. studentka medycyny jechała ciężarówką do Pabianic – innej komunikacji nie było. Zatrzymali ją. I zastrzelili po drodze. Teraz się mówi, że tylko kilkuset Żydów zginęło w ten sposób i że zabiły ich bandy… Ale do tego się nigdy nie dojdzie. To była taka atmosfera^[127]. Według wyliczeń Józefa Adelsona, akcja pociągowa współorganizowana przez NSZ pochłonęła życie 200 Żydów^[128]. W czerwcu 1946 r. oddział NSZ w liczbie 40 żołnierzy zabił 4 Żydów. Zbrodnie narodowców w pociągach potępiły Centralny Komitet Żydów Polskich i Światowa Organizacja Żydów Polskich. Lider tej drugiej organizacji oskarżył zresztą m.in. NSZ o zabicie po wojnie aż tysiąca Żydów^[129].

Hershel Edelheit i Abraham Edelheit, autorzy A World in Turmoil: An Integrated Chronology of the Holocaust and World War II, książkowej chronologii przebiegu Holocaustu i zbrodni na Żydach w czasie II wojny światowej, informowali o tym, że w marcu 1945 r. NSZ rozprowadzać miało wśród ludności polskiej ulotki nawołujące do mordowania Żydów^[130].

Głośnym przypadkiem był pogrom w Przedborzu z maja 1945 r. Jego ofiarą padło od siedmiu do trzynastu Żydów^[131]. Według wersji dowódcy oddziału, który dokonał mordu, Władysława Kołacińskiego ps. „Żbik” ofiary były wyselekcjonowanymi spośród 300 mieszkających w mieście Żydów rzekomo „płatnymi agentami Moskwy”^[132]. Historycy uznali te rewelacje za nieprawdziwe. Po wojnie w Przedborzu przebywało nie więcej niż kilkunastu ocalałych Żydów^[133]. Z kolei Instytut Pamięci Narodowej stwierdził jednoznacznie, że zamordowani Żydzi nie byli funkcjonariuszami komunistycznymi^[134].

Od 1 października 1945 do 2 stycznia 1946 r. polskie władze zarejestrowały 38 przypadków zabójstw Żydów przez NSZ^[129].

Argumenty przeciwników tezy o antysemityzmie

Z Gutmanem nie zgodził się Jerzy Ślaski, ponieważ według jego badań żaden z powojennych zarzutów o mordowanie Żydów nie został udokumentowany. Nigdzie nie powiedziano, gdzie i kiedy do tych mordów doszło, ani kto padł ich ofiarą. Dodał również, że „kolejnym zarzutem wysuwanym wobec NSZ jest to, że mordowały one Żydów. Z pewnością, jak cały obóz narodowy, miały do nich stosunek negatywny. Uważały jednak – identycznie jak czołowi działacze SN – że realizowana przez hitlerowców eksterminacja ludności żydowskiej nakazuje rozwiązanie problemu odłożyć na okres powojenny, a jednocześnie pomagać obywatelom polskim pochodzenia żydowskiego^[135]. Marek Jan Chodakiewicz napisał, że z „dostępnych dokumentów wojskowych tworzonych przez NSZ po 1944 r. wynika, że tak zwany problem żydowski nigdy nie pojawił się w instrukcjach polowych i rozkazach skierowanych do partyzantów. Zawodowi oficerowie, w przeciwieństwie do ideologów, mieli dwóch wrogów: Niemców i Sowietów”^[136]. Edward Kemnitz ps. „Szczeciński”, komendant Okręgu Pomorskiego NSZ, został odznaczony Medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata przez instytut Jad Waszem za ratowanie Żydów z Holocaustu z narażeniem własnego życia^{[137][138][139]}. To samo odznaczenie otrzymał inny oficer NSZ Sławomir Modzelewski^[140][141]. Było wielu Żydów służących w oddziałach NSZ, np. Eljahu (Aleksander) Szandcer („Dzik”) – uciekinier z getta Jerzy Żmigryder-Konopka („Poręba”) i podchorąży Wiktor Natanson^[142][143].

Tezę o mordowaniu Żydów zdecydowanie odrzuca Piotr Gontarczyk, stwierdzając, że należałoby najpierw „napisać na ten temat solidny artykuł naukowy. Póki on nie powstanie, będę twierdził, że to informacje nieudokumentowane – dalekie echo propagandy z czasów PRL”^[137], a sam Feliks Pisarewski-Parry, który został odbity z transportu na Pawiak przez oddział NSZ pod dowództwem kapitana Piotra Zacharewicza, a następnie pozostał w NSZ jako oficer wywiadu, swoje przeżycia opisał w książce Orły i Reszki^[144]: „Prawdziwy szok nastąpił w chwilę później, gdy dowiedziałem się, że organizacja „Pietii” wchodzi w skład NSZ-u! NSZ co prawda wkrótce scaliły się z AK, ale to nie zmienia faktu. Byłem chyba jedynym Żydem w szeregach NSZ i do tego przez NSZ odbity! Potem przekonałem się, że wielu członków NSZ nie miało pojęcia o ideologicznych założeniach swojej organizacji. Śmiem zaryzykować twierdzenie, że przynajmniej 50 procent bojowników o Polskę nie znało politycznych ambicji ani przynależności partyjnej swych dowódców. Udział w jednostce organizacyjnej w przeważającej części był kwestią osobistych kontaktów, przypadku lub zbiegu okoliczności. Wielu bezimiennych bohaterów nie zrozumiałoby nigdy labiryntu układów personalnych i struktur organizacyjnych w podziemiu”^[145].

W opinii Mariusza Olczaka i Sebastiana Bojemskiego istnienie list proskrypcyjnych jest nieprawdą^[146][147].

Na terenie powiatu kraśnickiego kilkanaście rodzin związanych z NSZ ukrywało Żydów. Płk Nakoniecznikow-Klukowski ukrywał małżeństwo Gluck vel Gołuchowski, a także Juliana Gojchermana vel Feliksa Dobrowolskiego. Władysław Weker „Franciszek” wyrobił fałszywe dokumenty konferansjerowi Fryderykowi Jarosemu, którego ukrywała Irena Grynkiewicz „Lala” (oficer wywiadu NSZ). Antoni Szperlich (szef referatu antykomunistycznego NSZ) udzielał pomocy żywnościowej Zofii Krajtenkraft, która przebywała w getcie. Razem z matką Żydów przechowywał Sławomir Modzelewski „Lanc”, podchorąży NSZ. Fałszywe dokumenty przekazywał Żydom Roman Blum z krakowskiej Służby Cywilnej Narodu, co przypłacił zesłaniem do obozu koncentracyjnego (1943) i śmiercią (1945). Pomoc żywnościową dla getta warszawskiego świadczyła Janina Kisiel-Konopacka „Janka Pistolet”, łączniczka NSZ. Z Pawiaka został uwolniony przez oddział dywersyjny NSZ Feliks Pisarewski-Parry, który został następnie oficerem tej organizacji. Również funkcję oficera pełnił Stanisław Ostwind-Zuzga. Funkcję łącznika pełnił muzyk wileński - Staszek Kokot, a żołnierzem formacji był Jerzy Lando. Osoby pochodzenia żydowskiego służyły w Brygadzie Świętokrzyskiej oraz w szeregach NSZ w czasie powstania warszawskiego^[148].

Oskarżenia o faszyzm

Zenon Fijałkowski określił NSZ jako organizację „przenikniętą skrajnie nacjonalistyczną i faszystowską ideologią”^[118].

Działacz opozycji antykomunistycznej Konstanty Gebert określił NSZ mianem „morderczego ramienia polskiego faszyzmu”^[110].

Historyk Norman Davies w książce „Europa” określił NSZ jako „na wpół faszystowskie (choć zajadle antyniemieckie)”^[149].

Nawet sami Niemcy uznawali NSZ za „faszystowskie”. W 1944 roku Abwehra stwierdziła, że NSZ „nie mogły w okresie sprawozdawczym powiększyć swej bazy, ponieważ wysoka pozycja społeczna i orientacja faszystowska ich przywódców odrzucane są przez większość chłopów i robotników”^[150].

W prasie NSZ pojawiały się odwołania do faszyzmu. W piśmie „Szaniec” tak pisano o tym ruchu : „można się wiele od niego nauczyć, jednak śmiesznym byłoby ruch ten przenosić bezkrytycznie na teren Polsk”. Podobne treści znajdowały się w prasie NSZ do końca wojny^[151].

Uznanie po latach

Prezydent Rzeczypospolitej na uchodźstwie Kazimierz Sabbat w dekrecie z 1 stycznia 1988 o żołnierzach Narodowych Sił Zbrojnych, podpisanym także przez prezesa Rady Ministrów na uchodźstwie Edwarda Szczepanika oraz członków jego rządu: ministra spraw wojskowych ppłk. dypl. Jerzego Morawicza i ministra sprawiedliwości Stanisława Wiszniewskiego, stwierdził^{[152][153][154]}.

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej VII kadencji pod przewodnictwem Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Ewy Kopacz w Uchwale Sejmu RP podjętej 9 listopada 2012 w związku z siedemdziesiątą rocznicą powstania Narodowych Sił Zbrojnych stwierdził^[155]:

List specjalny do organizatorów i uczestników obchodów 63. rocznicy mordu na żołnierzach Narodowych Sił Zbrojnych Zgrupowania „Bartek” wystosował 7 września 2009 Prezydent RP Lech Kaczyński^[156], który podczas swojej prezydentury dokonywał odznaczeń żołnierzy NSZ^[157]. Prezydent RP Andrzej Duda podjął się upamiętniania żołnierzy NSZ poprzez pośmiertne awanse na stopień oficerski oraz nadawanie odznaczeń państwowych^{[158][159][160]}.

Informacje w projektach siostrzanych

Cytaty w Wikicytatach

Zobacz też

• Działalność Narodowych Sił Zbrojnych w Bielsku-Białej
• Krzyż Narodowego Czynu Zbrojnego
• Żołnierze wyklęci
• Mord w Horeszkowicach
• Bazyli Martysz

Przypisy

Bibliografia

• Zbigniew S. Siemaszko, Narodowe Siły Zbrojne, Londyn 1982
• Stanisław Żochowski, O Narodowych Siłach Zbrojnych – NSZ, Lublin 1994
• Narodowe Siły Zbrojne. Dokumenty, struktury, personalia, t. 1 – 3, oprac. Leszek Żebrowski, Warszawa 1994–1996
• Marek J. Chodakiewicz, Piotr Gontarczyk, Leszek Żebrowski „Tajne oblicze GL-AL i PPR. Dokumenty” Burchard Edition, Warszawa, 1999, t. 1-3
• Krzysztof Komorowski, Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 1939–1945, Warszawa 2000
• Kazimierz Litwiejko, Narodowa Organizacja Wojskowa. Okręg Białystok 1941–1945, Białystok 2001
• Krzysztof Kaczmarski, Podziemie narodowe na Rzeszowszczyźnie 1939–1944, Rzeszów 2003
• Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, wybór i opracowanie Grzegorz Wąsowski, Leszek Żebrowski, Warszawa 1999
• Praca zbiorowa: Leksykon historii Polski po II wojnie światowej 1944-1997. Warszawa: 2003.

Pozostałe pozycje

• Ryszard Nazarewicz: Armii Ludowej dylematy i dramaty. Warszawa: Oficyna Drukarska, 2000.
• Bogdan Hillebrandt: Partyzantka na Kielecczyźnie 1939-1945. Warszawa: MON, 1967.
• Zeszyty do historii Narodowych Sił Zbrojnych, z. 1-4, Chicago 1961–1969, z. 5 Chicago 1990, z. 6 Warszawa 1994.
• Stanisław Jaworski, Związek Jaszczurczy – Narodowe Siły Zbrojne, Chicago 1982.
• Jerzy Pilaciński, Narodowe Siły Zbrojne. Kulisy walki podziemnej 1939–1946, Warszawa 1990.
• Władysław Kołaciński, Między młotem a swastyką, Warszawa 1991.
• Barbara Jachimczak, Losy żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych na Kielecczyźnie, Kielce 1993.
• Tadeusz Tomaszkiewicz, Narodowe Siły Zbrojne. Powiat Węgrów 1942–1950, Warszawa 1993.
• Marek Jan Chodakiewicz, Narodowe Siły Zbrojne. „Ząb” – przeciw dwu wrogom, Warszawa 1994.
• Ludwik Meresta, Księża kapelani Narodowych Sił Zbrojnych na Lubelszczyźnie, Lublin 1994.
• Narodowe Siły Zbrojne. Materiały z sesji naukowej poświęconej historii Narodowych Sił Zbrojnych, Warszawa 25 października 1992 roku, Piotra Szucki (red.), Warszawa 1994.
• Jerzy Nachtman, Narodowe Siły Zbrojne. Konspiracja w Wołominie, Wołomin 1996.
• Kompania „Warszawianka” Narodowych Sił Zbrojnych w powstaniu warszawskim (próba monografii), oprac. Jerzy Rutkowski, Warszawa 1996.
• Bogdan Chrzanowski, Związek Jaszczurczy i Narodowe Siły Zbrojne na Pomorzu 1939–1947. Nieznane karty pomorskiej konspiracji, Toruń 1997.
• Narodowe Siły Zbrojne na Podlasiu. T. 1. Materiały posesyjne, Mariusza Bechta, Leszek Żebrowski (red.), Siedlce 1997.
• Bohdan Szucki, Modlitwa żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych, Olsztyn 1998.
• Władysław Marcinkowski „Jaxa”, Wspomnienia 1934–1945, Warszawa 1998.
• Leon Kuśmierczyk, Ludwik Meresta, Kapelani Narodowych Sił Zbrojnych w latach 1939–1944 ze szczególnym uwzględnieniem Lubelszczyzny, Warszawa 2000.
• NSZ. Dokumenty, relacje, wspomnienia, Maciej Szymański, Zbigniew Kuciewicz, Zbigniew Gnat-Wieteska i Jerzego Nachtmana (red.), Warszawa 2000.
• Pamięci Narodowych Sił Zbrojnych we Włoszczowskiem, Włoszczowa 2001.
• Zbigniew Gnat-Wieteska, Symbolika formacji wojskowych obozu narodowego, Warszawa 2001.
• Podziemie zbrojne na Lubelszczyźnie wobec dwóch totalitaryzmów 1939–1956, Sławomir Poleszak, Adam Puławski (red.), Warszawa 2002.
• Marek Jan Chodakiewicz, Narodowe Siły Zbrojne. „Ząb” przeciw dwu wrogom, Warszawa 1999.
• Wojciech Jerzy Muszyński, W walce o Wielką Polskę. Propaganda zaplecza politycznego NSZ 1939–1945, Warszawa 2000.
• Sebastian Bojemski, Poszli w skier powodzi... Narodowe Siły Zbrojne w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 2002.
• Wiesław Charczuk, Formacje Zbrojne obozu narodowego na Południowym Podlasiu w latach 1939–1947, Siedlce 2003.
• Narodowe Siły Zbrojne na Podlasiu, t. 3, Mariusz Bechta, Leszek Żebrowski (red.), 2003.
• Rafał Utracki, Contumaces…legio infera. Samodzielny Batalion im. Brygadiera Mączyńskiego Narodowych Sił Zbrojnych. Jeziorna Królewska – Piaseczno i okolice 1939–1945, Biała Podlaska-Warszawa 2004.

Linki zewnętrzne

• Narodowe Siły Zbrojne – portal Związku Żołnierzy NSZ
• Strona przewodniczącego Związku Żołnierzy i partyzanta NSZ Bohdana Szuckiego
• NSZ w powiecie sierpeckim
• Proces przeciwko członkom NSZ w Warszawie. Polska Kronika Filmowa 1946.