Opioidy
Opioidy – grupa substancji działających na receptory opioidowe, wliczając naturalnie występujące w ludzkim organizmie peptydy, (endorfiny, dynorfiny, enkefaliny) oraz niektóre leki przeciwbólowe (alkaloidy opium oraz ich pochodne, np. morfina, kodeina).
Zastosowanie
Głównym zastosowaniem opioidów jest walka z silnym bólem (ból pooperacyjny, ból nowotworowy, ból po ekstrakcji zębów). Słabsze opioidy używane są także w preparatach przeznaczonych na bóle o mniejszym nasileniu (np. kodeina, często w połączeniu z paracetamolem, niesteroidowymi lekami przeciwbólowymi czy kofeiną) oraz lekach przeciwkaszlowych (w Polsce kodeina, za granicą hydrokodon, etylomorfina, dihydrokodeina). W skojarzeniu z anestetykami i anksjolitykami przy znieczuleniu ogólnym.
Opioidy niedziałające ośrodkowo używane są w środkach przeciwbiegunkowych (loperamid, difenyloksat). Syntetyczne pochodne morfiny stosuje się także podczas odwyków (metadon, buprenorfina). Prowadzono także wiele badań nad działaniem antydepresyjnym wielu syntetycznych pochodnych morfiny z różnym skutkiem (np. buprenorfina - częściowy agonista receptorów mi, antagonista receptorów kappa; cyklazocyna - przerwane ze względu na skutki uboczne).
Dostępne są pod różnymi postaciami (tabletki - zwykłe i o przedłużonym uwalnianiu, czopki, roztwory do wstrzykiwań, plastry z systemem transdermalnym).
Farmakologia
Opioidy oddziałują na receptory opioidowe znajdujące się głównie w ośrodkowym układzie nerwowym. Główne typy to: μ, κ, δ (mi, kappa, delta), każdy typ dodatkowo dzieli się na kilka podtypów. Struktura substancji decyduje o jej selektywnym działaniu na poszczególne typy receptorów, powinowactwie i aktywności wewnętrznej. Aktywacja receptorów mi skutkuje głównie działaniem przeciwbólowym, uspokajającym, euforycznym, depresją ośrodka oddechowego, zwężeniem źrenic, napięciem mięśni gładkich, obniżeniem ciśnienia tętniczego, nudnościami. Agoniści receptorów kappa wywołują także działanie przeciwbólowe i nudności oraz dysforię i efekty psychozomimetyczne. Najmniej poznana została rola receptorów delta.
Najczęściej występującymi skutkami ubocznymi są zwolnienie oddechu, hipotonia, nadmierna senność, ciężkie zaparcia, zatrzymanie moczu, reakcje alergiczne, nudności, wymioty.
Przedawkowanie może prowadzić do śmierci wskutek depresji ośrodka oddechowego. Objawami są spowolniona akcja serca, sinica, śpiączka, szpilkowate źrenice. Specyficzną odtrutką jest nalokson (z wyjątkiem buprenorfiny, przy której skuteczność jest ograniczona).
Długotrwałe podawanie opioidów prowadzi do rozwinięcia się zjawiska tolerancji dla działania euforycznego, depresji oddechowej i większości skutków ubocznych oraz uzależnienia psychofizycznego.
Uzależnienie
Opioidy należą do jednych z najbardziej uzależniających substancji znanych człowiekowi. Zależnie od środka, częstotliwości i metody podania uzależnienie psychiczne może pojawić się w krótkim okresie czasu lub nawet na przestrzeni kilku miesięcy. Zależność fizyczna pojawia się zwykle po dłuższym i regularnym przyjmowaniu, ale słabe objawy abstynencyjne mogą pojawić się nawet po tygodniu przyjmowania silnych opioidów jak morfina czy heroina. Charakterystycznym zjawiskiem towarzyszącym uzależnieniu jest rozwój tolerancji na lek i konieczność zwiększenia dawek do osiągnięcia pożądanego efektu.
Klasy opioidów
Naturalne peptydy
Alkaloidy opium
Półsyntetyczne pochodne
Syntetyczne pochodne
Morfinany
Benzomorfany
Fenylopiperydyny
Anillidopiperydyny
Difenylopropyloaminy
- metadon
- dekstromoramid
- propoksyfen
- loperamid (nie przekracza bariery krew-mózg)
- difenyloksat (nie przekracza bariery krew-mózg)