Cадуcеус

Cадуcеус ёки Керикион – лотинча „cадуcеус“ ҳамда қадимги юнонча „кēрōкеĝон“ сўзларидан олинган бўлиб – бир-бирига қарама-қарши иккита илон билан ўралган, юқори қисмида қанотлари бор асо. Унинг пайдо бўлиши Аполлон ва Гермес антик давр афсонаси билан боғлиқ. Афсонага кўра, Аполлон акаси билан ярашиш белгиси сифатида ўзининг сеҳрли асосини совға қилган.

Гермес асонинг хусусиятларини синаб кўришга қарор қилиб, таёқни иккита жанг қилаётган илонлар орасига қўйганида, улар дарҳол жангни тўхтатиб асони ўраб олганлар. Гермесга бу тасвир шунчалик маъқул келганидан, уларни шу ҳолатида қолдирди.

Қадимги Римда Cадуcеус элчиларнинг ажралмас атрибутига айланган. У ярашув рамзи бўлишдан ташқари, кейинчалик савдо ва тиббиёт тимсолига айланади. Шу билан бир қаторда оккултизм, махфий билимлар калити рамзидан ташқари, кесиб ўтилган илонлар коинотнинг дуализмини англатади. Cадуcеуснинг барча маънолари у ёки бу тарзда Гермеснинг мифологик образи билан боғлиқ.

Дастлаб, Cадуcеус ленталар ва гулчамбарлари билан безатилган иккита куртакли зайтун новдаси кўринишида эди. Кейинчалик, Cадуcеус тепасида бир-бирига боғланган илонлар бўлган металл асолар кўринишида тарқала бошлаган. Асосий илонларнинг бошларини бир-бирига қаратилган бўлиши шарт. Айнан шу турдаги Керикион қадимги юнон тасвирлари ва археологик топилмаларида тасвирланган. Рим даврига келиб у шамол худоси Гермеснинг рамзларидан бири бўлган бир жуфт қанот билан тўлдирилган. Ушбу шакл ҳозирга қадар сақланиб қолмоқда.

Қадимги юнон мифологиясида Cадуcеуснинг пайдо бўлиши Гермеснинг Аполлоннинг сигир подаси ўғирланиши ҳақидаги ҳикоя билан боғлиқ. Туғилгандан тўрт кун ўтиб кичик худо йўргакдан чиқиб кетади^[1]. Ҳелидореа тоғи атрофида у тошбақани кўриб қолади^[2]. Тошбақа қобиғидан у ўзига лира яс��йди, қўйнинг ичакларидан эса тор сифатида фойдаланади. Кейин чақалоқ ғордан чиқиб, Пиэрияга борад ва Аполлонга чўпонлик қилишга ишониб топширилган подадан элликта сигирни ўғирлайди. Ҳайвонларни изидан топиб қолмаслиглари учун туёқларига новдаларин боғлаб, Пилосдаги ғорга яширади.

Сигирлар йўқолганини билган Аполлон, уларни излашни бошлайди. Маҳаллий аҳоли орасида сўров ўтказиб, уларни қамчили бола ўғирлаганини, шунингдек, Аполлоннинг фол очиш санъати туфайли ўғрининг кимлигини билиб олади. Гермес бешикда ётган ғорга келиб, Аполлон сигирларни унга қайтаришни талаб қилади. Гермес ўзининг ёш бола эканлигинипеш қилиб, ўғирлини инкор қилади. Аполлон Гермесни йўргакда кўтариб оталари Зевснинг олдига келади. Вазият олий худони қизиқишини уйғотади. Отасининг сўзига биноан Гермес Аполлонни сигирларни яширинган жойга олиб боришга мажбур бўлади. Йўлда Гермес тошбақа қобиғидан ясаган лирани чалишни бошлайди. Мусиқа асбобининг овози Аполлонни шунчалик ҳайратда қолдирадики, у лира эвазига Гермесга ўз сурувини беради.

Гермес шу заҳоти карнай ясайди бу мусиқа асбоби ҳам Аполлонга лира каби маъқул бўлади. Карнай эвазига Апполон Гермесга сеҳрли асосини таклиф қилади. Ажралиш олдидан иккала худо ҳам абадий дўстликка қасамёд қилади. Бундан ташқари, Гермес Аполлонга бошқа ҳеч қачон унинг мулкига тажовуз қилмасликка ваъда беради^[3].

Афсонага кўра, Аполлон ўз асосини Гермесга топшириш вақтида, бу асо эгасига мўл-кўлчилик ва соғлиқ олиб келишини айтади. Совғанинг кучини синаб кўрмоқчи бўлган Гермес уни бир-бири билан курашаётган икки илон орасига қўяди. Улар жанг қилишни тўхтатдилар ва дарҳол асога ўралиб олишади. Гермесга бу ҳодиса шунчалик ёқдики, илонларни ҳаракациз ҳолатга келтириб, таёқни Cадуcеусга айлантиради.

Гермес тасвирининг ўз асоси билан узвий боғлиқлиги Гомернинг „Одиссей“ асарида, Олимпия худосининг „олтин асо ташувчиси“ эпитетидан тасвирланган. Гермеснинг ўзи эса ундан ухлаш ва уйғотиш, ўлимдан кейин руҳларни бошқаруви, одамларни қушлар ва жонсиз нарсаларга айлантириш учун фойдаланган^[4][5].

Cадуcеус у ёки бу тарзда Гермеснинг кўп қиррали функциялари билан боғлиқ бўлган кўплаб рамзий маъноларга эга. Ярашиш белгиси сифатида cадуcеус ғоясининг мифологик асоси Гермеснинг жанжал тугаганидан кейин уни Аполлондан қабул қилиши, шунингдек, жангни тўхтатган илонлар ҳақидаги ҳикоялар билан боғлиқ. Қадимги Римда cадуcеус душман лагерига юборилган элчиларнинг ажралмас атрибутига айланган. Cадуcеатор ўз вазифаларини бажараётганда дахлсиз шахс сифатида қабул қилинган^[6].

19-асрдан бошлаб cадуcеус тинчлик халқаро савдонинг рамзи бўлиб қолди. Октябр инқилобидан кейинги дастлабки йилларда тинч муносабатларни англатувчи „юлдузли cадуcеус“ белгиси пайдо бўлган. Вақт ўтиб асога бироз ўзгартириш киритилган. Хусусан, қанотлар маш’ал ёки Гермеснинг қанотли думалоқ шляпаси Петас билан алмаштирилган. Кейинчалик Cадуcеус Совет савдоси ва саноатининг рамзига ҳам айланган. Ҳатто тинчлик ва тотувлик белгиси сифатида СССР ва РСФСР гербига жойлаштириш таклифи ҳам берилган. Cадуcеус кўпинча солиқ ва божхона органлари, савдо-саноат палаталари, шу жумладан Россия Федерацияси ва Украинанинг тимсоли сифатида ишлатилган^[7].

Cадуcеуснинг яширин маъноси Гермес Трисмегистус ғояси билан чамбарчас боғлиқ бўлиб – турли талқинларда, худо ёки герметизм асосчиси билан боғланган. Алкимёгарлар ўз таълимотларини герметизм ҳақидаги билимларга асослаб, cадуcеусдан Герметик санъат ва умуман махфий фанларни ифодаловчи асосий белгилардан бири сифатида фойдаланганлар. Оккултизм амалиётлари вакиллари Қадимги Миср иэроглифларида, Қадимги Ҳиндистон^[8] ва Месопотамия тасвирий санъатларида ҳам шунга ўхшаш белгилар мавжудлигини таъкидлаганлар.

Ҳ. П. Блавацкийнинг сўзларига кўра, cадуcеус юнонлар томонидан мисрликлардан ўзлаштирилган қадимги рамздир. Унинг фикрича, у тўртта элементни бирлаштиради: новда – ер, қанотлар – ҳаво, илон – олов ва сувга мос келади^[9].

Антик даврда cадуcеус тиббиётнинг рамзи бўлмаган. Рим империяси кўз шифокорларининг cадуcеусли муҳрларининг бир қатор археологик топилмаларига асосланиб, Гермес таёғи ушбу тиббиёт соҳаси вакилларининг шахсий тимсоли бўлиши мумкинлиги тахмин қилинган^[10]. Шу билан бирга, Гермес таёғини тегизиш билан кўришни тиклаши мумкинлиги ҳақидаги афсоналарга ишора қилинган.

Cадуcеус Уйғониш давридан бошлаб умумий тиббий тимсол сифатида ишлатилган. Алкимёгарлар герметизмнинг яширин таълимоти билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, унинг пайдо бўлиши Гермес Трисмегистус ғояси билан боғлаганлар. Cадуcеус, Гермеснинг атрибути сифатида, алкимёгарларнинг тимсолига айланади, улар препарат идишларига ўз муҳри сифатида кўрсатишни бошлашади. ХВИ-ХВИИИ асрларда тиббиёт, фармацевтика ва алкимё ўртасидаги яқин алоқалар уни умумий тимсолга айлантиради.

Cадуcеус биринчи марта тиббиёт китобида 1516-йилда пайдо бўлган. Эҳтимол, муҳаррир Иоганн Фробен уни тижорат рамзи сифатида ишлатган. Англия қироли Генрих ВИИИ нинг шахсий шифокори Уилям Бутц 1520-йилда cадуcеусни умумий тиббий эмблема сифатида ишлатган. Кейинчалик тиббиёт ҳамжамиятида cадуcеуснинг машхурлиги ортди. 1860-йилларда у АҚСҲ соғлиқни сақлаш хизматининг, сўнгра бошқа бир қанча мамлакатларнинг, жумладан Франсиянинг расмий тимсолига айланди.

Россияда 2007-йил сентябр ойидан бошлаб cадуcеус Федерал Мажбурий Тиббий Суғурта Жамғармасининг эмблемаси сифатида қўлланила бошланди.

Cадуcеус қадимги Юнонистон шаҳар-давлатлари, ҳам Искандар Зулқарнайн босиб олган ерлар ўрнида пайдо бўлган эллинистик давлатларнинг тангаларига қўйилган^[11].

Қадимги Римда республика даврида танга зарб қилиш Сенат зиммасига юкланган бўлиб, у эмиссиянинг технологик жараёнига масъул бўлган монетарларни тайинлаган ҳамда олд ва орқа юзининг тасвирларини мустақил равишда аниқлаган. Республика даврининг ўзига хос анъанаси бу монетариум оиласи билан боғлиқ бўлган ва унинг ҳомий худоларини улуғлайдиган танга турларини яратилган. Республика даврида cадуcеус Клавдий, Лициниан, Плеториан ва Сепулиан пуллари остидаги тангаларда учрайди^[12].

Императорлик даврида cадуcеус кўпчилик тангалар топилган. У Меркурийнинг қўлида, аёл фигуралари – бахт ва муваффақият маъбудалари (Фелиcитас), тинчлик (Пакс), уйғунлик (Cонcордиа), хавфсизлик (Сеcуритас) тимсолларида бўлган. Қўл сиқиш тасвири қисилган маккажўхори ва cадуcеус билан биргаликда фаровонликни англатади. Ушбу шаклда cадуcеус қадимги Рим тангаларида ҳам мавжуд^[13].

Фаровонлик ва бойлик рамзи сифатида cадуcеус Янги давр тангаларида ҳам тасвирланган. У тасвирнинг асосий элементларидан бири сифатида ишлатилган. Зарб қилинган жойни билдирувчи белги сифатида cадуcеус Богота Колумбия, Бордо ва Лилл Франсия, Утрехт Нидерландия зарбхоналарида ишлатилган^[14]. Шу билан бир қаторда тасвир элемент – Германия ва Италия давлатлари, Белгия, Боливия, Бразилия, Дания Ғарбий Ҳиндистони, Мексика, Франсия ва Швеция.

Тангалардан ташқари, cадуcеус Жазоир, Конго, Бразилия, Испания, Куба, Нидерландия, Янги Каледония банкнотларига ҳам жойлаштирилган. Папуа-Янги Гвинея, Перу, Полша, Португалия, Таити, Финляндия, Франсия, Чили ва Югославия банкноталарида тасвирланган^[15].