Экофеминизм

Экофеминизм (қадимги юнонча: οἶκος — „уй, уй“ + лотинча: фемина — „аёл“) — феминизм ва экология мақсадларини бирлаштирадиган фалсафа ва ижтимоий ҳаракат. Экофеминизм табиат ва аёллар эксплуатация қилинадиган патриархал Ғарб жамиятида уларнинг фалсафий бирлигини таъкидлаб, параллел ўтказади. Ҳаракатнинг асосий мақсади аёлларни камситишни бартараф этиш орқали дунёни дастлабки уйғунликка олиб боришдир.

"Экофеминизм" сўзи 1974-йилда пайдо бўлган ва франсуз тадқиқотчиси, квир-фаоли ва собиқ коммунист Франсуаза Добон номи билан боғлиқ (франсуз. Франçоисе д’Эаубонне). У ер юзида ҳаётни сақлаб қолиш учун аёлларни экологик инқилобга чақирди. У ишлаб чиқариш ва аёлларнинг жинсий жиҳатлари устидан эркаклар назоратида кўплаб камчиликлар борлигини исботлашга ҳаракат қилди. Бу икки томонлама инқирозга олиб келади:

• атроф- муҳитни йўқ қилишга (ўта даромадли ишлаб чиқариш орқали);
• демографик инқирозга (туғилиш даражасини сунъий манипуляция қилиш орқали).

Шунингдек, Добон экофеминизмнинг барча кейинги ривожланишига таъсир кўрсатди. Добон таъсири остида ҳаракатнинг асосий масалаларига қуйидагилар кирди:

• замонавийлик инқирози (тараққиёт туфайли экологик номутаносиблик);
• патриархал (ғарбий) тузумни ушбу инқирознинг сабаби сифатида кўриб чиқиш;
• ҳаракат ғояларини баҳам кўрадиган одамларнинг ташвиқоти, ижтимоий ва экологик ўзгаришларга эришиш.

АҚСҲ ва Франсияда экофеминизм бошқа мамлакатларга қараганда эртароқ ривожлана бошлади. Ўшанда унинг асосий таркибий қисмлари: табиатга бўлган ғамхўрлик ва аёлларга нисбатан камситишларга қарши кураш шаклида инсоният дунёсига ғамхўрлик қилиш эди. Экофеминистик ҳаракатнинг катта бир қисми бутпарастлик, жодугарлик, сеҳр ва маъбудаларга сиғинишга йўналтирилган динларни қайта тиклашга ҳам интилган. Танқидчи Элизабет Спелман „Иннессентиал Wоман“ (1988) асарида аёллар баъзи имтиёзли тажриба ёки ҳолатни норма сифатида тасаввур қилишлари тенденциясини қоралайди^[1].

Экофеминистик назариянинг бир талқини шундаки, капитализм фақат патерналистик ва патриархал қадриятларни акс эттиради. Бу тушунча капитализмнинг таъсири аёлларга фойда келтирмаганлигини; табиат ва маданият ўртасидаги зарарли бўлинишга олиб келганлигини англатади. 1970-йилларда дастлабки экофеминистлар бундай бўлинишни фақат аёллик инстинкти орқали табиий жараёнларни тўлиқ тушуниш ва йўлга қўйиш билан тузатиш мумкинлигини муҳокама қилишди^[2].

Материалистик экофеминизм

Материалистик экофеминизм экофеминизмнинг энг кенг тарқалган концепсияларидан бири ҳисобланади. Материалистик нуқтаи назар меҳнат, қудрат, мол-му��к каби аёллар ва табиат устидан ҳукмронлик қилиш манбалари ҳисобланган ижтимоий институтларни бир-бирига боғлайди. Ишлаб чиқариш ва кўпайтиришнинг аҳамияти туфайли бу субектлар орасида алоқа мавжуд. Экофеминизмнинг бу категорияси „Ижтимоий феминизм“, „социалистик экофеминизм“ ёки „марксистик экофеминизм“ сифатида ҳам келтирилиши мумкин. Керолин Мёрчант сўзларига кўра:

Социал экофеминизм ҳаётнинг туб илдизларига кириб бориб, унинг барча жиҳатларини бозор жамиятига айлантираётган иқтисодий ва ижтимоий иэрархияларда инқилоб йўли билан аёлларни озод қилишга интилади.

Маънавий (маданий) экофеминизм

Маънавий экофеминизм — бу экофеминизмнинг яна бир концепцияси бўлиб, Старҳок, Риана Айслер, Керол Ж. Адамс каби экофеминист муаллифлари орасида жуда машҳур. Старҳок буни ернинг ўзи тирик, биз ҳам ма'лум шаклда у билан боғланган ва биргаликда бутун бир ҳамжамиятни ташкил этамиз деган назарияга асосланган руҳият (маънавият) деб атайди^[3]. Маънавий экофеминизм айнан бир дин билан боғлиқ эмас, балки ғамхўрлик, раҳм-шафқат ва, албатта, зўравонликнинг ёқлиги каби қадриятлар атрофида жамланган^[4].

• Анcиэнт Футурес: Леарнинг фром Ладакҳ, бй Ҳелена Норберг-Ҳодге
• Тҳе Бодй оф Год бй Саллиэ МcФагуэ
• Тҳе Чалиcе & Тҳе Бладе: Оур Ҳисторй, Оур Футуре, бй Риане Эислер
• Тҳе Деатҳ оф Натуре: Wомен, Эcологй, анд тҳе Сcиэнтифиc Револутион бй Cаролйн Мерчант
• Эcофеминисм бй Мариа Миэс анд Вандана Шива
• Эcофеминист Пҳилосопҳй бй Карен Ж. Wаррен
• Энвиронментал Cултуре бй Вал Плумwоод
• Феминисм анд тҳе Мастерй оф Натуре, бй Вал Плумwоод
• Гаиа & Год: Ан Эcофеминист Тҳеологй оф Эартҳ Ҳеалинг, бй Росемарй Радфорд Руэтҳер
• Интегратинг Эcофеминисм, Глобализатион, анд Wорлд Религионс, бй Росемарй Радфорд Руэтҳер
• Неитҳер Ман Нор Беаст бй Cарол Ж. Адамс
• Рефуге: А Уннатурал Ҳисторй оф Фамилй анд Плаcе бй Террй Темпест Wиллиамс
• Тҳе Ресургенcе оф тҳе Реал: Бодй, Натуре, анд Плаcе ин а Ҳйпермодерн Wорлд бй Чарлене Спретнак
• Саcред Лонгингс: Эcофеминист тҳеологй анд Глобализатион бй Марй Грей (тҳеологиан)
• Тҳе Сехуал Политиcс оф Меат бй Cарол Ж. Адамс
• Силент Спринг бй Рачел Cарсон
• Тҳе Спирал Данcе бй Старҳаwк
• Стайинг Аливе: Wомен, Эcологй анд Девелопмент бй Вандана Шива
• Тҳинкинг Греэн! Эссайс он Энвиронменталисм, Феминисм, анд Нонвиоленcе, бй Петра Келлй
• Томорроw’с Биодиверситй бй Вандана Шива
• Wоман анд Натуре: Тҳе Роаринг Инсиде Ҳер, бй Сусан Гриффин

• эcофем.орг (Wайбаcк Мачине сайтида 2021-04-22 санасида архивланган) Инcлудес тҳе регуларлй упдатед «Эcофеминисм Библиограпҳй»
• эcофеминисм.нет
• «Ан Эcологй оф Кноwледге: Феминисм, Эcологй анд тҳе Сcиэнcе анд Религион Дисcоурсе» бй Лиса Стенмарк
• «Эcофеминисм анд тҳе Демоcраcй оф Cреатион» бй Cатҳерине Келлер (2005)
• «Тоwард а Қуээр Эcофеминисм» бй Грета Гаард