Гуруҳли фикрлаш

Гуруҳли фикрлаш (инглизча: гроуптҳинк) — бу бир гуруҳ одамларда юзага келадиган психологик ҳодиса бўлиб, унда мувофиқлик ёки ижтимоий уйғунликка интилиш нотўғри ёки мантиқсиз қарор қабул қилишга олиб келади. Гуруҳ аъзолари муқобил нуқтаи назарларни этарлича танқидий баҳоламасдан, турли хил фикрларни фаол равишда бостирмасдан ва ташқи таъсирлардан ўзларини ажратиб турмасдан, низоларни минималлаштиришга ва ягона ечимга эришишга ҳаракат қилишади^[1].

Бундай вазиятда гуруҳ аъзолари ўртасидаги якдиллик мантиқ ва оқилона фикрлашга эргашишдан кўра кўпроқ қадриятга эга бўлади. Шу билан бирга, конформизм даражаси сезиларли даражада ошади, гуруҳ фаолияти учун зарур бўлган маълумотлар нохолис талқин қилинади, асоссиз оптимизм ва гуруҳнинг чексиз имкониятларига ишониш ривожланади. Қабул қилинган чизиққа мос келмайдиган маълумотлар гуруҳ аъзолари томонидан эътиборга олинмайди ёки сезиларли даражада бузилади. Натижада бир овоздан қарор қабул қилиш таассуротлари пайдо бўлади. Гроуптҳинк кенг қамровли ижтимоий ва сиёсий оқибатларга олиб келиши мумкин: тарихда бундай қарорлар натижасида фожиали хатоларга йўл қўйилган кўплаб мисоллар мавжуд.

Гуруҳли фикрлаш феноменини сиёсий ва ҳарбий қарорлар қабул қилган гуруҳларни ўрганишда Ирвинг Жанис кашф этган. Женис, вақт ўтиши билан стационар гуруҳлар шу қадар профессионал бўлмаган қарорлар қабул қила бошлаганини аниқладики, ҳатто мутахассис бўлмаган киши ҳам бундай хатоларга йўл қўймайди. 1972-йилда унинг "Виcтимс оф Гроуптҳинк" (Гуруҳли фикрлаш қурбонлари) китоби ва 1982-йилда "Гроуптҳинк: Сиёсий қарорлар ва фиасколарнинг психологик тадқиқотлари" номли янги нашри нашр этилганидан бери гуруҳ фикрлаш тушунчаси кўплаб нотўғри тарихий қарорларни тушунтириш учун фаол фойдаланилмоқда. Улар орасида 1941-йилда фашистлар Германиясининг Совет Иттифоқига бостириб кириш ҳақидаги қарори; АҚСҲ президенти Г.Труменнинг Кореяда ҳарбий можаро бошлаш ҳақидаги қарори; АҚСҲ Президенти Л.Жонсоннинг Ветнамда жанговар ҳаракатлар бошлаш ҳақидаги қарори, Уотергейт можароси, АҚСҲ президенти Жон Кеннедининг Плая Гиронга аралашиш қарори. 1975-йилда, Ирвинг Жаниснинг биринчи асари нашр этилганидан 3 йил ўтгач, бу атама ҳақидаги мақола Wебстернинг Энциклопедик луғатига икки томонлама фикрлаш каби маъно билан киритилган: "гуруҳ қадриятлари ва ахлоқига мувофиқлик " ^[2].

Гуруҳ фикрлаш ҳодисаси бузғунчи бўлмаган гуруҳларга ҳам, бузғунчи култларга ҳам хосдир. Бироқ, бузғунчи култларда энг шафқациз ва мантиқсиз қарорлар қабул қилинади: масалан, Аум Шинрикё гуруҳи аъзолари томонидан Токио метросида одамларнинг заҳарланиши, ўлимга чақириш ва " Оқ биродарлик " томонидан „дунёнинг охири“ эълон қилиниши.. Бузғунчи бўлмаган гуруҳларда, кейинчалик маълум шароитларда гуруҳча фикрлашнинг оқибатларини минималлаштириш мумкин, бу ҳалокатли култларда бўлмайди.

Ирвинг Жанис гуруҳ фикрлашини кўрсатадиган 8 та симптомни аниқлади:

И тур: Гуруҳнинг обрўсини ва унинг ахлоқий даражасини ошириб юбориш

1. Асоссиз оптимизмни келтириб чиқарадиган ва юқори даражадаги хавфни қабул қилишга ундайдиган хатосизлик иллюзияси

2. Гуруҳнинг юқори ахлоқий даражасига шубҳасиз ишонч ва натижада гуруҳ аъзолари томонидан ўз ҳаракатларининг оқибатларига эътибор бермаслик.

ИИ тур: ташқи муҳитдан ёпиқлик

3. Гуруҳ томонидан чиқарилган хулосаларга шубҳа туғдириши мумкин бўлган ташқи сигналларга эътибор бермаслик

4. Гуруҳ рақибларини заиф, нотўғри, ғазабланган ва аҳмоқ деб салбий стереотиплаш

ИИИ-тоифа: бир овоздан бирликка интилиш

5. Гуруҳнинг ҳар бир аъзосининг ўз ғояларини ўз-ўзини сензура қилиши, бу гуруҳнинг умумий фикрига зид бўлиши мумкин.

6. Бирлик иллюзияси, сукунат келишув белгиси сифатида қабул қилинади

7. Гуруҳнинг тўғридан-тўғри босими, унинг қарорларини шубҳа остига қўйган гуруҳнинг ҳар қандай аъзосини хиёнатда айблаш

8. „Фикр назоратчилари“ — бу гуруҳнинг умумий фикрига зид бўлган маълумотлардан гуруҳни ҳимоя қиладиган ўз-ўзидан тайинланган гуруҳ аъзолари.

Жанис гуруҳ фикрини енгиш учун 8 та амалий тавсияларни ишлаб чиқди:

1. Раҳбар гуруҳнинг ҳар бир аъзосига „танқидий баҳоловчи“ вазифасини топшириши керак. Бу ҳар бир аъзога эътироз ва шубҳаларни эркин билдириш имконини беради.
2. Гуруҳга топшириқ бериш жараёнида раҳбар шахсий фикр билдирмаслиги керак.
3. Натижага ортиқча таъсир кўрсатмаслик учун раҳбар гуруҳ йиғилишларида қатнашмаслиги керак.
4. Ташкилотлар бир масала устида ишлаш учун бир нечта мустақил гуруҳларни яратиши керак.
5. Барча муқобил вариантларни батафсил ўрганиш керак.
6. Гуруҳнинг ҳар бир аъзоси гуруҳ ғояларини гуруҳдан ташқаридаги нуфузли шахслар билан муҳокама қилиши керак.
7. Гуруҳ ўз йиғилишлари��а ташқи экспертларни таклиф қилиши керак. Гуруҳ аъзоларига мавжуд муаммоларни ташқи экспертлар билан муҳокама қилиш имконияти берилиши керак.
8. Гуруҳнинг камида битта аъзоси " шайтоннинг ҳимоячиси " деб белгиланиши керак. Бу рол ҳар бир кейинги йиғилишда гуруҳнинг янги аъзосига ўтказилиши керак.

Кариб денгизи инқирози даврида Президент Жон Кеннеди „гуруҳли фикрлаш“ таъсирини минималлаштириш учун юқоридаги бир қанча воситалардан фойдаланган. Хусусан, эркин фикр алмашиш учун йиғилишларга ташқи экспертлар таклиф қилиниб, гуруҳнинг барча аъзолари ўзларини қизиқтирган саволларни беришлари мумкин эди. Гуруҳ аъзоларига режалаштирилган қарорларни қуйи бўлинмаларнинг нуфузли ходимлари билан муҳокама қилиш таклиф қилинди. Гуруҳ мувофиқлигини камайтириш учун гуруҳ бир нечта кичик гуруҳларга бўлинган. Кеннеди ўз фикрига босим ўтказмаслик учун атайлаб йиғилишларда қатнашмади. Бундай ташкилот туфайли Совет Иттифоқи билан кенг кўламли ҳарбий қарама-қаршиликдан қочиш мумкин эди^[3].

• Гуруҳни мустаҳкамлаш
• Абилин парадокси
• Мувофиқлик