Теризинозавр

Теризинозавр (лотинча: Тҳеризиносаурус, қадимги юнонча: θερίζω – ўриш, кесиш ва σαῦρος – калтакесак, сўзма-сўз – „ўрувчи калтакесак“ ёки „кесувчи калтакесак“) – теропод динозаврларининг бир тури ҳисобланади. Теризинозаврлар бўр даврининг охирларида (Маастричтиан) яшаган ва ўзларининг ноёб гуруҳи – теризинозаврларнинг охирги ва энг йирик вакилларидан бири бўлган. Мўғулистондаги Немегетий формациясидан тасвирланган қолдиқлар дастлаб тошбақага тегишли деб талқин қилинган (шунинг учун турнинг номи Тҳеризиносаурус челониформис – „тошбақа ўроқчи калтакесак“). Фақат бир нечта суяклар (олдинги ва орқа оёқ-қўллари) маълум бўлган.

Теризинозаврнинг биринчи қолдиқлари 1948-йилда совет-мўғул қўшма экспедицияси томонидан топилган. Немегтдаги (Мўғулистоннинг жануби-ғарбий қисми) экспедицияда узунлиги бир метр ёки ундан кўпроқ бўлган бир нечта улкан тирноқлари топилган. Улар 1954-йилда совет палеонтологи Евгений Малеэв томонидан тасвирланган, у қазилмаларни катта тошбақага тегишли деб ҳисоблаган. Бироқ, уларнинг қайси жонзотлар гуруҳига мансублиги 1950-йилларнинг бошларига қадар аниқ бўлмаган. Кейинги экспедициялар тўлиқроқ қазилмаларни топишганлар (бир нечта тирноқлар тўплами ва олд ва орқа оёқ-қўлларининг қисмлари). Шимолий Хитойдаги кейинги кашфиётлар палеонтологларга ҳайвоннинг умумий скелет тузилишини бирлаштириш имконини берган ва у тошбақа эмас, балки динозавр эканлиги кўрсатган.

Номалум Эрликозавр ва Сегносауруснинг теропод эканлигининг аниқланиши теризинозаврга бўлган назаряларни аниқлаштиришга ёрдам берган. Сегносауридларнинг келиб чиқишини тушунтириш учун турли ғоялар мавжуд, баъзи олимлар ҳатто улар сауроподоморфларнинг авлодлари эканлигини тахмин қилишган. Аммо 1993-йилда Алхасаурус ва 1996-йилда Беипиаосаурус каби янги ва яхши сақланган топилмалар қушларга ўхшаш тур эканини исботлаган. Оиланинг ибтидоий вакилларининг оёқлари ва бош суяклари аниқланган. Сегнозаврлар теризинозаврлар билан бир хил динозаврлар гуруҳига мансублиги (шунинг учун улар теризинозаврлар деб қайта номланган) теризинозавр ўтхўр теропод эканлигини исботлашга ёрдам берган.

Теризинозаврнинг қазилма қолдиқлари тўлиқ бўлмаса ҳам, унинг жисмоний хусусиятлари ҳақида баъзи Теризинозаврдан билиб олиш мумкин. Теризинозавр оиласининг бошқа аъзолари сингари, таҳминан узунлиги 9-12 метр, узун бўйинли, икки оёғида юрадиган ва оғир, катта танаси бўлган кичик бош суягли (бошқа теризинозаврларнинг кенг тос суягидан далолат беради) оғирлиги 6 тонна бўлган. Унинг олд оёқлари узунлиги 2,5 метр, энг катталариники эса 3,5 метрга етиши мумкин^[1]. Унинг орқа оёқларида тўртта таянч панжаси бор эди ва бошқа теропод динозаврларидан фарқли ўлароқ, биринчи бармоғи кичикроқ бўлган. Теризинозавридларнинг энг ўзига хос хусусияти – олд оёқларнинг ҳар бир бармоғида биттадан учта улкан тирноқларнинг мавжудлиги эди. Айниқса, улар Теризинозаврда жуда катта эди, аммо аниқ намуналардаги тирноқ тўлиқ бўлмаса-да, уларнинг узунлиги деярли 1 метрга етган.

Теризинозавр " Динозаврлар билан юриш " сериясининг эпизодларидан кўринган, гарчи унинг патлари бўлмаса ҳам, у жуда ҳаётдагидек кўринган. Теризинозавр „Тарбосаурус“ мултфилмида патларсиз кўрсатилган.

Теризинозавр Гиннеснинг рекордлар китобига икки сабабга кўра киритилган: биринчидан, унинг тирноқлари энг узун тирноқ эди, иккинчидан, у энг ғалати динозавр сифатида тан олинган.

Теризинозавр "Юра даври дунёси: ҳукмронлик" филмида, у ерда у узун тирноқлари билан Тиранозаврдан гиганотосаврни мағлуб қилиш учун фойдаланган.