Туркия-Сурия инқирози

Туркия-Сурия инқирози 2011-йил март ойида Сурияда фуқаролар уруши бошланиши билан Туркия ва Сурия ўртасидаги ҳарбий ва сиёсий танглик ва можаролар сериясидир.

Сурияда фуқаролар уруши бошланиши билан икки давлат ўртасида сиёсий зиддиятлар пайдо бўла бошлади. Инқирозни кучайтирувчи энг муҳим омиллар чегара бузилиши ва Туркия томонига тушган ўқлардир. Чегарага яқин кўплаб турк қишлоқларига ўқ ва миномётлар тушди. Бунинг оқибатида 5 нафар тинч аҳоли вакили ҳалок бўлди, 10 нафар фуқаро жароҳатланди^[1]. Бу воқеалар ортидан Туркия 2012-йил 4-октабр куни Сурияга қарата ўт очган ва 34 нафар суриялик аскарини ўлдирган^[2]. Инқироз бугун ҳам давом этмоқда.

Сурияда ички тартибсизликлар бошланиши билан Туркия ҳукумати Сурия маъмуриятини кўп марта огоҳлантирган. Туркия можароларнинг кучайиши билан бирга Сурия мухолифатини сиёсий, иқтисодий ва логистик жиҳатдан қўллаб-қувватлади^[3][4][5].

Суриядаги фуқаролар уруши пайтида миллионлаб суриялик қочқинлар (тинч аҳоли ва исёнчилар) Туркияда бошпана топишди. Бугунги кунда 3 миллион 649 минг 750 қочқин Туркиядаги лагерларга бошпана олди. 2016-йил 10-март куни Бош вазир о’ринбосари Ялчин Акдог’ан Туркиядаги суриялик қочқинлар сонини 2 миллион 733 минг 784 нафар деб э’лон қилди. Минтақадаги нотинчлик хавфсизлик чораларини кучайтирди. Қочқинлар оқими ҳамон давом этмоқда. Туркия бу миграция тўлқинини тўхтатиш учун баъзи баёнотлар ва огоҳлантиришлар берди ва Сурияга дипломатик ҳаракатлар қилди^[6][7].

Малатя Эрҳаc 7. 173 асосий реактив база қўмондонлигида жойлашган. Филотга тегишли РФ-4Э Пҳантом русумли самолёти чегарани бузганлиги сабабли якка қуролсиз ва идентификация тизими ёқилган ҳолда Сурия томонидан уриб туширилди. Мавжуд ва янги радар тизимларини синаб кўриш учун ҳавога кўтарилган самолёт Суриянинг Ҳатай жанубидаги Латакия шаҳридан 8 мил узоқликда қулаган. Самолёт радар экранидан ғойиб бўлгач, радио алоқаси узилганидан сўнг Туркия ва Сурия Соҳил хавфсизлик бўлинмалари билан биргаликда қидирув-қутқарув операцияси ўтказилди^[8]. Турк Ҳарбий-денгиз кучларининг ТCГ Чешме ва АҚШнинг Наутилиус кемаларининг узоқ муддатли қидирув ишлари натижасида 5-июл куни денгиз сатҳидан 1260 метр пастда ва ичида; Ҳаво учувчиси лейтенант Ҳасан Ҳусейин Аксой ва ҳаво учувчиси капитани Гöкҳан Эртаннинг жасадлари топилган самолёт қолдиқлари^[9][10].

Эркин Сурия армияси билан Сурия қо’шини о’ртасида давом этаётган то’қнашув вақти-вақти билан Туркия чегарасига етиб борди. Сурия аскарлари вақти-вақти билан чегарани кесиб ўтган. Бундан ташқари, бир қанча ўқ ва тўплар Туркия томонига тушди. ТСК буларнинг барчасига жавоб берди. Туркия, жанговар қоидалар доирасида, чегарадаги артиллерия бўлинмалари билан Сурияга дарҳол жавоб берди. Турк қўшинлари тўп тушган куннинг кечаси соат 4 ларда бошлаган тўп отишини эрталаб соат 6 ларда тўхтатди. Кейин тўп такрорланди. 34 Сурия аскари ҳалок бўлди^{[1][11][12][13]}.

Суриядан отилган тўпнинг Акчакалега тушиши ортидан Туркиянинг чақириғи билан навбатдан ташқари йиғилган НАТО Кенгаши ҳужумни қоралади. Туркиянинг ёнида бўлишини билдирган НАТО, Сурия режимини яна бир бор халқаро ҳуқуқни бузмаслик ҳақида огоҳлантирди. Туркияга АҚШ ва НАТО аъзоси бўлмаган кўплаб давлатлардан ёрдам келди^[14].

Туркия ҳукумати талабига кўра НАТО Сурия чегарасига патриот ракеталарини жойлаштирди.Бош вазир Ражаб Тоййиб Эрдўғон Туркиянинг ракета сўровини расмий эълон қилишидан олдин Индонезияга ташрифи чоғида биз сўрамаганимиз билан боғлиқ саволни берган эди. НАТОдан чегарага ракета учирилгани ҳақидаги даъволар асоссиз. Биз бу ракетани сотиб олишга қарор қиладиган ҳокимиятмиз. Мен бундай нарсадан хабарим йўқ. Бу чет эллик ким? Биз бундай нарсадан хабардор эмасмиз. Реутерс бундай хабарни „карлар эшитган заҳоти бўяниш“ нуқтаи назаридан тайёрламоқда. Биз бундай илтимос билан мурожаат қилмаганмиз. баёнотида топилган. Эрон ва Россия ҳукуматлари ракетанинг чегарага ўрнатилишига қарши чиқди ва Туркия Исроилнинг хавфсизлиги учун шундай илтимос билан чиққанлигини эълон қилди.

Бундай қоидабузарликка қарши Туркия ҳукумати армия бўлинмаларига Сурия - Туркия чегарасини кесиб ўтиш ва Сурияга ҳарбий интервенсия ўтказишга рухсат берди. 3 соат 20 дақиқа давом этган музокаралардан сўнг таклиф 320 овоз билан қабул қилинди. Қарорга 129 нафар овоз берилди^[15].

2012-йилнинг 11-октабр куни Россиядан Сурияга йўл олган йўловчи самолёти АҚШ ҳарбий юк разведкаси билан Анқаранинг Эсенбўға аэропортига қўнди. Россия ва Сурия воқеага муносабат билдирди. АҚШ ва Европа давлатлари воқеа юзасидан Туркиянинг ёнида эканликларини билдиришди^[16].

31-декабр 2012-йил Сурия ҳукумати мухолифат қуролли кучлари билан бирга турк учувчилар Сурияда бир аэропорт қўлга олинди деб эълон қилди. Туркия ҳукумати ташқи ишлар вазири Аҳмет Давутоғлу орқали бу хабар асоссиз эканини ва Сурияда асирликда ушлаб турилган турк аскарлари йўқлигини маълум қилди. Бош штаб бошқа томондан, у ўзининг веб-саҳифаси орқали янгиликларнинг асоссиз эканлигини билдирди^[17].

Туркия, айниқса, ЙПГ томонидан ИШИДни қўллаб-қувватлаш ёки улар билан ҳамкорлик қилишда айбланмоқда. Журналист Патрик Кокберннинг таъкидлашича, Туркия разведка хизматлари ва ИШИД ўртасида қандайдир даражада ҳамкорлик борлиги ҳақида кучли далиллар мавжуд, аммо „муносабатларнинг аниқ табиати ноаниқлигича қолмоқда“. Колумбия университети қошидаги Инсон ҳуқуқларини ўрганиш институтидан Девид Л. Филлипс Туркиянинг ИШИДни қўллаб-қувватлагани ҳақидаги да’во ва айбловлар рўйхатини тузди. Рўйхат турли даъволарни ўз ичига олади, жумладан “ҳарбий ҳамкорлик ва қурол-яроғ узатиш, моддий-техник таъминотдан тортиб, молиявий ёрдам ва соғлиқни сақлашга қадар”. Баъзи ИШИД жангарилари ва қўмондонлари Туркия ИШИДни қўллаб-қувватлаётганини билдирди. Туркиянинг ўзида ИШИД дунёвий ва исломий секторлар ўртасидаги сиёсий қутбланишни кучайтирувчи сабаб бўлган деб ишонилади.

Туркия минтақадан ташқаридаги одамларнинг ўз ҳудудига кириб, Суриядаги ИШИД сафига қўшилишига рухсат бергани иддао қилинди. Кўплаб исломий жангчилар Сурияда жанг қилиш учун Туркия орқали ўтаётган бўлса-да, Туркия бу жангчилар учун транзит мамлакат сифатида айбланади ва „Жиҳод дарвозаси“ деб номланади. Туркия чегара хизмати ходимлари кичик пора эвазига Сурияга ўтаётганларга атайлаб э’тибор бермагани айтилган^[18]. Скй Неwс хабарида ИШИД сафига қўшилиш учун Сурияга ўтмоқчи бўлган хорижлик исломчиларнинг паспортларига Туркия давлати муҳри босилганини кўрсатувчи ҳужжатлар фош этилди. “Уруш бошида бизга қўшилган жангчиларнинг кўпчилиги Туркиядан келган, жумладан, бизнинг жиҳозларимиз ва жиҳозларимиз”, деди ИШИД қўмондони ва ИШИД жангарилари Туркия касалхоналарида даволанмоқда. Тҳе Индепендент газетасига берган интервюсида ИШИД жангариси Туркиянинг 2015-йилги Тел Абяд амалиётида ташкилотга катта ёрдам берганини ва чегарадаги хавфсизлик кучлари ҳеч қандай тўсиқсиз кўп сонли қурол ва ўқ-дориларни олганини да‘во қилди.

1. ↑ ^{1,0 1,1} „Сурие'е йине карşıлıк верилди“. Ҳüрриет. 6 эким 2014да асл нусхадан архивланган.
2. ↑ „Сурие’деки ҳедефлере сабаҳа кадар топ атışı япıлдı“. Миллиет (6 эким 2012). 8 эким 2012да асл нусхадан архивланган.
3. ↑ „'Сурие'де иşлер çıкмаз сокаğа гирди'“. Ҳабер 5. 5-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 19 эким 2012.
4. ↑ „Ложистик дестек вериёруз“. Ҳабер Коня. 14 касıм 2012да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 19 эким 2012.
5. ↑ „Эрдоğан: Эсад сияси аçıдан öлмüşтüр“. Ҳакимиет. 6 эким 2014да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 19 эким 2012.
6. ↑ „944 Суриели Даҳа Тüркие'е Гелди“. ТРТ Ҳабер. 5-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 23 аğустос 2012.
7. ↑ „Сйриа: Рефугеэс браcе фор море блоодшед“. Неwс24 (13-март). 4 майıс 2016да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 10 нисан 2012.
8. ↑ „Арşивленмиş копя“. 12-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 19 эким 2012.
9. ↑ „Тüрк саваş уçаğı Сурие карасуларıнда дüşтü“. CНН Тüрк. 30 аралıк 2015да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 19 эким 2012.
10. ↑ „Тüрк Саваş Уçаğı Сурие'де Дüşтü“. Ҳабер Тüрк. 12-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 19 эким 2012.
11. ↑ „Тüркие'ден Сурие'е карşıлıк атеşи!“. Саманёлу Ҳабер. 5-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 19 эким 2012.
12. ↑ „Акçакале'е йине топ мермиси дüşтü“. CНН Тüрк. 5-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 19 эким 2012.
13. ↑ „Ҳатай'а топ мермиси дüşтü“. Акşам. 21 эким 2012да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 19 эким 2012.
14. ↑ „Беяз Сарай сöзcüсü: Тüркие'нин янıндайıз“. Ҳабер7. 26 ҳазиран 2015да асл нусхадан архивланган. Қаралди: 19 эким 2012.
15. ↑ „Сурие тезкереси ТБММ'ден геçти!“. Миллиет. Қаралди: 19 эким 2012.^{[сайт ишламайди]}
16. ↑ „АБД’нин истиҳбаратıйла Сурие уçаğı индирилди“. Миллиет (11 эким 2012). Қаралди: 19 эким 2012.^{[сайт ишламайди]}
17. ↑ „Генелкурмай Баşканлığı Басıн Аçıкламасı“. Генелкурмай Баşканлığı (31 аралıк 2012). 5-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 4 оcак 2013.
18. ↑ Cите эррор: Инвалид <ref> таг; но техт wас провидед фор рефс намед Greenhill