شەرالى ايتۋعانوۆ
قازاق حالقى ۇزاق ۋاقىت تاريحي دامۋ بارىسىندا شۇعىلالى مادەنيەت قۇندىلىقتارىن جاراتىپ، دۇنيە جۇزىندەگى باسقا ۇلتتارمەن بىرگە ادامزات مادەنيەتىنە زور ۇلەستەر قوسقان. بوگەنايى بولەك ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىز، ۇلتتىق سالت - سانامىز، عۇرىپ - ادەتىمىز مەنمۇندالاپ كوزگە تۇسەدى. حالقىمىزدىڭ ۇشان - تەڭىز مادەني قۇندىلىقتارىن، سالتىمىزدى قادىرلەپ، ادەپ ـ يبا، احلاق ـ ءمورالعا كوڭىل ءبولۋ، بەرەكە ـ بىرلىكتى ساقتاۋ، ءوزارا بىرىنە ءبىرى قۇرمەت ەتۋ، وتباسى تاربيەسىنە ۇقىپتى بولۋ، ۇنەمشىل، بەرەكەلى بولىپ، ىسىراپشىلدىققا قارسى تۇرۋ سىندى تولىپ جاتقان اسىل رۋحاني مۇرالارىمىز ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسا بەرگەي.
داستارقان - ۇلتىمىز وتباسىلارىندا كۇندەلىكتى قولدانىپ وتىرعان ۇلتتىق سالتىمىز. قازاقتىڭ داستارقانى اق پەيىلدىگىمىزدى، كەڭ كوڭىلدىگىمىزدى باسقا ۇلتتارعا تانىتاتىن قازاق مادەنيەتىنىڭ ماقتانىشى. قازاق حالقىنىڭ قالىپتى جاعدايلاردا جايىلاتىن داستارقاندارى نەگىزىنەن تاڭەرتەڭگى شاي داستارقانى، تۇسكى تاماق داستارقانى، كەشكى اس داستارقانى سىندى ءۇش ۋاقىتتىق وتباسىنىڭ داستارقانى بولادى.
قازاق داستارقانى بەرەكە – بىرلىكتى، كەڭپەيىلدىكتى، مەيىرىمدىلىكتى، جاقىندىقتى، بارىس - كەلىستى، ءدام - تۇزدىعىن بىلدىرەتىن ءداستۇرلى ۇيىلگەن دانەكەرلىكتى ۇيىتقى ەتەدى. داستارقاندى دامدىلەپ، ساندەپ جاسايدى. حالقىمىزدىڭ ءوندىرىس، تۇرمىس شارت - جاعدايىنا قاراي، وركەنيەتتى زامانىمىزدىڭ بەتالىسىنا قاراي وتىرىپ داستارقاندى ءار ءتۇرلى ـ دوڭگەلەك، ۇزىنشاق، ءتورت بۇرىشتى، گۇلدى، كەستەلى ەتىپ جاسايدى. ارناۋلى نارىن جايۋعا پايدالاناتىن جۇقا پەرەزەنتتەردەن، ياكي جۇقا تەرىلەردەن يلەپ جاسايدى. داستارقان (سىپىرا) قولايلى، ءتۇرلى سۋلياۋ داستارقاندارى بوياۋى قانىق ويۋ ـ ورنەكتەرى، ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە ءتۇس العان داستارقانداردىڭ تۇرلەرىن كەزدەستىرەمىز.
قازاق - داستارقاندى بەرەكە ـ بىرلىكتىڭ ۇيىتقىسى، كەڭپەيىلدىلىكتىڭ بەلگىسى، مەيىرىمدىلىك پەن قايىرىمدىلىقتىڭ نىشانى ەتىپ، ارنايى تۋىسشىلاعاندا، قۇدالىق - جورالعىلارعا، قوناققا بارعاندا، شاي بەرگەندە، توي - تومالاق، تىلەۋ، كادە - جورالعىلار سياقتى قۋانىشتى ىستەرگە ىستەتەدى. شاشۋ شاشقاندا، ولىمگە، اسقا باتا بەرگەندە، ءتۇرلى مەرەكەلىك قيمىلدار وتكىزگەندە، ارنايى ۇيگە قوناق كەلگەندە، ت. ب ىستەردىڭ بارلىعى داستارقانسىز جۇرمەيدى.
داستارقاننىڭ جايىلۋ سەبەپتەرى تۇرلىشە بولادى. ءمان - جايى دا، ءتارتىبى دە پارىقتى بولادى. ۇلتىمىزدا تانىمايتىن قوناق كەلسە قۇت، قىزىر كەلەدى، قوناقتىڭ ءوز ىرىسى بولادى دەپ ىرىمداپ قۇدايى قوناقتى توبەسىنە كوتەرىپ، توردەن ورىن بەرىپ، ايرىقشا كۇتىپ، جىلى ـ جۇمساق ءدامدى تاعامدارىن داستارقانعا سالىپ قوناعىنا بەرەدى. ال كەرىسىنشە بولسا، ۇلكەن سوگىسكە قالادى. سىنعا ۇشىرايدى، قوناق رەنجىسە باق، بايلىعى تايادى دەپ ىرىمدايدى.
ارنايى قوناق بەلگىلى دايىندىقپەن شاقىرىلاتىندىقتان، قوناقتى قىزۋ مەرەيمەن قارسى الۋ نيەتىن بىلدىرۋمەن بىرگە، داستارقاندى دامگە تولتىرىپ، ءتىپتى، سىباعاسىن بەرىپ، ءدامدى تاعامدارعا تولتىرادى. بۇل ەجەلدەن ەنشىمىز بولىنبەگەن، ءبىر شاۋگىم شايدى ءبولىپ ىشەتىن بەرەكە ـ بىرلىگىمىزدى بەينەلەيدى. حالقىمىزدا بىرەۋ دامگە شاقىرسا بارماۋ ۇلكەن قۇرمەتسىزدىك سانالادى. ال دامگە شاقىرعان قوناعىنا قاراي سي ـ قۇرمەت كورسەتىپ، سىباعاسىن بەرىپ، قوناعىنىڭ قوعامدىق ورنىنا، جاس شاماسىنا، اۋەستىگىنە قاراي وتىرىپ تاعى باسقا ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي دايىندىق جاساپ، شاقىرعان قوناقتارىن رازى ەتىپ قايتارۋعا ايرىقشا ءمان بەرەدى.
داستارقان مادەنيەتى - حالقىمىزدىڭ ۇلكەن مادەنيەتى، قوناقتارىنىڭ از ـ كوپتىگىنە قاراي وتىرىپ ءۇي يەسى داستارقان جايىپ، سي ـ قۇرمەت كورسەتىپ، سيلى سىباعاسىن، كادەلى جىلىكتەرىن الدىنا تارتىپ قۇرمەتتەيدى. مۇندا قوناقتار وزدەرىنىڭ جاسى، قۇرمەتىنە قاراي وتىرىپ ءوز سىباعالارىن وزدەرى الىپ تۋراپ، قايتادان ءۇي يەسىنە جولىن بەرۋدە وزگەشە وڭىرلىك سيپات بولادى. داستارقانداعى ءدام - تاعامنىڭ ۇلتتىق ءتۇس الۋى، قويىلۋى (تاباقتى ساپ قويۋ) سول وتباسىنىڭ ۇقىپتىلىق پەن شەبەرلىگىنە سايادى. ونەگەلىگىن ءبىر قىرىنان ايگىلەي تۇسەدى. ەندى ءبىر قىرىنان ۇلتىمىزدىڭ اس ـ سۋ مادەنيەتىنىڭ ۇلتتار اراسىنداعى توعىسىپ جاتاتىندىعىن دالەلدەيدى.
قوناقتار داستارقانداعى دامنەن جەي وتىرىپ، الۋان تاقىرىپتا اڭگىمەلەر شەرتىسىپ، قىزۋ تالقىلار جۇرگىزەدى. تاماشا شەبەر تىلمەن ايتىلعان تارتىمدى اڭگىمەلەر اۋىزدان اۋىزعا تارالىپ، اڭىز بولىپ ايتىلىپ، ءوز قۇندىلىعىن ارتتىرىپ وتىرادى. بۇل سول داستارقانداعى دامدەس بولىپ وتىرعان قۇيما قۇلاق بالالار ءۇشىن ءتىپتى دە وزىندىك تاربيەلىك قۇنى جوعارى، قوناق پەن قوناق يەسى ءۇشىن سي ـ قۇرمەت بولادى، بالالار جونىندە داستارقانداعى اڭگىمەلەر تاربيەلىك رول اتقارادى. سول ءۇشىن ۇرپاقتارىمىزدى داستارقاندا ءتالىم - تاربيە الۋعا ۇيرەتسەك، ادەپ - يباسىن ساقتاپ، داستارقان تاربيەسىنىڭ ۇرپاققا بولعان ۇلگىلى ونەگەسى بولماق.
ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى بولعان داستارقاندى قۇرمەتتەۋ، قادىرلەپ - قاسيەتتەۋ تۋرالى تاماشا ونەگەلىك رول، تاربيەلىك قۇنى مەن ىرىمدارى دا بار. سونىمەن بىرگە شاڭىراقتىڭ يەسى ءوز داستارقانىنا ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىپ، اق تىلەكپەن اتىرعان ءار تاڭنان كەيىنگى العاشقى استى وتباسىنداعى بارلىق مۇشەلەرمەن بىرگە وتىرىپ، ورازالارىن اشىپ، بىلايعى جۇمىستاردى اقىلداسىپ، كۇندەلىكتى تىرشىلىك تۇرمىسىڭىزدى جالعاستىرىپ وتىرساڭىز مۇنىڭ ءوزى داستارقانداس ورتاق استان ءدام تاتىپ، ورتاق نيەت - تىلەكتە بولا وتىرىپ، سول وتباسىنداعى ازدى - كوپتى جۇمىستاردى جايعاستىرىپ، بەرەكە ـ بىرلىك ۇيىتقىسى بولعان. سوندىقتان ءبىر ءۇيلى جان ءبىر ۋاقىتتا بىرگە وتىرىپ داستارقاننان ءدام تاتۋى ۇلكەن تاربيەلىك رول اتقارادى.
ۇلتىمىز داستارقاندى، اۋەلى وعان سالىنعان ءدامدى قادىرلەيدى، داستارقان ۇستىنە كەلگەن ادام ءدام تاتپاي كەتسە، داستارقان يەسىنىڭ سوگىسىنە قالادى. اسىرەسە، داستارقانداعى تاڭەرتەڭگى استان «تاڭەرتەڭگى استى تاستاما، كەشكى اسقا قاراما» دەپ داستارقان دامىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن، ءار ادامنىڭ ءوز رىزدىعىن الۋعا شاقىرادى. ودان اۋىز تيمەسە بولمايدى. اسىعىس جۇرگەن ادامداردىڭ وزىندە «قۋىس ۇيدەن قۇرى شىقپا» دەپ ءدام تاتقىزىپ اتتاندىرادى. جۇمىسپەن اسىعىس جۇرگەن ادام بولسا دا، داستارقاننان نان اۋىز ءتيىپ اتتانادى.
سوندىقتان حالقىمىزدا «ادامنان اتتاساڭ دا، دامنەن اتتاما»، «جاستان ۇلكەن بولساڭ دا، استان ۇلكەن ەمەسسىڭ» دەگەن اتالى سوزدەر ايتىلىپ قالدىرىلعان. ءجون ـ جوسىنعا جۇگىنگەن، ۇلتىمىزدا قانداي ءبىر قىسىلتاياڭ اسىعىس كەزدەردە داستارقانسىز تاماق ىشپەگەن. داستارقاندى رەتتى، تازا ۇستاعان، داستارقاندى بەت الباتى باسپاعان، ودان اتتاماعان، داستارقانداعى نان قوقىمدارىن بالالارعا جەگىزگەن، ءدام تۇيىلگەن داستارقاندى قۇرى قايتارماعان. ەجەلدەن كەلە جاتقان سالتىمىزدا داستارقانداعى نان قوقىمدارىن سول شاڭىراقتىڭ جاسى ەڭ كىشكەنە بالاسىنا جەگىزگەن، «مىنانى جەسەڭ باي بولاسىڭ» دەپ جەگىزىپ وتىرعان. بۇدان حالقىمىزدىڭ ۇرپاقتارىمىزدى استا - توك ىسىراپشىلدىققا قارسى بولىپ، ۇنەمشىلدىككە، ۇقىپتى بولۋعا تاربيەلەگەنىن بىلەمىز.
داستارقانداس بولعان ادامدار داستارقان باسىندا ءوزارا ءبىر ـ بىرىنە سي ـ قۇرمەت جاساسادى. ءبىرىن ـ ءبىرى بەرەكە ـ بىرلىككە، ىنتىماققا، تاتۋلىققا شاقىرادى. كوڭىل قالعاندار ارا وكپە ـ ناز، كيكىلجىڭدەردى ايتپاي، تاتۋلىققا شاقىراتىن داستارقان جايدىم دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن قۇرمەت بىلدىرگەن. سوندىقتان حالقىمىزدا «ءبىر كۇن ءدام تاتقانعا، قىرىق كۇن سالەمدەسەدى، داستارقان جايىپ، ءدام تاتتىرىپ، ءبىر - بىرىنە جايىلاتىن داستارقان، اقسارباس ايتىپ سويىپ، قۇداي دەسىپ قۇدا بولعان قۇدالىق داستارقان، مەرەكە - مەيرامداردا جايىلاتىن قۇربان ايت، ورازا ايت، ناۋرىز كۇنى بىرىنە ءبىرى قۇتتى بولسىن ايتىپ، اۋىل ـ ايماقتاعىلارىنا تازا جاڭا كيىمدەرىن كيىپ، قۇشاقتاسىپ كورىسىپ، ىستىق ىقىلاسپەن كۇلە امانداسىپ، قۋانىشقا، شاتتىققا بولەنىپ، سالاۋاتىن ايگىلەپ وتىرادى.
داستارقان كول - كوسىر، استا - توك جايىلادى. بۇدان سىرت، قۇيرىق ـ باۋىر اساتۋ كادەلەرىمىز بار. بۇل قۇدا بولعان ەكى جاق ءوزارا بەرەكە - بىرلىكتە بولىپ، ىنتىماقتى ۇيىتقى ەتىپ، ءدام تارتتىرىپ بولىپ، كادە جورالعىلارىمىزدى جاساتىپ، قۇيرىق - باۋىر اساتىپ، داستارقانداعى اقساقالدى اتالار مەن اق سامايلى اجەلەرىمىزدەن باتا الىپ، جاسى ۇلكەن، اۋزى دۋالى اقساقالدار باتا بەرىپ، بارلىق ادام دامنەن اۋىز ءتيىپ، ارتىنان باتا جاساتىپ وتىرادى. بۇل حالقىمىزدىڭ ۇلكەن ءداستۇرلى تاربيەلىك قۇندىلىعى كۇشتى تاعىلىم.
قورىتىپ ايتقاندا، ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعان ۇلتىمىزدىڭ وتباسىنداعى تاڭەرتەڭگى، تۇسكى، كەشكى تاماقتانۋ سالتى وزىندىك داستۇرلىك ورتاقتىق ەرەكشەلىككە يە بولىپ، داستارقان باسى مادەنيەتىن قالىپتاستىرادى. ۇلتىمىزدىڭ وسى ءبىر اس ـ سۋ مادەنيەتىنىڭ قالپىن ساقتاپ، بەرەكەسىن كەتىرمەي، كۇندەلىكتى تۇرمىستا داستارقان باسىندا باس قوسىپ، كەلەسى ىستەر تۋرالى كەلەلى كەڭەستەر جاسالىپ، داستارقانىمىزدىڭ قادىر ـ قاسيەتىن ۇلىقتاپ كەلگەن. سوندىقتان قازاق داستۇرىندە تاماقتىڭ كيەسى بار، تاماقتى قاستەرلەمەگەندەردى ونىڭ كيەسى اتادى دەگەن ۇعىم بار. قازاق تاماقتى باسپايدى، بەت الباتى توگىپ - شاشپايدى. تاماقتان اتتامايدى. داستارقاندى ۇلى سانايدى، داستارقان باسىندا ايتىلعان سوزگە، بەرىلگەن سەرتكە قيعاشتىق جاسامايدى. تاڭەرتەڭگى استى تاستامايدى، داستارقان جينالماي تۇرىپ كەتپەيدى. بۇرىننان ساقتالىپ جالعاسىپ كەلە جاتقان وسى ءبىر ارداقتى داستارقان جورالعىسىن ارداقتاپ، قادىر تۇتىپ، اس - سۋ داستارقان مادەنيەتىمىز جونىندە قۇندى كوزقاراستار ورناتىپ، ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى وسى زامان مادەنيەتىمىزگە قاراي سايكەستىرۋىمىز كەرەك.
كەلۋ قاينارى: ىلە گازەتى | 
