ئاIدس

نەخوەشیائا Iدس (بخوینە: ەیدس) د ناڤبەرا مرۆڤان دە جارا پێشین، ل سالا 1981ێ هات دیتن^[2]. چاڤکانیا نەخوەشیێ رۆژهلاتێ ئەفریقایێ یە^[1]. مرۆڤاهی ژ زوو دا ژ هۆکارا ڤێ نەخوەشیێ هایادار بوو، لێئە ڤ نەخوەشی هەتانێ سالێن 1980ێ تووشی مرۆڤان نەدبوو، تەنێ هن مەیموون ب نەخوەشیائا Iدسێ دکەتن. لێ پاشێ، ژ بەر روودانا بازدانێ (موتاسیۆن)، زانیاریێن بۆماوەیی یێ ڤیروسا حIڤێ گوهەریئوو جۆرەک نوو یێ ڤیروسا حIڤێ پەیدا بوو.ئە ڤ ڤیروسا نووئێ دی دکاریبوو تووشێ خانەیێن مرۆڤان ژی ببە. ڤیروسا حIڤ-ێ، ڤرووسەکا ئارنیی یێ^[3]،ئا نگۆ زانیاریێن بۆماوەیی یێن ڤیروسێ ل سەر زنجیرا اسیدا ریبۆنوکلەیی (ئارن) یە.ئا سیدا ریبۆنوکلەیی (بئی نگلیزی: رنئا (ربۆنوجلەجئا جد) ژ زنجیرەک نوکلەۆتیدان پێک تێ،ئە ڤ زنجیرائا رن-یێ ب هێسانی راستێ بازدانێ تێئوو دگوهەرە، لۆما هەتا نها ل دژ ڤروسا حIڤ-ێ کوتان (ڤاکسین)ئا ن ژی دەرمانەک ب باندۆر ب دەست نەکەتیە. حIڤ هۆکارا نەخوەشیەک بێدەرمانئە ^[4].

ڤیروسا حIڤ-ێئێ ریشێ خانەیێن لیمفێ دکە، لۆما کۆەنداما بەرگریا مرۆڤێ ب حIڤ-ێ تووشبوویی قەلس دبە، لاشێ مرۆڤ ل هەمبەر هۆکارێن نەخوەشیێ بێ پاراستن دمینێ^[4]. ل سەر روویێ پارزوونا خانەیێن تئا لیکارئوو خانەیێن هەللووشەنەرا گەورە دە وەرگرێن تایبەتئێ ن ب ناڤێ جد4ئوو ججر5 هەیە. ڤیروسا حIڤ-ێ خوە ب ڤان وەرگران ڤە گرێ ددە ب ڤیئا وایی تووشێ خانەیێن لیمفێ دبە^[1]. خانەیێن تووشێ هۆکارێن نەخوەشیێ بوونە، وەکی خانەیێن مێڤاندار تێ ناڤکرن. ڤیروسا حIڤ-ێ د ناڤ خانەیا مێڤاندار دەئا رن-یا خوە وەکی بنگەه(قالب) ب کار تینەئوو ب ناڤبەینکاریا خانەیا مێڤاندار، ئادن (ئاسیدا دەۆکسیریبۆنوکلەیی) ددە بەرهمکرن^[5].ئا دن-یا ڤیروسی یا نووچێبوویی زانیاریێن بۆماوەیی یێ ڤیروسا حئیڤ-ێ لخوە دگرە. پاشێئە ڤئا دن-یا حIڤ-ێ تەڤلێئا دن-یا خانەیا مێڤاندار دبە. ب ڤێئا وایی خانەیا مێڤاندار هەموو دەرفەتێن خوە ژ بۆ چێکرنا ڤیروسێن نوو ب کار تینە، هەژمارا ڤیروسان د ناڤ خانەیێ دە زێدەتر دبە. ڤیروسێن نوو ژ خانەیا مێڤاندار دەردکەڤنئوو تووشێ هن خانەیێن دن دبن، ب ڤیئا وایی هۆکارا نەخوەشیێ بەلاڤی هەموو بەشێن لاش دبە. 1 هەتا 2 هەفتە پشتێ تووشبوونا ب ڤیروسا حIڤ-ێ، هێ ژی د ناڤ لاشێ مرۆڤ دە نیشانەیێن نەخوەشیائا Iدس-ێ پەیدا نابە. لێ مرۆڤ هن جاران دبە کۆ ژ بەر هەبوونا حIڤ-ێ، وەکی ب نەخوەشیائا رسمێ کەتیە هەست بکە^[4].

پشتێ تووشبوونا ب حئیڤ-ێ، د لاشێ مرۆڤ دە سێ قۆناخێن تایبەت روو ددە، د قۆناخا سێیەم دە نیشانەیێن نەخوەشیائا Iدس-ێ خویا دبە. درێژیائە ڤ هەرسێ قۆناخ 10 هەتا 12 سالئێ ،ئا نگۆ مرۆڤ ژ بۆ دەمەک درێژ پێ ژ نەخوەشیێ ناهەسە^[6].

ئەڤ قۆناخ وەکێ قۆناخا هلگرتنێ ب ناڤ دبە. د ڤێ قۆناخێ دە هەما تو نیشانەیێن نەخوەشیێ پەیدا نابە. لێ هەژمارا ڤیروسا حIڤ-ێ د ناڤ خانەیان دە زێدە دبە. لۆما، کۆەنداما بەرگریێ چالاک دبە، خانەیێن پلازما دژەتەن بەرهەم دکەئوو دەر ددە. دژەتەن هێژمارا ڤیروسێن ناڤ خوینئوو شلەیا لاش دە کێم دکە. مرۆڤێ تووشبوویی د قۆناخا یەکەم دە خوە نە وەکی یەکی نەخوەش، لێ وەکی کەسەک ساخ هەست دکە. لێ ژ بەر کۆ د لاشێ مرۆڤێ تووشبوویی دە ڤیروس هەیە،ئە گەر هەیە کۆ ڤیروس ژ وی تووشە هن کەسێن دن ژی ببە^[7]. قۆناخا یەکێم هن جاران ژ 10 سالان زێدەتر ددۆمە. د قۆناخا یەکەم دە د ناڤ خوینا مرۆڤێ تووشبوویی دە ل دژ حIڤ-ێ دژەتەن تێ بەرهەمکرن، ب تاقیکرنا خوینێ، مرۆڤ ژ ڤان دژەتەنان هایادار دبە، زێدەبوونا دژەتەن نیشانەیا هەبوونا حIڤ-ێ یە، لۆمائە ڤان کەسان وەکی کەسێن حIڤ+ (حIڤ پۆزیتیڤ) تێ ناڤکرن.

د قۆناخا دویەم دە نیشانەیێن نەخوەشیێ خویا دبن. خانەیێن ب ژ بۆ تێکبرنا ڤیروسا حIڤ-ێ هێ پرتر دژەتەن بەرهەم دکین، لێ ژ بەر چالاکیا حIڤ-ێ، هێ پرتر ژ خانەیێن ب تووشی ڤیروسێ دبن. ژ بەر زێدەبوونا حIڤ-ێ هەژمارا لیمفەخانەیان، ب تایبەتی هێژمارا خانەیێن ت، کێم دبە، داویا داوی کۆەنداما بەرگریا مرۆڤ تێک دچە. لۆما د لاشێ مرۆڤ دە لیمفەگرێ دوەرمن^[7]، تا تێ مرۆڤ، هێژاربوون (زەیفبوون) روو ددە. حەروسا دبە کۆ زکچوون چێبەئوو بۆ دەمەک درێژ بدۆمە. حن جاران هشێ مرۆڤ ژی ژ بەر نەخوەشیێ تێک دچە.

تێکبرنا خانەیێن تئا لیکار ژئا لیێ حIڤ-ێ ڤە ددۆمە، لۆما هەژمارا خانەیێن تئا لیکار گەللەک کێم دبە،ئێ دی خانەیێن تئا لیکار نکارە خانەیێن بئوو خانەیێن ت ژەهراڤی هان بکە ژ بۆ تێکشکەستنا هۆکارێن نەخوەشیێ.ئە ڤ رەوش دبە سەدەما کێمبوونا دژەتەنان. ل دژ هۆکارێن نەخوەشیێ بەرگریا لاش لاواز دبە. د ناڤ خوینا مرۆڤێ تەندوورست دە ژ بۆ میلیلیترەیەک خوینێ 600-700 هەب خانەیا تئا لیکار هەیە. د قۆناخا سێیەم دە د لاشێ مرۆڤێ تووشبوویی دە ژ بۆ میلیلیترەیەک خوینێ، هێژمارا خانەیێن تئا لیکار ژ 200ی کێمتر دبە^[7]. د رەوشەک وسا دائێ دیئە و کەس وەکی نەخوەشێئا Iدس-ێ،ئا نگۆ نەخوەشێ نیشانا کێماسیا بەرگریا دەستکەتی تێ ناڤکرن. مرۆڤ راستە راست ژ بەرئا Iدس-ێ نامرە، ڤیروسا حIڤ-ێ کۆەنداما بەرگریا مرۆڤ لاواز دکەئوو تێک دشکینە. گاڤا بەرگریا مرۆڤ لاواز بە،ئی جار هۆکارێن نەخوەشیێ ب هێسانی د لاشێ مرۆڤ دە زێدە دبنئوو مرۆڤ نەخوەش دکن. وەکی میناک ژ بەر کێمبوونا بەرگریا لاش، دبە کۆ مرۆڤ ژ بەر شێرپەنجەیێئا ن ژی ژ بەر نەخوەشیا سیێ (توبەرکولۆز) نەخوەش بکەڤە. د لاشێ مرۆڤ دە هن هۆکارێن نەخوەشیێ هەنە ب ناڤێ هۆکارێن هەلپەرەست (ۆپۆرتونیست)، د دەمێنئا سایی دە، ژ بەر هەبوونئوو بەرەڤانیا کۆەنداما بەرگریا مرۆڤ، هۆکارێن هەلپەرەست نکارن مرۆڤ نەخوەش بکن، لێ گاڤا بەرگریا لاش ژ بەر هەبوونا ڤیروسا حIڤ-ێ لاواز دبە، فەرسەند دکەڤە دەستێ وانا کۆ د ناڤ لاش دە زێدە ببنئوو مرۆڤ ب نەخوەشیێ بخن^[7].

کەسێن ب نەخوەشیائا Iدس-ێ کەتنە،ئا ن ژی تووشی ڤیروسا حIڤ-ێ بوونە لێ هێ ب نەخوەشیائا Iدس-ێ نەکەتنە، دبن سەدەما بەلاڤبوونا نەخوەشیائا Iدس-ێ. د ناڤ خوینئوو شلەیا لاشێ ڤان کەسان دە ڤیروسا حIڤ-ێ هەیە، هەکە خوینا ڤان کەسانئا ن ژی شلەیا لاشێ ڤان کەسان ب خوینا کەسەک ساخ ڤە تێکل ببە، ڤیروسا حIڤ-ێ ژی ژ کەسێ نەخوەش دگوهێزە بۆ کەسێ ساخ. پلازمایا خوینێئوو شلەیا کۆەنداما زاوزێ یا مێئوو نێرێن ب حIڤ+، گەللەک ڤروسێن حIڤ-ێ لخوە دگرە. بەرەڤاژیێ پرانیا جۆرێن ڤیروسان، حIڤ ل دەرڤەیی لاشئا ن ژی ل دەرڤەیی شلەیا لاش دە لاوازئە ئوو زوو هلدوەشە. حەکە ڤیروسا حIڤ-ێ ب قاسی 20 خولەک بئۆ کسیژەنئوو ئا تمۆسفەرێ ڤە روو ب روو بمینە، پێکهاتەیا ڤیروسێ خرا دبەئوو مەترسیا تووشبوونا لاشێ مرۆڤ ب حIڤ-ێ کێمتر دبە^[3].ئا نگۆ حIڤ تەنێ د ناڤ شلەیا لاش دە تێ گوهێزتن بۆ کەسەک دن^[3].

• ب کەسێن تووشبوویی ڤە پەیوەندیا سەکسی (زایەندی)، ریا هەری بنگەهینئە ژ بۆ ڤەگوهێزتنا ڤیروسا حIڤ-ێ^[4].
• بئا وایەک هەوبەش بکارانینا دەرزیەک، ژ بۆ دەرزیدانا مادەیێن هشبیرئا ن ژی ژ بۆ تشتەک دن ژی رێ ل بەر ڤەگوهازتنا حIڤ-ێ ڤە دکە^[5].
• حەکە دایک تووشی حIڤ-ێ بە، دەما دوجانیێ، ب ریا خوینێ، پشتێ زایینێ ب ریا شیرێ دایکێ ڤیروسا حIڤ-ێ ژ دایک دگوهازە دەرگوشێ^[4].
• حIڤ نایێ ڤەگوهێزتن ب ریا دەستاڤێ، پێڤێدانا مێشان، ب ریا هەناسەدانێئا ن ژی خوارنئوو ڤەخوارنێ. حەروسا ماچکرنا دەست، رووئوو لێڤێ کەسێ ب نەخوەشیائا Iدس-ێ ژی نابە سەدەما گوهازتنا نەخوەشیێ^[7].