وزە
 | دبە کو سلووبئوو شێوازا کو د ڤێ گۆتارێ دە تێئە ملاندن نە سلووبەکەئە نسیکلۆپەدیک بە. (گولان 2024) |
 |
وزە | |
|---|---|
 | |
بگوهێرە - ویکیدانەیێ بگوهێرە |
وزە، ووزە، ڤەژەن، ەنەرژی، (بئی نگلیزی: ئەنەرگی)، ب کورتاسی: ئە، د فزیکێ دە ژێهاتنا کارکرنێ یە.ئا نگۆ هەکە پەرگالەک دکارە کار بکە، تێ گۆتن کو خوەدی وزە یە.
شێوەیێن وزەیێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]وزەیا مەکانیکی ژ مە رە ژ هەموو فۆرمێن دن، یێنئە نەرژیێ ناسترئە . دەما کۆئە م بارەکی هلدن، یان ژی دەما کۆئە م دارەکێ ببرن، هنگیئە مئە نەرژیەکێ ددن،ئە وئە نەرژیئە نەرژیەکئە د فۆرما مێکانکی دە یە،ئە و کارەکی مێکانکی یەئە م دکن. ولۆ ژی هەموو کارێن دن، یێن وەکە هلدانئوو برینێ، دەما کۆئە م دکن،ئە م راستیئە نەرژیا د فۆرما مێکانکی دە تێن.
فۆرمەکە دن، یائە نەرژیێ وزەیا گەرمی یە، تێهنئە .ئە گەرئە م بخوازن گەرمبوونا لاشەکی بێهتر بکن،ئە م ببێژن یائا ڤێ، هنگی دڤە کۆئە مئە نەرژیا گەرمی بدنەئا ڤێ، تێهنێ بدنەئا ڤێ.ئی رۆئە م دزانن، کۆئە نەرژیا گەرمی بخوەئە نەرژیا بزاڤی (لڤانە، جۆلانەیی) یە، یا مێکانیکی یە. حەلبەت نە لڤا ماکرۆسکۆپی یا لاشێن مەزنی داریچاڤئە ، لێ لڤائا تۆمئوو مۆلێکۆلانئە ، لڤا میکرۆسکۆپی یا د لاشان دە یە.
حاتیە ناسکرن، کۆئە نەرژیا مێکانیکی تێ گوهەرتنئوو دبە یا گەرمی، یانی کارێ مێکانیکی دبە کارێ گەرمی. دەستێن خوە چەند جاران پەڤ ببەئوو بێنە، تێ ببینی، کۆ دەستێن تە گەرم دبن. ل ڤر تەئە نەرژیا مێکانیکی کرە یا گەرمی. لێ گوهەرتنا بەرەڤاژی، دائە نەرژیا گەرمی ب یا مێکانیکی وەرە گوهەرتن،ئە و تشتەکی زۆرترئە . بەری چەند دەه سالان، جارا پێشی مرۆڤئە نەرژیا گەرمی گوهەرتە یا مێکانیکی،ئە و ژی دەما، کۆ مرۆڤ ماکینا هلمی (ماکینا ب فشارا هلمائا ڤا کەلاندی کاردکە) چێکر بوو.
فۆرمائە نەرژیێ، یا ناس ژی وزەیا رۆناهیێ یە. نە تەنێ دەستێ مرۆڤ ژێ نابە، لێبەلێ ژینا هەر کەسیئوو یا هەرئۆ رگانزمی ژی بێ وێ نابە. ب تایبەتی رۆژ ڤێ فۆرمائە نەرژیێ ددە. حەلبەت، مرۆڤ ژ مێژ ڤە هینبوویە ب پیشکاری، ڤێ فۆرمائە نەرژیێ بکاربێنە. پێشی ب پێخستنائا گر، پشترە ژی ب چرا، لامپەئوو تا دەما داوی ب نەۆنێن هەری مۆدێرن مرۆڤئە نەرژیا رۆناهیێ بکارانی.
فۆرمائە نەرژیێ، یا گەلەکی بکێرهاتی، وزەیائە لەکتریکی یە. گشت بێ وندابوونئە و دکارە بئە نەرژیا مێکانیکی، یان ب یا گەرمی وەرە گوهەرتن. پر هەسانی تێ گوهاستنی دەڤەرێن دوور. ژ بەر ڤان خسلەتان جارنا دبێژنێئە نەرژیا رند.
ژ بلی ڤان فۆرمێن بوهوورتی جاران، وزەیا کیمیاییئوو ەنەرژیائا تۆمی ژی هەنە.ئە و نە تەخلیتنە نوو نە، نها پەیدابوونە. لێئە و هەردوو فۆرم ددنە نیشانکرن، کۆ رێاکسیۆنێن کیماییئوو ئا تۆمی دکارنئە نەرژیێ بدن. ژ ڤێئە نەرژیێ رە ژیئە نەرژیا پۆتەنسیال تێ گۆتن.
ئەگەرئە م بخوازن ب فەرەهی ل سەر گرانبهابوونائە نەرژیێ ژ مرۆڤ رە بپەیڤن، دڤە پێشیئە م بزانبن، کۆ هەبوونا ژینێ ب خوە، هەرئوو هەر، ب پەڤگوهاستنائە نەرگیێ ڤە گرێدایی یەئوو پێ ژین دبە. بەدەنا مرۆڤئە نەرگیێ د فۆرما کیمیایی (خوارن) دە دستینەئوو دگوهەرە فۆرما مێکانیکی. ب ڤێ یەکێ هەمووئۆ رگانێن لێش دکارن ب کارووبارێن خوە رابنئوو دهێلن، کۆ کارێ فیزیکی پێک وەرە.ئە ڤئە نەرژی د شەڤئوو رۆژێ دە دکە نێزیکی 2000 کلۆ کالۆریئوو ئە و ژ شەوتاندنا خوارنێ د لاش دە تێ. لێ دا مرۆڤ کاربە بژی، دڤە د لاشێ وی دە هنەکئە نەرژیائە مبارکری هەبە،ئە نەرژیائە مبارکری ژی د لێش دە بەزئە .
ژ بەر کۆئە نەرژی ژ مرۆڤ رە پر پێویستئە ، دڤە مرۆڤ زانبە وێ دەرخە ژی. دەرخستنئوو خەرجکرنائە نەرژیێ د ڤان هەر دەه سالێن داوی دە پر گەلەک بوویەئوو گەرا ژ بۆنا دیتنا کەهنیێنئە نەرژیێ، یێن نوو بێهتربوویە. کەهنیێنئە نەرژیێ یێن تا نها ل بەر دەستئە ڤ ن: کوومر، پەترۆل،ئە نەرژیائە لەکتریکی یا ژ سکرێن ل سەر چەمانئوو یم. د پێشرۆژا نێزیک دە وێئە ڤ کەهنی تێرا مرۆڤ نەما بکنئوو دڤە، کۆ مرۆڤ دەستباڤێژە کەهنینەئە نەرژیێ، یێن نووتر وەکئە نەرژیا رۆژێ، یانئە نەرژیا گەرمی یا ناڤکا زەمینێئوو یان کەهنیا پر زەنگین:ئە نەرژیائا تۆمی.
