Zum Inhalt springen

Saksä-Aahald

Vun Wikipedia
(Nochgschiggd worre vun Saksä-Aahald)
Wabbe vun Saksä-Aahald

Saksä-Aahald is en Bunnäslond in de nordesdlische Midd vun Daitschlond. Ugfähr 2,2 Millione Lait wohne in dem Bunnäslond unn es hot ä Fläsch vun 20.446 km² (2013). Dodraus ergebd sisch Bevelkerungsdischd vun 110 Oiwuhner/km². Die Haubdschdadt iss Magdebursch unn de derzaidische Minischdapräsident is Reiner Haseloff vun de CDU. Die greeschde Schdädt sinn Halle midd 232.963 Oiwuhner, Magdebursch midd 229.924 Oiwuhner unn Dessau-Roßlau midd 84.606 Oiwuhner (2012).

Laach vun Saksä-Aahald

Saksä-Aahald grenzd im Weschde an Nidasaksä, im Oschde an Brandebursch, im Siedweschde an Tiiringä unn im Siedoschde an Saksä. De Norde von Saksä-Aahald liechd im Norddaitsche Tieflond unn is deswege aa ziemlisch flach. In de Midd liechd die flache Magdeburscha Börd, welle sehr fruchdbar is. Middlgebirsche befinne sisch in dem Bunnäslond haubdsäschlisch im Siedoschde unn Weschde, wobai sisch im Siedweschde de Harz befinded, mid dem Brogge, dem hekschde Bärsch in Saksä-Aahald unn Norddaitschlond. Dorschflosse werd Saksä-Aahald vun de zwee große Schdreem {{Elwe]] unn Saale, wobai die Elwe dorsch die Haubdschdadt Magdebursch fließd, die Saale dorsch die greeschd Schdadt vun Saksä-Aahald, Halle. In de Magdeburscher Börd minded donn die Saale in die Elwe. Waidere Fliss sinn die Unschdrud unn Bode minde vun Weschde her in die Saale), die waiße Elschda (minded vun Oschde in die Saale), die Mulde (minded vun Siede in die Elwe) unn die Havel, welle korz es sakse-aahaldische Territorium dorschfließd unn donn in Brandebursch in Elwe minded.

Im friehe Middlalda war de Dääl wesdlisch vun de Elwe unn Saale vun Saksä bewohnd, de Siede vun Tiiringa unn de esdlische Dääl ab em 7. unn 8. Johrhunnerd aa vun Slawe. Midd de Unnerwerfung vun de Tiiringa im 6. unn Saksä im 8. Jh. dorsch die Fronge iss de wesdlische unn siedlische Dääl dem Frongeraisch oigegliederd worre. Aa de esdlische Dääl iss unner de Oifluss vum Frongeraisch geraade.

De Nããme Aldmark zaigd noch vun de Fungdsion als aldi Grenzmark bis ins 10. Jh., donn Erwaiderung vum Osdfrongeraisch rischdung Oschde. In dem Jh. hot aa de Kaisa Oddo I. in Magdebursch, soiner Lieblingsresidenz, ä Benedigdinaabdai gegrinded, er liegd hait im Magdeburscher Dum begraawe. In dem Jh. henn die Mischionierunge im esdlische Dääl begonne, welle awwa 983 dorsch de Slaweuffschdond zunischde gamachd worre sinn. Im 12. Jh. hot donn die Oschdkolonisadsione in die Gebiede begonne, dorsch die viele daitsche Siedler in des vun Slawe bewohnde Lond vorgedrunge sinn. Dorsch de Schdraid vun de Welfe mid de Schdaufa iss des Lond in dem selwe Jh. gedrennd worre, wail de Hoinrisch de Leeb dem Barbarossa Gebiede vun soim Herzochdum Saksä (zu dem aa des haidische Saksä-Aahald g'herd hot) abdrede gemissd hot.

Õõfong vum 13.Jh. hots 4 Territorie uffm haidische saksä-aahaldische Gebied gewwe: Die Aldmarg im Norde um die Schdadt Schdendal, Aahald in de siedlische Midd um Dessau, des Herzochdum Widdebärsch im Oschde unn des Erzbischdum Magdebursch. Im Siede henn die Grafe vun Wettin viel Oifluss g'habt unn henn aa viel Burge in de Näh vum haidische tiiringisch-säksische Grenzgebied gebaud, desweege heeßt de Londkrääs in derre Region aa Burgelondkrääs.

Friedrisch III., Kurferschd vun Saksä

1417 henn die Hohezollern die Marg Brandebursch erhalde, zu derre aa die Aldmarg g'herd hot. 1423 henn die Wettiner die Nachfolg vun de Akanier in Widdebärsch õõgedrede unn dodemid die Kurwürd erhalde. De Kurferschd Friedrich III. ließ ab em Johr 1486 Widdebärsch zu enerer große Residenzsschdadt ausgebaud unn ä Universidäd gegrinded, wo schbäda die (lutherische) Reformadsion õõgfonge hot.

Der Martin Luther hot nämmlisch 1517 in Widdebärsch an die Schloßkärsch soi 95 These õõgeschlaache. De Friedrich hot dem Luther schbääda aa Schudz gewährd, unner annerem hot er ihn in de Wartburg in Eisenach vaschdeggeld. Dorschsedze könne hot sisch die Reformadsion awwa erschd im Johr 1541, donn is de lutherische Glaawe awwa die greeschd unn noch Augsburga Friede 1555 Schdaadskonfession vum Ferschdedum Saksä worre.

Des hot sisch donn aa im draißischjährische Kriech bemergbar gemachd. 1631 is die Schdadt Magdebursch vun de kaiserlische Trubbe abgefaggeld unn 20.000 Mensche sinn umgebrachd worre. Im Wesdfälische Friede 1648 sinn die Territorie im haidische Bunneslond umschdruggdurierd worre. Die gaisdlische Ferschdedümer Magdebursch unn Halwerschdadt sinn dem Kurbrandebursch zugeschlaache worre. Magdebursch hot sisch aa zu em praißische Handelszendrum endwiggeld. In Halle is 1694 ä naii Universidäd gegrinded worre, wo mer Fakultäde fer naie Wisseschafde wie Finanzwese unn Geographie oigfiehrd hot.

Die Schlesische Krieche 1740-1742, 1744-1745 unn de siwwejährische Kriech 1756-1763, an denne aa Praiße betailischd gewessd is, henn die Gebiede im haidische Saksä-Aahald kaum gedroffe.

19. unn friehes 20. Jh.

[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]
Die Provinz Saksä unn Aahalt vun 1815 bis 1937

Õõfong vum 19.Jh. hot de Napoleon õõgfonge oiropäische Länner oizunemme. Proiße hot 1806 ä Niederlaach bai Jena oischdegge misse unn uffm Friede vun Tilsit all wesdelbische Gebied ans naigebebildede Keenigraisch Weschdfaale abtrete misse, en fronzesische Sadellideschdaad, regierd vum Napoleon soin Bruder Jérome. De Elweraum hot während de Befraiungskriege gege de Napoleon ä wischdischi Roll gebschield, Magdebursch is awwa erschd 1814 zerickerowwert worre. Uffm Wiener Kongress 1815 hot Praiße ä naii Provinz Saksä oigerischd. Do sinn aa die Gebiede dezukumme, welle Praiße im Kriech valoore hot., awwa aa Gebiede vun Saksä sinn zugeschlaache worre. Die Provinz Saksä is in drai Bezirge gedaild worre, wobai de Bezirg Erfurd nedd uffm haidische Lannesgebied liechd. Die aahaldische Ferschdedümer henn dorsch die Gschischd ihr uuabhängischkaid bahalde könne, ware awwa said 1828 dorsch Zollainischunge vun Praiße abhängisch. 1863 sinn die Ferschdedümer verainischd worre.

Dorsch die Induschdrialisierung hot die Provinz Saksä en schdarge Uffschwung vun de Induschdrie erlebd. Kalisalz is 1863 in Schdaßfurd, Bernbursch unn Halle abgebaud worre, um dodraus Dingemiddl herzuschdelle. Im Mansfelder Kubfarevier is um die Zaid 800.000 Tonne Kubfa abgebaud worre. In Biddafeld unn Halle hots riesische Braunkohlereviere gewwe unn in Magdebursch hot sisch en Zendrum vum Maschinebau endwiggeld. Um Magdebursch, vor allem in de Börd, sinn Zuggariewe abgebud worre, faschd die Hälfd vun alle Zuggariewefabrigge ware in de Provinz Saksä unn Aahald. Weege de Middllaach vun de Provinz henn sisch do aa die Vakeasweege gebindeld.Die Induschdrialisierung hot sisch aa in de Bevelkerung niedageschlaache: Die Bevelkerung hot sisch vun 1815 bis 1915 in Halle (uff 200.000) unn in Magdebursch (uff 300.000) vazehnfachd. Die Provinz Saksä hot domols 3 Millione Oiwuhner g'habd, Aahald 331.000 (zum Vaaglääsch: Es haidische Saksä-Aahald hot 2,3 Millione Oiwuhner).

Vum zwädde Weltkriech bis haid

[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]
Die Lännergrenze 1947-1950

1944 iss die Provinz Saksä uffgelesd worre unn in de Provinze Magdebursch unn Halle-Mersebursch uffgõnge. Nochm Zwädde Weltkriech is des Gebied vun de Sowjetunion besedzd worre unn die Provinze sinn zamme mid Aahalt zur Provinz Saksä verainisch worre, de Nååme is in dem selwe Johr uff Saksä-Aahalt geännert worre. 1947 is Praiße uffgeleesd worre unn die Provinz hot sisch zu dem Lond Saksä-Aahalt umbenonnd. Des Lond hot 1949 zamme mid de onnere Länner vun de sowjetische Besadzungszon die DDR gegrinded. Des Lond is 1952 dorsch die Vawaldungsreform in die baide Bezirge Halle unn Magdebursch uffgedaild worre. Nach de Wiedaverainischung 1990 is des Lond mid ähnlische Grenzziehunge wie vor 1952 in saina haidische Gschdald wiedahergeschdelld worre. 1994 unn 2007 henn Krääsreforme schdaddgefunne.

Geschbroche werd in gonz Saksä-Aahald Hochdaitsch. Im Siede werd de thiiringisch-owwersäksische Dialeggd, im Norde des zum Niedadaitsche g'herende Aldmärkisch gebabbeld, letzteres awwa kaum noch.

Minischdapräsidende vum Lond Saksä-Aahald
Nr. Nååme Leewensdaade Bardai Beginn vun de Amdszaid End vun de Amdszaid
1 Erhard Hübener 1881–1958 LDP 21. Juli 1947 13. August 1949
2 Werner Bruschke 1898–1995 SED 13. August 1949 23. Juli 1952
3 Gerd Gies *1943 CDU 28. Oktober 1990 4. Juli 1991
4 Werner Münch *1940 CDU 4. Juli 1991 28. November 1993
5 Christoph Bergner *1948 CDU 2. Dezember 1993 21. Juli 1994
6 Reinhard Höppner *1948 SPD 21. Juli 1994 16. Mai 2002
7 Wolfgang Böhmer *1936 CDU 16. Mai 2002 19. April 2011
8 Reiner Haseloff *1954 CDU 19. April 2011 im Amt

Vawaldunsgliederung

[Schaffe | Om Gwelltegschd schaffe]
Krääs vun Saksä-Aahald

Am 1.Juli 2007 hot ä Krääsreform schdaddgefunne: Aus de bisher 21 Krääs sinn 11 gemachd worre, aa die Regierungsbezirge Magdebursch, Halle unn Dessau sinn abgeschaffd worre. Die Londkrääs nochm Alphabet:

  • Aahald-Biddafeld
  • Burgelondkrääs
  • Bärd
  • Harz
  • Jerischowa Lond
  • Mansfeld-Siedharz
  • Saalekrääs
  • Salzlondkrääs
  • Aldmargkrääs Salzwedel
  • Schdendal
  • Widdebärsch

Krääsfraie Schdädt:

  • Dessau-Roßlau
  • Halle (Saale)
  • Magdebursch

Vun 1945-1990 hot Saksä-Aahald zur SBZ bzw. DDR g'herd, dodemid war die Wärdschafd als Planwärdschafd ausgelehd. De Bezirg Halle is zum Schemieschdandord ausgebaud worre, de Bezirg Magdebursch war geprägd dorsch Londwärdschafd unn Schwermaschinekombinade.

Noch de Verainischung 1990 is die Arwaidslosichkaid im Lond õõgeschdiege, wail die osddaitsche Firme ("Kombinade") mid denne aus Wesddaitschlond ned mithalde gekennd hawwe. Nach de Wiederverainischung is de BIP schdarg õõgeschdiege, vun 20,3 Milliarde Euro im Johr 1991 zu 52,7 Milliarde Euro im Johr 2008.

Wischdige Wärdschafdszwaige sinn waidahin die Schemie- unn Medallinduschdrie, die Londwärdschafd unn zunehmend de Turismus.