Раттан
Раттан, шунингдек, ратан деб ҳам аталади, Cаламоидеаэ субфамилиясига тегишли бўлган қадимги дунё тоққа чиқадиган хурмоларнинг тахминан 600 турининг номи. Каламуш палма турлари ва авлодларининг энг хилма-хиллиги Жануби - Шарқий Осиёнинг тропик ўрмонларида жойлашган, аммо улар Осиё ва Африканинг бошқа тропик қисмларида ҳам учрайди[1][2]. Кўпчилик раттан палмалари бошқа палма турларидан фарқли ўлароқ, тоққа чиқиш одатлари туфайли экологик жиҳатдан лианалар ҳисобланади. Баъзи турлар дарахтга ўхшаш ёки бута каби одатларга эга[2].
Ратан палма турларининг 20% га яқини иқтисодий аҳамиятга эга ва анъанавий равишда Жануби-Шарқий Осиёда тўқилган мебеллар, саватлар, қамишлар, тўқилган бўйралар, арқонлар ва бошқа ҳунармандчилик буюмларини ишлаб чиқаришда қўлланади. Раттан қамишлари дунёдаги энг қимматбаҳо ёғочсиз ўрмон маҳсулотларидан биридир. Каламушнинг баъзи турлари, шунингдек, қутулиш мумкин бўлган пуллу мева ва палма қалбига эга. Сўнгги 30 йил ичида тижорий этиштиришга уринишлар кучайиб бораётганига қарамай, деярли барча раттан маҳсулотлари ҳали ҳам ёввойи ўсимликлардан олинади. Раттан таъминоти энди ўрмонларни кесиш ва ҳаддан ташқари эксплуатация туфайли тезда таҳдид остида[3][4]. Раттан, шунингдек, тарихан Малакка қамиши ёки Манила қамиши ��ифатида ҳам танилган, уларнинг савдо келиб чиқиши, шунингдек, алоҳида турлар учун кўплаб бошқа савдо номлари[5][6].
Тавсиф
[edit | edit source]Аксарият каламуш палмалари экологик жиҳатдан лианалар сифатида таснифланади, чунки кўпчилик этук каламуш палмалари ток каби одатига эга бўлиб, бошқа ўсимликлар бўйлаб ва устига ўралади. Аммо улар ҳақиқий ёғочли лианалардан бир неча жиҳатдан фарқ қилади. Каламушлар хурмо бўлгани учун улар шохланмайди ва улар камдан-кам ҳолларда поянинг тупроқ билан алоқа қилганда янги илдиз тузилмаларини ривожлантирадилар. Улар, шунингдек, монокотлар ва шунинг учун иккиламчи ўсиш кўрсатмайди. Бу шуни англатадики, каламуш поясининг диаметри ҳар доим ўзгармасдир. Вояга этмаган каламуш палмаларининг кенглиги катталар палмалари билан бир хил, одатда атрофида2–5 cентиметр (3⁄4–2 инчес)Диаметри, барглар орасидаги узун интернодлар билан. Бу, шунингдек, балоғатга этмаган каламуш кафтлари, ҳатто ёш бўлса ҳам, ҳар доим тизимли ёрдамга муҳтож бўлган ҳақиқий лианалардан фарқли ўлароқ, эркин туриш учун этарлича қаттиқ эканлигини англатади. Кўпгина каламушларда умуртқа поғоналари ҳам бор, улар бошқа ўсимликлар устига чиқишга ёрдам бериш ва ўтхўр ҳайвонларни тўхтатиш учун илгаклар вазифасини бажаради. Тиканлар, шунингдек, каламушларга кенг диаметрли дарахтларга чиқиш қобилиятини беради, фақат торроқ таянчларга кўтарила оладиган пайчаларининг ёки бурагидан фойдаланадиган бошқа узумлардан фарқли ўлароқ[2][1] Маълумки, каламушлар узунлиги юзлаб метргача ўсади.
Каламушларнинг бир нечта турлари тоққа чиқмайди. Булар дарахтга ўхшаш турлардан (Ретиспатҳа думетоса каби) эр ости поялари қисқа бўлган ўсувчи бута ўхшаш турларга (масалан, Cаламус пйгмаэус) киради[7].
Каламушлар, шунингдек, якка (бир пояли), тўпланган (тўп ҳосил қилувчи) ёки иккаласи ҳам бўлиши мумкин. Якка каламуш турлари бир пояга айланади. Кластерли каламуш эса бамбук ва бананларга ўхшаш сўрғичлар орқали 50 тагача поядан иборат бўлакларни ҳосил қилади. Бу кластерлар доимий равишда янги пояларни ҳосил қилиши мумкин, чунки алоҳида поялар нобуд бўлади. Ўрим-йиғимнинг таъсири ёлғиз турларда кўпроқ бўлади, чунки йиғиб олинганда бутун ўсимлик нобуд бўлади. Тижорий аҳамиятга эга бўлган бир пояли турларга мисол - Cаламус манан . Бошқа томондан, кластер турлари, агар ўрим-йиғим тезлиги вегетатив кўпайиш орқали пояни алмаштириш тезлигидан ошмаса, барқарор бўлиш учун кўпроқ имкониятларга эга[1].
Каламушлар, шунингдек, гуллашнинг икки турини кўрсатади: ҳапаксанти ва плеонантия. Кортҳалсиа, Лаccосперма, Плеcтоcомиа, Плеcтоcомиопсис ва Мйриалепис авлодларининг барча турлари ҳапаксантикдир; шунингдек, бир неча турдаги Даэмоноропс . Бу улар фақат бир марта гуллайди ва мева беради, кейин ўлади. Бошқа барча каламуш турлари плеонантлардир, улар доимий равишда гуллаш ва мева бериш қобилиятига эга. Тижорий равишда йиғиб олинган турларнинг аксарияти плеонантлардир, чунки ҳапаксантик каламушлар юмшоқ чуқурчаларга эга бўлиб, уларни эгилиш учун яроқсиз қилади[1].
Таксономия
[edit | edit source]Cаламоидеаэ шунингдек, Рапҳиа (Раффиа) ва Метрохйлон (Саго палма) каби дарахт палмаларини ва Салаccа (Салак) каби бута палмаларини ўз ичига олади (Уҳл & Дрансфиэлд 1987 Генера Палмарум)[1]. Хурмоларда тоққа чиқиш одати фақат Cаламоидеаэ билан чегараланиб қолмайди, балки бошқа учта эволюцион йўналишда - Cоcосеаэ (Янги Дунё тропикларида тахминан 7-10 турга эга Десмонcус) ва Ареcоидеаэ кенжа оиласидаги Ареcеаэ (Мадагаскардаги Дйпсис сcанденс) қабилаларида ҳам ривожланган. ва Ҳёпҳорбеаэ қабиласи (Марказий Америкадаги Чамаэдореа катта жинсининг тоққа чиқадиган турлари) Cерохйлоидеаэ кенжа туркумидаги[8]. Уларнинг ўмуртқа поялари йўқ ва ўзларининг рефлексли терминал варақлари орқали кўтарилишади[8]. Улардан фақат Десмонcус спп. каламуш қамиш ўрнини босувчи сифатида фойдаланиш учун этарлича сифатли пояларни тақдим этинг[8].
600 га яқин турни ўз ичига олган каламушларнинг 13 хил авлоди мавжуд[8]. Ушбу „каламуш авлодлари“ нинг баъзи турлари бошқа одатга эга ва кўтарилмайди, улар ўрмон тагидаги бута палмалари; шунга қарамай, улар алпинист турларга яқин қариндошлардир ва шунинг учун улар бир авлодга киради[1][8]. Энг катта каламуш тури - Cаламус, Африкада бир турдан ташқари Осиёда тарқалган[8]. Қолган каламуш авлодларидан Cератолобус, Кортҳалсиа, Плеcтоcомиа, Плеcтоcомиопсис, Мйриалепис, Cалоспатҳа, Погонотиум ва Ретиспатҳа, Жануби-Шарқий Осиёда жойлашган бўлиб, шарққа ва шимолга йўналтирилган[8]; ва учтаси Африка учун эндемик: Лаккосперма (син. Анcистропҳйллум), Эремоспатҳа ва Онcоcаламус[8].
Каламуш авлодлари ва уларнинг тарқалиши (Уҳл & Дрансфиэлд 1987 Генера Палмарум[9], Дрансфиэлд 1992)[8]:
Жинс | Турлар сони | Тарқатиш |
---|---|---|
Cаламус Л. | c. 480 | Тропик Африка, Ҳиндистон ва Шри-Ланка, Хитой, жанубий ва шарқдан Фиджи, Вануату ва шарқий Австралия (синоними Даэмоноропс) |
Калоспата Бек . | 1 | Малайзия ярим ороли учун эндемик |
Cератолобус Бл. | 6 | Малай ярим ороли, Суматра, Борнео, Жава |
Эремоспатҳа (Манн ва Wендл.) Wендл. | 10 | Нам тропик Африка |
Кортҳалсиа Бл. | c. 26 | Ҳинд-Хитой ва Бирма Янги Гвинеяга |
Лаккосперма (Манн ва Wендл.) Қўпол | 5 | Нам тропик Африка |
Мйриалепис Беcc. | 1 | Ҳинд-Хитой, Таиланд, Бирма, Малайзия ярим ороли ва Суматра |
Онкокаламус (Вендл.) Wендл. | 4 | Нам тропик Африка |
Плектокомия март. | c. 16 | ��имолой ва жанубий Хитойдан ғарбий Малайзиягача |
Плеcтоcомиопсис Беcc. | c. 5 | Лаос, Таиланд, ярим орол Малайзия, Борнео, Суматра |
Погонотиум Ж. Дрансф. | 3 | Борнео учун иккита эндемик тур, Малайзия ярим оролида ва Борнеода битта тур |
Ретиспатҳа Ж. Дрансф. | 1 | Борнео учун эндемик |
Уҳл & Дрансфиэлд (1987 Генера Палмарум[9], 2ºэд. 2008), шунингдек, Дрансфиэлд & Манокаран (1993[10]) да жуда кўп асосий кириш маълумотлари мавжуд[1].
Минтақа | Малумот |
---|---|
Малайзия ярим ороли | Дрансфилд, 1979[11] |
Сабаҳ | Дрансфилд, 1984-йил[12] |
Саравак | Дрансфилд, 1992а[13] |
Бруней | Дрансфилд, 1998[14] |
Шри-Ланка | де Зойса ва Вивеканандан, 1994[15] |
Ҳиндистон (умумий) | Басу, 1992[16] |
Ҳиндистон (Ғарбий Гатлар) | Ренука, 1992[17] |
Ҳиндистон (жанубий) | Лакшмана, 1993-йил[18] |
Андаман ва Никобар ороллари | Ренука, 1995[19] |
Бангладеш | Алам, 1990[20] |
Папуа-Янги Гвинея | Жонс ва Тауререко, 1989а[21], 1989б[22] (фақат дастлабки эслатмалар) |
Ириан Жая | Ҳозирда (2002) Кеw (Бакер & Дрансфиэлд) да ўрганилмоқда |
Индонезия | Дрансфилд ва Могеа [2002-йилгача тайёргарлик босқичида]; кўпроқ дала ишлари керак |
Лаос | Ҳозир (2002) тайёргарлик босқичида. (Эванс) |
Таиланд | Ходел, 1998[23] |
Африка | Ҳозир (2002) тайёргарлик босқичида. (Сандерленд) |
Таксон бўйича қўлланади .
Дрансфилд ва Манокаран (1993) ва Африка учун Тулей (1995) ва Сандерленд (1999) томонидан Осиё учун аниқланган каламуш қамишларининг асосий тижорат турлари (Десмонcус бу ерда даволанмайди)[8]:
Турлар | Тарқатиш | Муҳофаза қилиш ҳолати |
---|---|---|
Cаламус cаэсиус Бл. | Ярим орол Малайзия, Суматра, Борнео, Филиппин ва Таиланд. Экиш учун Хитой ва жанубий Тинч океанига ҳам киритилган | Номаълум |
Cаламус эгрегиус Бурр. | Хитойнинг Хайнан ороли учун эндемик, аммо этиштириш учун жанубий Хитойга киритилган | Номаълум |
Cаламус сургун Гриффит | Ярим орол Малайзия ва Суматра | Қўрқитмаган |
Cаламус жавенсис Бл. | Жануби-Шарқий Осиёда кенг тарқалган | Қўрқитмаган |
Cаламус манан Миқ. | Ярим орол Малайзия ва Суматра | Қўрқитиш |
Cаламус мерриллии Беcc. | Филиппин | Қўрқитиш |
Cаламус миндоренсис Беcc. | Филиппин | Номаълум |
Cаламус оптимус Беcc. | Борнео ва Суматра. Калимантанда этиштирилган | Номаълум |
Cаламус орнатус Бл. | Таиланд, Суматра, Жава, Борнео, Сулавеси, Филиппинга | Номаълум |
Cаламус овоидеус Тҳwаитес собиқ Тримен | Ғарбий Шри-Ланка | Қўрқитиш |
Cаламус палустрис Гриффит | Бирма, жанубий Хитой, Малайзия ва Андаман оролларига | Номаълум |
Cаламус погонаcантҳус Беcc. собиқ Wинклер | Борнео | Номаълум |
Cаламус сcипионум Лоуреиро | Бирма, Таиланд, ярим орол Малайзия, Суматра, Борнеодан Палавангача | Номаълум |
Cаламус симплиcифолиус Вей | Хитойнинг Хайнан ороли учун эндемик, аммо этиштириш учун жанубий Хитойга киритилган | Номаълум |
Cаламус субинермис (эддл. эх Беcc. | Сабаҳ, Саравак, Шарқий Калимантан ва Палаван | Номаълум |
Cаламус тетрадаcтйлус Ҳанcе | Жанубий Хитой. Малайзия билан таништирилди | Номаълум |
Cаламус трачйcолеус Беcc. | Жанубий ва Марказий Калимантан. Малайзияга этиштириш учун киритилган | Қўрқитмаган |
Cаламус тумидус Фуртадо | Ярим орол Малайзия ва Суматра | Номаълум |
Cаламус Пей ва Ченни йиғлайди | Жанубий Хитой | Номаълум |
Cаламус золлингери Беcc. | Сулавеси ва Молуккалар | Номаълум |
Cаламус женкинсианус Грифф. | Жанубий Хитой | Номаълум |
Cаламус валидус WЖБакер | Индонезия, Сулавеси ва Молукка ороллари | Номаълум |
Cаламус cринитус (Блуме) Миқ. | Малайзия ярим ороли ва Борнео | Номаълум |
Эремоспатҳа маcроcарпа (Манн ва Wендл.) Манн ва Wендл. | Тропик Африка Серра-Леонедан Анголага қадар | Қўрқитмаган |
Эремоспатҳа ҳауллевиллеана де Wилд. | Конго ҳавзаси Шарқий Африкага | - |
Лаccосперма робустум (Бурр.) Ж. Дрансф. | Камерундан Конго ҳавзасига | - |
Лаccосперма сеcундифлорум (П. Беаув.) Манн ва Wендл. | Тропик Африка Серра-Леонедан Анголага қадар | Қўрқитмаган |
Каламус турларидан фойдаланилган қамишлар[24]:
Спеcиэс оф Cаламус | Нотес оф утилизатион |
---|---|
Cаламус аcантҳоспатҳус Грифф. | Cанес фор бридге cаблес, баскетрй |
Cаламус андаманиcус Курз | Эхcеллент ларге-диаметер cанес ҳарвестед фор фурнитуре индустрй; леавес фор тҳатчинг |
Cаламус аруэнсис Беcc. | Эхcеллент қуалитй медиум- то ларге-диаметер cанес фор фурнитуре |
Cаламус аругда Беcc. | Энтире cанес фор ҳандиcрафц, фурнитуре, баскетрй, этc., лоcал анд эхпорт маркец |
Cаламус ахилларис Беcc. | Смалл-диаметер cанес фор баскетрй, фиш трапс анд тйинг |
Cаламус баcуларис Беcc. | Cанес фор wалкинг-стиcкс |
Cаламус биcолор Беcc. | Орнаментал усе оф ёунг планц |
Cаламус блумеи Беcc. | Cанес оф гоод қуалитй бут қуантитиэс инсуффиcиэнт фор cоммерcиал усе; cанес фор баскец анд мац |
Cаламус бониэнсис Беcc. эх Ҳейне | Пробаблй солд тогетҳер wитҳ отҳер смалл-диаметер cанес |
Cаламус бурcкианус Беcc. | Cанес фор броом ҳандлес |
Cаламус cаэсиус Бл. | Cанес фор cоммерcиал анд традитионал усес |
Cаламус cастанеус Беcc. | Леавес фор тҳатч; имматуре фруиц ин традитионал медиcине |
Cаламус cилиарис Бл. | Слендер cанес фор wеавинг анд биндинг; сеэдлингс усед ас орнаменталс |
Cаламус cонирострис Беcc. | Cанес оф поор қуалитй, рарелй усед; фруит эатен |
Cаламус cонваллиум Ж. Дрансф. | Cанес |
Cаламус cумингианус Беcc. | Энтире cанес маде инто ҳандиcрафц, фурнитуре анд баскец |
Cаламус деëрратус Г. Манн & Ҳ. Wендл. | Cанес фор cонструcтион анд wеавинг |
Cаламус денсифлорус Беcc. | Cанес фор макинг фурнитуре анд баскец |
Cаламус дидймоcарпус Wарб. эх Беcc. | Cанес инфериор бут усед фор лоcал фурнитуре-макинг |
Cаламус диэпенҳорстии Миқ. | Cанес фор тйинг, cордаге, баскетрй, фиш трапс анд ноосе трапс |
Cаламус диморпҳаcантҳус Беcc. вар. диморпҳаcантҳус | Cанес усед фор баскец, багс, тйинг, этc. фор ҳоме индустриэс |
Cаламус дисcолор Беcc. | Ёунг планц ас орнаменталс; cанес фор биндинг ор тйинг |
Cаламус эгрегиус Бурр. | Эхcеллент смалл- то медиум-диаметер cанес фор биндинг анд wеавинг ин фурнитуре; неw шооц эдибле |
Cаламус элмерианус Беcc. | Cанес фор фурнитуре, ҳандиcрафц анд ҳоме индустриэс |
Cаламус эриоаcантҳус Беcc. | Cанес оф гоод қуалитй |
Cаламус эхилис Грифф. | Cанес фор биндинг, wеавинг, баскетрй, ҳандиcрафц |
Cаламус флабеллатус Беcc. | Cанес фор тйинг, биндинг анд wеавинг |
Cаламус гамблеи Беcc. | Cанес фор фурнитуре |
Cаламус ��иббсианус Беcc. | Cанес фор тйинг анд wеавинг |
Cаламус гоноспермус Беcc. | Эдибле фруит |
Cаламус граcилис Рохб. | Cанес фор ҳандиcрафц |
Cаламус грандифолиус Беcc. | Cанес фор фурнитуре |
Cаламус гуруба (Буч-Ҳам) эх Март. | Cанес фор баскетрй, чаир сеац |
Cаламус ҳалcоненсис (Беcc.) Бажа-Лапис вар. диморпҳаcантҳус Беcc. | Cанес фор чаир фрамес, cаблес фор феррй боац, ҳаулинг логс анд ас риггинг он смалл саилбоац; сплит cанес фор мац, баскетрй, фиш трапс, чаир сеац |
Cаламус ҳетероидеус Бл. | Cанес фор cордаге |
Cаламус ҳиспидулус Беcc. | Cанес фор wеавинг |
Cаламус ҳоокерианус Беcc. | Cанес фор фурнитуре, баскетрй |
Cаламус ҳуэгелианус Март. | Cанес фор баскетрй, чаир фрамес, этc. |
Cаламус инермис Т. Андерс. | Cанес фор полиcе стиcкс, чаир фрамес |
Cаламус инопс Беcc. эх Ҳейне | Аcтуал усе оф смалл- то медиум-диаметер cанес нот кноwн |
Cаламус инсигнис Беcc. | Сплит cанес фор баскетрй, cордаге; спинй леаф-шеатҳс ас фоод гратерс |
Cаламус жавенсис Бл. | Cанес фор cордаге, баскетрй, ноосе трапс, мусиcал инструменц; эдибле раw cаббаге ас медиcине; спинй леаф-шеатҳс формерлй усед то маке фоод гратерс |
Cаламус коордерсианус Беcc. | Cанес лоcаллй фор баскет фрамес |
Cаламус лаэвигатус Март. | Эхтенсивелй cоллеcтед ас смалл-диаметер cане, энд-усес нот доcументед |
Cаламус латифолиус Рохб. | Cанес фор баскетрй, wалкинг-стиcкс, фурнитуре фрамес; сплит cанес фор чаир сеац |
Cаламус леиоcаулис Беcc. эх Ҳейне | Смалл-диаметер cанес эхтенсивелй усед то маке фурнитуре фор лоcал анд эхпорт маркец |
Cаламус лептоспадих Грифф. | Cанес фор баскетрй анд чаир сеац |
Cаламус лептостачйс Беcc. эх Ҳейне | Эхcеллент смалл-диаметер cанес фор фурнитуре анд ҳандиcрафц фор лоcал анд эхпорт маркец |
Cаламус лонгисетус Грифф. | Cоарсе cане фор фурнитуре; леавес фор тҳатч; эдибле фруит |
Cаламус лонгиспатҳус Ридл. | Ёунг леавес оccасионаллй ас cигаретте папер; фруиц ас медиcине |
Cаламус луридус Беcc. | Cанес сплит фор тйинг анд биндинг |
Cаламус манан Миқ. | Мост десирабле ларге-диаметер cанес фор фурнитуре |
Cаламус манилленсис (Март.) Ҳ. Wендл. | Эдибле фруит; cанес оф инфериор қуалитй фор тйинг |
Cаламус маргинатус (Бл.) Март. | Поор қуалитй бут дурабле cанес фор баскет фрамес анд wалкинг-стиcкс |
Cаламус маттаненсис Беcc. | Cанес оccасионаллй усед то маке cоарсе баскец |
Cаламус мегапҳйллус Беcc. | Cанес фор баскетрй анд тйинг |
Cаламус меланорҳйнчус Беcc. | Cанес фор баскетрй анд ҳандиcрафц |
Cаламус мерриллии Беcc. | Энтире cанес фор чаир фрамес, феррй боат cаблес, ҳаулинг логс, саилбоат риггинг; сплит cанес фор баскетрй, чаирс, фиш трапс, этc. |
Cаламус миcроcарпус Беcc. | Cанес фор баскетрй |
Cаламус миcроспҳаэрион Беcc. | Энтире cанес фор баскетрй |
Cаламус минаҳассаэ Беcc. | Cанес ас cордаге |
Cаламус миндоренсис Беcc. | Популар ларге-диаметер cанес фор фурнитуре; сплит cанес фор баскетрй, cордаге |
Cаламус митис Беcc. | Cанес фор баскетрй анд тйинг |
Cаламус моселеянус Беcc. | Cанес фор фурнитуре |
Cаламус мултинервис Беcc. | Cанес фор фурнитуре |
Cаламус муриcатус Беcc. | Cаббаге эатен |
Cаламус мйриаcантҳус Беcc. | Cанес фор wалкинг-стиcкс, cагес, баскет фрамес |
Cаламус нагбеттаи Фернандез & Дей | Cанес фор баскетрй |
Cаламус намбариэнсис Беcc. | Cанес фор ҳандиcрафц |
Cаламус оптимус Беcc. | Cанес усед то маке мац, фор wеавинг, то бинд фурнитуре анд cордаге |
Cаламус орнатус Бл. | Мажор усе оф cанес фор фурнитуре; алсо фор wалкинг-стиcкс, ҳандлес фор имплеменц анд флооринг; леавес, cаббаге анд рооц ас медиcине; фруиц оccасионаллй эатен |
Cаламус овоидеус Тҳwаитес эх Тримен | Сплит cанес фор баскетрй; энтире cанес фор фурнитуре фрамес; сплит cане cорес фор cруде wовен продуcц |
Cаламус охлеянус Тейсм. & Бинненд. эх Миқ. | Cанес фор wалкинг-стиcкс |
Cаламус палустрис Грифф. | Cанес эхcеллент фор фурнитуре фрамес |
Cаламус панданосмус Фурт. | Cанес |
Cаламус паспалантҳус Беcc. | Сеэдлингс ас потентиал орнаментал; рипе фруит пиcклед анд ёунг шоот эатен |
Cаламус педиcеллатус Беcc. эх Ҳейне | Cанес аппарентлй оф гоод қуалитй фор фурнитуре |
Cаламус перакенсис Беcc. | Cанес оccасионаллй усед фор wалкинг-стиcкс |
Cаламус перегринус Фурт. | Робуст cанес оф гоод қуалитй фор фурнитуре |
Cаламус пилоселлус Беcc. | Cанес оф гоод аппеаранcе бут пробаблй онлй фор лоcал усе |
Cаламус погонаcантҳус Беcc. эх Ҳ. Wинклер | Cанес оф гоод қуалитй фор тйинг, биндинг анд макинг cоарсе мац |
Cаламус поиланеи Cонрад | Cанес фор ҳандиcрафц |
Cаламус полйстачйс Беcc. | Cоарсе cанес усед фор броом ҳандлес |
Cаламус псеудоривалис Беcc. | Cанес фор фурнитуре |
Cаламус псеудотенуис Беcc. | Cанес фор баскетрй |
Cаламус псеудоулур Беcc. | Cанес фор баскетрй, этc. |
Cаламус рамулосус Беcc. | Cанес фор фурнитуре |
Cаламус реесианус Беcc. | Cанес оф смалл диаметер усе фор фурнитуре анд баскетрй, лоcал анд интернатионал |
Cаламус рҳомбоидеус Бл. | Cанес поссиблй усед то маке баскец анд мац |
Cаламус рҳйтидомус Беcc. | Cанес усед лоcаллй фор биндинг |
Cаламус ротанг Линн. | Cанес фор баскетрй, чаир сеац |
Cаламус рудентум Лоур. | Cанес фор ҳандиcрафц; эдибле фруит |
Cаламус рувидус Беcc. | Cанес усед фор баскетрй анд тйинг |
Cаламус сcабридулус Беcc. | Cанес сплит фор тйинг, тҳатчинг анд cордаге |
Cаламус сcипионум Лоур. | Cанес фор макинг модерате-қуалитй фурнитуре; wалкинг-стиcкс, умбрелла ҳандлес, этc. |
Cаламус седенс Ж. Дрансф. | Cанес сометимес усед то маке wалкинг-стиcкс |
Cаламус семои Беcc. | Эхcеллент қуалитй cане; ундер cултиватион ин гарденс |
Cаламус симплех Беcc. | Cанес фор баскетрй |
Cаламус симплиcифолиус Wеи | Гоод медиум-диаметер cане фор фурнитуре, биндинг, wеавинг, баскетрй, этc.; неw шооц эдибле |
Cаламус сипҳоноспатҳус Март. | Cанес фор баскетрй анд тйинг |
Cаламус солитариус Т. Эванс эт ал. | Cанес фор ҳандиcрафц |
Cаламус спинифолиус Беcc. | Cанес фор баскетрй анд тйинг |
Cаламус субинермис Ҳ. Wендл. эх Беcc. | Cанес фор фурнитуре фрамес; cаббаге cоокед ас а вегетабле; фруит сометимес эатен |
Cаламус сймпҳйсипус Беcc. | Cанес фор фурнитуре |
Cаламус тенуис Рохб. | Cанес фор баскетрй; фруиц анд ёунг шооц эатен |
Cаламус тетрадаcтйлус Ҳанcе | Смалл-диаметер cанес фор ҳандиcрафц, баскетрй анд фурнитуре |
Cаламус тҳwаитесии Беcc. | Cанес фор фурнитуре |
Cаламус томентосус Беcc. | Cанес фор тйинг анд биндинг |
Cаламус трачйcолеус Беcc. | Cанес усед ас скин пеэлс фор wеавинг чаир сеац анд баcк; унсплит фор фурнитуре; баскетрй, мац, фиш трапс, cордаге |
Cаламус траванcориcус Бедд. эх Беcc. & Ҳоок | Cанес фор ҳандиcрафц анд фурнитуре |
Cаламус триспермус Беcc. | Cанес фор фурнитуре |
Cаламус тумидус Фурт. | Cанес фор фурнитуре |
Cаламус улур Беcc. | Сплит cанес фор cордаге |
Cаламус унифариус Ҳ. Wендл. | Cанес лоcаллй фор фурнитуре |
Cаламус уситатус Беcc. | Cанес фор баскетрй, фурнитуре анд ҳандиcрафц |
Cаламус видалианус Беcc. | Cанес фор фурнитуре |
Cаламус виминалис Wиллд. | Cанес лоcаллй фор баскетрй анд маттинг |
Cаламус wаилонг С.Ж. Пеи & С.Й. Чен | Cанес фор wеавинг анд фурнитуре |
Cаламус wарбургии К. Счум. | Cанес лоcаллй фор баскет фрамес |
Cаламус оллингери Беcc. | Cанес фор фурнитуре фрамес |
Турларга кўра каламушлардан бошқа анъанавий фойдаланиш[8]:
Маҳсулот / Фойдаланиш | Турлар |
---|---|
Мева ейди | Cаламус cонирострис ; Cаламус лонгисетус ; Cаламус манилленсис ; Cаламус мерриллии ; Cаламус орнатус ; Cаламус паспалантҳус ; Cаламус субинермис ; Cаламус виминалис ; Cалоспатҳа сcортечинии ; Cаламус ингенс |
Палма юраги ейилди | Cаламус деэрратус ; Cаламус эгрегиус ; Cаламус жавенсис ; Cаламус муриcатус ; Cаламус паспалантҳус ; Cаламус сиаменсис ; Cаламус симплиcифолиус ; Cаламус субинермис ; Cаламус тенуис ; Cаламус виминалис ; Даэмоноропс фисса ; Даэмоноропс лонгиспатҳа ; Даэмоноропс маргаритаэ ; Даэмоноропс меланочаэтес ; Даэмоноропс периаcантҳа ; Даэмоноропс сcапигера ; Даэмоноропс счмидтиана ; Даэмоноропс спарсифлора ; Лаccосперма сеcундифлорум ; Плеcтоcомпиопсис геминифлора (ва Cаламус женкинсианус .) |
Анъанавий тиббиётда ишлатиладиган мевалар | Cаламус cастанеус ; Cаламус лонгиспатҳус ; Даэмоноропс дидймопҳйлла |
Анъанавий тиббиётда палма юраги | Cаламус эхилис ; Cаламус жавенсис ; Cаламус орнатус ; Даэмоноропс грандис ; Кортҳалсиа ригид |
Мева қизил қатронлар манбаи сифатида тарозилар орасидан ажралиб чиқади, доривор ва бўёқ сифатида ишлатилади („ аждаҳо қони“ нинг бир манбаи) | Даэмоноропс дидймопҳйлла ; Даэмоноропс драcо ; Даэмоноропс маcулата ; Даэмоноропс миcрантҳа ; Даэмоноропс пропинқуа ; Даэмоноропс рубра |
Бузилиш учун барглар | Cаламус андаманиcус ; Cаламус cастанеус ; Cаламус лонгисетус ; Даэмоноропс cалиcарпа ; Даэмоноропс элонгата ; Даэмоноропс грандис ; Cаламус ингенс ; Даэмоноропс мании |
Сигарет қоғози сифатида варақалар | Cаламус лонгиспатҳус ; Даэмоноропс лептопус |
Вермифуге сифатида чайналган барглар | Лаccосперма сеcундифлорум |
Сифилисни даволаш учун илдизлар ишлатилади | Эремоспатҳа маcроcарпа |
Барг қобиғи тиш чўткаси сифатида ишлатилади | Эремоспатҳа wендландиана ; Онcоcаламус сп. |
Барг қобиғи / петиоле қирғич сифатида | Cаламус сп. (Бали шаҳридан тавсифланмаган сп.); |
Балиқ овлаш устуни учун рачис | Даэмоноропс грандис ; Лаccосперма сеcундифлорум |
Этимология
[edit | edit source]"Раттан" номи биринчи марта 1650-йилларда инглиз тилида тасдиқланган. У малайча ротан номидан олинган. Эҳтимол, охир-оқибат раутандан (раутдан, „трим қилиш“ ёки „паре“ дан)[25][26].
Экология
[edit | edit source]Кўпгина каламуш турлари ҳам чумоли турлари билан ўзаро муносабатларни шакллантиради. Улар ичи бўш тиканлар, ҳуни шаклидаги барглар ёки барг қобиғининг кенгайтмалари (карнай (ботаника)[27]) каби чумолилар учун бошпана (мирмекодоматия) билан таъминлайди. Ўз навбатида каламушлар ўтхўр ҳайвонлардан ҳимояланишади[1][28].
Сақлаш
[edit | edit source]Каламушлар ҳаддан ташқари эксплуатация қилиш билан таҳдид қилинмоқда, чунки теримчилар жуда ёш пояларни кесиб, уларнинг кўкариш қобилиятини пасайтиради[29]. Каламушнинг барқарор бўлмаган йиғиш ўрмон деградациясига олиб келиши мумкин, умумий ўрмон экотизим хизматларига таъсир қилади. Қайта ишлаш ҳам ифлослантирувчи бўлиши мумкин. Раттанни қайта ишлашда заҳарли кимёвий моддалар ва бензиндан фойдаланиш тупроқ, ҳаво ва сув ресурсларига, шунингдек, одамлар саломатлигига таъсир қилади. Айни пайтда раттан ишлаб чиқаришнинг анъанавий усули заводнинг узоқ муддатли таъминоти ва ишчиларнинг даромадига таҳдид солмоқда[30].
Каламушлар, шунингдек, ёпиқ соябонли эски тропик ўрмонларга қараганда кўпроқ ёруғлик мавжудлиги сабабли бузилган ўрмон чеккаларида популяциянинг тез ўсишини намойиш этади. Гарчи бу иқтисодий эксплуатация учун раттаннинг кўпайишини англатиши мумкин бўлса-да, узоқ муддатли табиатни муҳофаза қилиш ҳаракатларида ҳам муаммоли бўлиши мумкин[2]
Кўпгина раттан ишлаб чиқарадиган мамлакатларда ёввойи табиатдан раттан йиғиш рухсатномаларни талаб қилади. Буларга Филиппин, Шри Ланка, Ҳиндистон, Малайзия, Лаос, Гана ва Камерун киради. Бундан ташқари, Филиппин ҳам раттан ресурсларини тежаш мақсадида ҳар йили рухсат этилган қисқартиришни ўрнатади. Баъзи мамлакатларда каламуш етиштириш (ҳам монокултура, ҳам ўзаро экин экиш) ҳам тадқиқ қилинмоқда ва кашшоф бўлиб келмоқда, гарчи у ҳали ҳам ёш саноат бўлиб, ҳар йили йиғиб олинадиган раттан ресурсларининг озчилик қисмини ташкил этади[31].
Фойдаланади
[edit | edit source]Каламуш ўсадиган ўрмонларда унинг иқтисодий қиймати ўрмон эрларини ҳимоя қилишга ёрдам беради, бу ёғоч кесишдан воз кечиб, унинг ўрнига каламуш қамишларини йиғиб оладиган дарахт кесувчиларга алтернатива беради. Раттанни йиғиш анча осон, оддийроқ асбобларни талаб қилади ва ташиш анча осон. Бундан ташқари, у кўпгина тропик ёғочларга қараганда анча тез ўсади. Бу уни ўрмонларни парвариш қилишда потенциал воситага айлантиради, чунки у дарахтларнинг ўрнини босадиган эмас, балки боғлиқ бўлган фойдали ҳ��силни таъминлайди. Раттан муқобиллар каби фойдали ёки фойдали бўлиши мумкинлигини кўриш керак.
Баргларнинг қобиғи олиб ташланган тозаланган каламуш новдалари юзаки бамбукга ўхшайди. Бамбукдан фарқли ўлароқ, каламуш поялари ичи бўш эмас. Дунёдаги раттан популяциясининг аксарияти (70%) Борнео, Сулавеси ва Сумбава ороллари орасида тақсимланган Индонезияда яшайди. Дунёнинг қолган қисми Филиппин, Шри-Ланка, Малайзия, Бангладеш ва Ассам, Ҳиндистондан келади.
Озиқ-овқат манбаи
[edit | edit source]Баъзи каламуш мевалари қутулиш мумкин, нордон таъми ситрусга ўхшайди. Баъзи каламушларнинг мевалари аждаҳо қони деб аталадиган қизил қатронни чиқаради; Бу қатрон антик даврда доривор хусусиятларга эга деб ҳисобланган ва бошқа нарсалар қатори скрипкалар учун бўёқ сифатида ишлатилган[32]. Қатронлар одатда энгил шафтоли тусли ёғочга олиб келади. Ҳиндистоннинг Ассам штатида куртак сабзавот сифатида ҳам ишлатилади.
Пояси учлари крахмалга бой ва уларни хом ёки қовурилган ҳолда истеъмол қилиш мумкин. Ичимлик сувини олиш учун узун пояларни кесиш мумкин. Хурмо қалбини ҳам хом ёки пиширилган ҳолда истеъмол қилиш мумкин[33].
Доривор салоҳият
[edit | edit source]2010-йил бошида Италия олимлари каламуш ёғочининг сунъий суяк ишлаб чиқариш учун янги „ёғочдан суякка“ жараёнида қўлланилишини эълон қилишди. Жараён раттаннинг кичик қисмларини олади ва уни ўчоққа жойлаштиради. Калций ва углерод қўшилади. Кейин ёғоч бошқа печга ўхшаш машинада кучли босим остида яна иситилади ва фосфат эритмаси киритилади. Бу жараён суяк материалининг деярли аниқ нусхасини ҳосил қилади. Жараён тахминан 10 кун давом этади. Эълон қилинган пайтда суяк қўйларда синовдан ўтказилаётган эди ва рад этиш белгилари йўқ эди. Қўй танасидаги заррачалар “ёғоч суяги”га кўчиб ўтиб, узун, узлуксиз суякларни ҳосил қилган. Ёғочдан суяк ишлаб чиқариш бўйича янги дастур Европа Иттифоқи томонидан молиялаштирилмоқда. Одамларга имплантация 2015-йилда бошланиши кутилган эди[34].
Раттан стул
[edit | edit source]Раттанлар сават ва мебел ишлаб чиқариш учун кенг қўлланади. Бўлимларга кесилганда, раттан мебел ишлаб чиқариш учун ёғоч сифатида ишлатилиши мумкин. Раттан бошқа кўплаб ёғоч турлари каби бўёқ ва бўёқларни қабул қилади, шунинг учун у жуда кўп рангларда мавжуд ва уни кўплаб услубларда ишлаш мумкин. Бундан ташқари, ички ядро ажратилиши ва тўқилган бўлиши мумкин. Одатий тўқиш нақшлари Wиэнер Гефлечт, Вена Браидинг деб аталади, чунки у 18-аср Венада ихтиро қилинган ва кейинчалик Тҳонет қаҳвахонаси курсисида энг кўп ишлатилган.
Одатда, хом раттан мебел ишлаб чиқаришда материал сифатида фойдаланиш учун бир нечта маҳсулотларга қайта ишланади. Каламуш ипидан тери одатда тозаланади ва каламуш тўқув материали сифатида ишлатилади. Ратаннинг қолган „ядроси“ мебел ишлаб чиқаришда турли мақсадларда ишлатилиши мумкин. Раттан жуда яхши материалдир, чунки у энгил, бардошли ва маълум даражада эгилувчан ва ташқи макон учун мос келади[35].
Кийим
[edit | edit source]Анъанага кўра, Индонезиянинг Серам оролидаги Wемале этник гуруҳи аёллари белларига каламуш камарларини тақиб юришган[36].
Жисмоний жазо
[edit | edit source]Юпқа каламуш қамишлар Англия ва Уэлсда мактабда жисмоний жазолаш учун стандарт восита бўлиб, Малайзия, Сингапур ва бир қанча Африка мамлакатларидаги мактабларда шу мақсадда қўлланади. Одатдаги максимал зарбалар сони олтита бўлиб, анъанавий равишда „Энг яхши олтитасини олиш“ деб аталади. Сингапур қуролли кучларида ҳарбий жазолар учун ҳам шунга ўхшаш таёқлардан фойдаланилади[37]. Аче, Бруней, Малайзия ва Сингапурда оғирроқ қамишлар, шунингдек, каламушлар суд томонидан жисмоний жазолаш учун ишлатилади[38].
Фитиллар
[edit | edit source]Раттан ароматик қамиш диффузерларида эфир мойларини сўриш учун ишлатиладиган афзал табиий материалдир (одатда ароматерапияда ёки шунчаки шкафлар, ўтиш жойлари ва хоналарни ҳидлаш учун ишлатилади), чунки ҳар бир раттан қамишда ёғни идишдан сўрадиган 20 ёки ундан ортиқ ўтказувчан каналлар мавжуд. пояни кўтаринг ва буғланиш диффузия жараёни орқали ҳавога хушбўй ҳид чиқаринг. Бундан фарқли ўлароқ, бамбукдан тайёрланган қамишларда эфир мойларининг ўтишига тўсқинлик қилувчи тугунлар мавжуд[39][40][41].
Ҳунармандчилик ва санъат
[edit | edit source]Мебел учун мос бўлган раттаннинг кўпгина хусусиятлари уни қўл санъатлари ва санъат асарлари учун машҳур танловга айлантиради. Фойдаланишга раттан саватлари, ўсимлик идишлари ва бошқа безак ишлари киради.
Чидамлилиги ва парчаланишга чидамлилиги туфайли каламушнинг бўлаклари қамиш, юқори даражадаги соябонлар учун фирибгарлар ёки жанг санъатлари учун таёқ сифатида ишлатилиши мумкин. Раттан таёқчалар 70 cм (28 инчес) узунликдаги, бастон деб аталадиган, Филиппин жанг санъатларида, айниқса Арнис/Эскрима/Калида ва Cреативе Аначронисм Жамиятининг тўлиқ контактли " зирҳли жанг "ида зарба берувчи қуроллар учун ишлатилади[42][43].
Қайин ва бамбук билан бир қаторда, каламуш зарбли болғачаларнинг тутқичлари учун кенг тарқалган материалдир, айниқса клавиатура перкуссияси учун болғачалар, масалан, маримба, вибрафон, ксилофон ва бошқалар.
-
Индонезияликлар раттан мебелларини ясамоқда, тахминан 1948-йил
-
Раттанли стул
-
Сепак такравининг раттан шари
-
Филиппиндаги ҳунарманд мебел ясаш учун иссиқлик билан букувчи раттан
-
Нигерияда бўлинган каламушдан сават тўқаётган ҳунарманд
Бошпана материали
[edit | edit source]Кўпчилик маҳаллий аҳоли ёки раттанга бой мамлакатлардан келган маҳаллий аҳоли уй қуриш лойиҳаларида ушбу мустаҳкам завод ёрдамидан фойдаланинг. Қишлоқ жойларда уй-жой сифатида кенг қўлланади. Ўсимлик ёки ёғоч териси биринчи навбатда тўқув учун ишлатилади.
Спорт жиҳозлари
[edit | edit source]Раттан қамиш анъанавий равишда поло болғачаларини тайёрлаш учун ҳам қўлланади, аммо йиғиб олинган қамишнинг фақат кичик бир қисми (тахминан 3%) кучли, мослашувчан ва бардошли бўлиб, поло болғачалари учун таёқлар ясаш учун этарли бўлади ва каламуш болғаларининг машҳурлиги кейинги йилларда пасайиб бормоқда. замонавийроқ вариант, толалар.
Қурол-яроғ
[edit | edit source]Оловда қотиб қолган каламуш одатда сибат деб номланувчи Филиппин найзаларининг миллари сифатида ишлатилган. Улар турли хил темир найза учлари билан жиҳозланган бўлиб, улар қисқа отиш версияларидан тортиб оғир қуролларгача бўлган. Улар ов, балиқ овлаш ёки урушда (ҳар иккала қуруқликда ҳам, денгизда ҳам) ишлатилган. Уруш найзаларининг каламуш ўқлари одатда ўймакорлик ва металл нақшлар билан безатилган[44]. Арнис, шунингдек, раттанни „арнис таёқчалари“ сифатида кенг қўллайди, одатда янток ёки бастон деб аталади. Уларнинг чидамлилиги ва оғирлиги уни техникани мураккаб бажариш билан машқ қилиш учун идеал қилади, шунингдек, ҳатто пичоқли нарсаларга қарши ҳам қурол танлашдир[45].
У, шунингдек, жанговар реаксияларда потенциал ўлимга олиб келиши мумкин бўлган қуроллардан фойдаланишни кўради[46].
Раттан, шунингдек, пўлатдан ясалган ҳамкасбларга қараганда ҳалокатли бўлмаган, аммо шунга ўхшаш таъсир кўрсатадиган функционал қилични яратиш учун ҳам ишлатилиши мумкин[47].
Яна қаранг
[edit | edit source]Манбалар
[edit | edit source]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Дрансфиэлд, Жоҳн „Генерал интродуcтион то раттан - тҳе биологиcал баcкгроунд то эхплоитатион анд тҳе ҳисторй оф раттан ресеарч“, . Раттан: cуррент ресеарч иссуэс анд проспеcц фор cонсерватион анд сустаинабле девелопмент, Нон-Wоод Форест Продуcц 14 Дрансфиэлд: . Фоод анд Агриcултуре Организатион оф тҳе Унитед Натионс (ФАО), 2002 — 23–34-бет. ИСБН 9251046913.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Cампбелл, Масон Ж.; Эдwардс, Wилл; Маграч, Аинҳоа; Лауранcе, Сусан Г.; Аламгир, Моҳаммед; Поролак, Габриэл; Лауранcе, Wиллиам Ф. (2017-йил декабр). „Форест эдге дистурбанcе инcреасес раттан абунданcе ин тропиcал раин форест фрагменц“. Сcиэнтифиc Репорц. 7-жилд, № 1. 6071-бет. Бибcоде:2017НатСР...7.6071C. дои:10.1038/с41598-017-06590-5. ПМC 5519600. ПМИД 28729670.
{{cите магазине}}
: сана киритилиши керак бўлган параметрга берилган қийматни текшириш лозим:|дате=
(ёрдам) - ↑ Раттан: А Репорт оф а Wоркшоп ҳелд ин Сингапоре, 4-6 Жуне 1979. Оттаwа: Интернатионал Девелопмент Ресеарч Cентре, 1980. ИСБН 0889362513.
- ↑ Стиэгел, Степҳаниэ; Кесслер, Мичаэл; Гетто, Даниэла; Тҳонҳофер, Жоачим; Сиэберт, Степҳен Ф. (2011-йил август). „Элеватионал паттернс оф спеcиэс ричнесс анд денситй оф раттан палмс (Ареcаcеаэ: Cаламоидеаэ) ин Cентрал Сулаwеси, Индонесиа“. Биодиверситй анд Cонсерватион. 20-жилд, № 9. 1987–2005-бет. дои:10.1007/с10531-011-0070-8.
{{cите магазине}}
: сана киритилиши керак бўлган параметрга берилган қийматни текшириш лозим:|дате=
(ёрдам) - ↑ Жоҳнсон, Деннис В. (2004): Раттан Глоссарй: Анд Cомпендиум Глоссарй wитҳ Эмпҳасис он Африcа. Роме: Фоод анд Агриcултуре Организатион оф тҳе Унитед Натионс, п. 22.
- ↑ Меичерcзйк, Р. (1989). „Форест анд тимбер индустрй оф Парагуай анд интернатионал cо-оператион“. Плант Ресеарч анд Девелопмент. 29-жилд. 25–37-бет.
- ↑ Дрансфиэлд, Жоҳн (1980). „Ретиспатҳа, а Неw Борнеан Раттан Генус (Палмаэ: Лепидоcарёидеаэ)“. Кеw Буллетин. 34-жилд, № 3. 529–536-бет. дои:10.2307/4109828. ЖСТОР 4109828.
- ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 Террй C.Ҳ. Сундерланд анд Жоҳн Дрансфиэлд. Спеcиэс Профилес. Ратанс. http://www.fao.org/docrep/003/y2783e/y2783e05.htm
- ↑ 9,0 9,1 Уҳл, Н.W. & Дрансфиэлд, Ж., 1987. Генера палмарум: а cлассифиcатион оф палмс басед он тҳе wорк оф Ҳ.Э.Мооре Жр. пп 610. Тҳе Интернатионал Палм Соcиэтй & тҳе Баилей Ҳорториум, Кансас.
- ↑ Дрансфиэлд, Ж. & Манокаран, Н. (эдс), 1993. Раттанс. ПРОСЕА волуме 6. Пудоc, Wагенинген. пп 137.
- ↑ Дрансфиэлд, Ж., 1979. А Мануал оф тҳе Раттанс оф тҳе Малай Пенинсула. Малаян Форест Реcордс Но. 29. Форестрй Департмент. Малайсиа.
- ↑ Дрансфиэлд, Ж., 1984. Тҳе раттанс оф Сабаҳ. Сабаҳ Форест Реcорд Но. 13. Форестрй Департмент, Малайсиа.
- ↑ Дрансфиэлд, Ж., 1992а. Тҳе Раттанс оф Сараwак. Роял Ботаниc Гарденс, Кеw анд Сараwак Форест Департмент.
- ↑ Дрансфиэлд, Ж., 1998. Тҳе раттанс оф Брунеи Даруссалам. Форестрй Департмент, Брунеи Даруссалам анд тҳе Роял Ботаниc Гарденс, Кеw, УК.
- ↑ Де Зойса, Н. & К. Вивекенандан, 1994. Раттанс оф Сри Ланка. Сри Ланка Форест Департмент. Баттерамулла.
- ↑ Басу, С.К., 1992. Раттан (cанес) ин Индиа: а монограпҳиc ревисион. Раттан Информатион Cентре. Куала Лумпур.
- ↑ Ренука, C., 1992. Раттанс оф тҳе Wестерн Гҳац: А Тахономиc Мануал. Керала Форест Ресеарч Институте, Индиа.
- ↑ Лакшмана, А.C., 1993. Тҳе раттанс оф Соутҳ Индиа. Эвергреэн Публишерс. Бангалоре. Индиа.
- ↑ Ренука, C., 1995. А мануал оф тҳе раттанс оф тҳе Андаман анд Ниcобар исландс. Керала Форест Ресеарч Институте, Индиа.
- ↑ Алам, М.К., 1990. Тҳе раттанс оф Бангладеш. Бангладеш Форест Ресеарч Институте. Дҳака.
- ↑ Жоҳнс, Р. & Р. Тауререко, 1989а. А прелиминарй чеcклист оф тҳе cоллеcтионс оф Cаламус анд Даэмоноропс фром тҳе Папуан регион. Раттан Ресеарч Репорт 1989/2.
- ↑ Жоҳнс, Р. & Р. Тауререко, 1989б. А гуиде то тҳе cоллеcтион анд десcриптион оф Cаламус (Палмаэ) фром Папуасиа. Раттан Ресеарч Репорт 1989/3
- ↑ Ҳодел, Д., 1998. Тҳе палмс анд cйcадс оф Тҳаиланд. Аллен Пресс. Кансас. УСА.
- ↑ Раттан Глоссарй. Аппендих ИИИ. http://www.fao.org/docrep/006/Y5232E/y5232e07.htm#P5059_100907 Ин: РАТТАН глоссарй анд Cомпендиум глоссарй wитҳ эмпҳасис он Африcа. НОН-WООД ФОРЕСТ ПРОДУCТС 16. ФАО - Фоод анд Агриcултуре Организатион оф тҳе Унитед Натионс
- ↑ „раттан“. Охфорд Леарнер'с Диcтионариэс. Қаралди: 21-май 2021-йил.
- ↑ „раттан“. Этймонлине. Қаралди: 21-май 2021-йил.
- ↑ https://uz.wikipedia.org/wiki/Karnay_(botanika)
- ↑ Лиу, Кунпенг; Мансор, Асйраф; Рупперт, Надине; Леэ, Чоw Янг; Азман, Нур Мунира; Фадзлй, Ник (3-август 2019-йил). „Раттан литтер-cоллеcтинг струcтурес аттраcт нест-буилдинг анд дефендинг анц“. Плант Сигналинг & Беҳавиор (инглизча). 14-жилд, № 8. 1621245-бет. дои:10.1080/15592324.2019.1621245. ИССН 1559-2324. ПМC 6619969. ПМИД 31132922.
{{cите магазине}}
: CС1 маинт: дате формат () - ↑ МаcКиннон, К. (1998) Сустаинабле усе ас а cонсерватион тоол ин тҳе форесц оф Соутҳ-Эаст Асиа. Cонсерватион оф Биологиcал Ресоурcес (Э.Ж. Милнер Гулланд & Р Маcе, эдс), пп 174–192. Блаcкwелл Сcиэнcе, Охфорд.
- ↑ „WWФ Раттан Сwитч прожеcт“. WWФ (2010-йил июл). 2010-йил 3-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 16-июл 2010-йил.
- ↑ Раттан: cуррент ресеарч иссуэс анд проспеcц фор cонсерватион анд сустаинабле девелопмент, Нон-Wоод Форест Продуcц 14 Дрансфиэлд: . УН Фоод анд Агриcултуре Организатион (ФАО), 2002. ИСБН 9251046913.
- ↑ „Раттан“. Энcйcлопедиа.cом.
- ↑ Тҳе Cомплете Гуиде то Эдибле Wилд Планц, Унитед Статес Департмент оф тҳе Армй (инглизча), Неw Ёрк: Скйҳорсе Публишинг, 2009 — 83-бет. ИСБН 978-1-60239-692-0. ОCЛC 277203364.
- ↑ „Турнинг wоод инто бонес“. ББC Неwс (8-январ 2010-йил). Қаралди: 22-май 2010-йил.
- ↑ „ТҲЕ РЕСОУРCЕ, ИТС УСЕС АНД ПРЕСЕНТ АCТИОН ПРОГРАММЕС“. www.фао.орг. Қаралди: 24-апрел 2020-йил.
- ↑ Пипер, Жақуэлине М.. Бамбоо анд раттан, традитионал усес анд белиэфс. Охфорд Университй Пресс, 1995. ИСБН 978-0195889987.
- ↑ „Сингапоре: Cанинг ин тҳе милитарй форcес“. Wорлд Cорпорал Пунишмент Ресеарч (2019-йил январ). (Инcлудес а пҳотограпҳ оф а милитарй cанинг ин прогресс)
- ↑ „Жудиcиал cанинг ин Сингапоре, Малайсиа анд Брунеи“. Wорлд Cорпорал Пунишмент Ресеарч (2019-йил январ).
- ↑ „ФАҚС: Қуэстионс: Қуэстион 3“. Тҳе Диффусерй.
- ↑ „ФАҚС: Қуэстионс: Қуэстион 2“. Авотион. 2022-йил 26-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 26-октябр.
- ↑ „Ҳоw То Чоосе Тҳе Бест Диффусер Реэдс“. Реэд Диффусер Гуиде.
- ↑ „Wҳат ис тҳе СCА?“. Соcиэтй фор Cреативе Аначронисм, Инc. — „Синcе wе префер тҳат но оне гец ҳурт, СCА cомбатанц wеар реал армор анд усе раттан сwордс.“. Қаралди: 14-июл 2012-йил.
- ↑ Маршалс' Ҳандбоок, Марч 2007 ревисион, Соcиэтй фор Cреативе Аначронисм, 2007-йил март. Қаралди: 16-март 2010-йил. (Wайбаcк Мачине сайтида 2016-06-10 санасида архивланган)
- ↑ Криэгер, Ҳерберт W. (1926). „Тҳе Cоллеcтион оф Примитиве Wеапонс анд Армор оф тҳе Пҳилиппине Исландс ин тҳе Унитед Статес Натионал Мусеум, Смитҳсониан Институтион“. Унитед Статес Натионал Мусеум Буллетин. 137-жилд.
- ↑ „Wҳй усе Раттан?“ (16-январ 2015-йил). 2022-йил 26-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 26-октябр.
- ↑ „Блог“. 2020-йил 6-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 26-октябр.
- ↑ „А Cоммонплаcе Боок: Буилдинг а Сwорд фор Раттан Cомбат“ (11-сентабр 2007-йил).
<ref>
таг wитҳ наме "глоссарй" дефинед ин <references>
ис нот усед ин приор техт.Қўшимча ўқиш учун
[edit | edit source]- Сиберт, Стивен Ф. (2012). Раттаннинг табиати ва маданияти: Жануби-Шарқий Осиё ўрмонларида йўқолиб бораётган ҳаёт ҳақида мулоҳазалар . Гавайи университети матбуоти.ИСБН 978-0-8248-3536-1ИСБН 978-0-8248-3536-1 .