Jump to content

Раттан

From Vikipediya
Ҳиндистоннинг жануби-г'арбий қисмида жойлашган Cаламус тҳwаитесии
Жувениле Cаламус облонгус субсп. Филиппиндаги о'рмон остидаги моллис

Раттан, шунингдек, ратан деб ҳам аталади, Cаламоидеаэ субфамилиясига тегишли бўлган қадимги дунё тоққа чиқадиган хурмоларнинг тахминан 600 турининг номи. Каламуш палма турлари ва авлодларининг энг хилма-хиллиги Жануби - Шарқий Осиёнинг тропик ўрмонларида жойлашган, аммо улар Осиё ва Африканинг бошқа тропик қисмларида ҳам учрайди[1][2]. Кўпчилик раттан палмалари бошқа палма турларидан фарқли ўлароқ, тоққа чиқиш одатлари туфайли экологик жиҳатдан лианалар ҳисобланади. Баъзи турлар дарахтга ўхшаш ёки бута каби одатларга эга[2].

Ратан палма турларининг 20% га яқини иқтисодий аҳамиятга эга ва анъанавий равишда Жануби-Шарқий Осиёда тўқилган мебеллар, саватлар, қамишлар, тўқилган бўйралар, арқонлар ва бошқа ҳунармандчилик буюмларини ишлаб чиқаришда қўлланади. Раттан қамишлари дунёдаги энг қимматбаҳо ёғочсиз ўрмон маҳсулотларидан биридир. Каламушнинг баъзи турлари, шунингдек, қутулиш мумкин бўлган пуллу мева ва палма қалбига эга. Сўнгги 30 йил ичида тижорий этиштиришга уринишлар кучайиб бораётганига қарамай, деярли барча раттан маҳсулотлари ҳали ҳам ёввойи ўсимликлардан олинади. Раттан таъминоти энди ўрмонларни кесиш ва ҳаддан ташқари эксплуатация туфайли тезда таҳдид остида[3][4]. Раттан, шунингдек, тарихан Малакка қамиши ёки Манила қамиши ��ифатида ҳам танилган, уларнинг савдо келиб чиқиши, шунингдек, алоҳида турлар учун кўплаб бошқа савдо номлари[5][6].

Тавсиф

[edit | edit source]
Таиланддаги Cаламус ротангнинг қутулиш мумкин бо'лган по'стлог'и ва тиканли поясининг яқиндан ко'риниши

Аксарият каламуш палмалари экологик жиҳатдан лианалар сифатида таснифланади, чунки кўпчилик этук каламуш палмалари ток каби одатига эга бўлиб, бошқа ўсимликлар бўйлаб ва устига ўралади. Аммо улар ҳақиқий ёғочли лианалардан бир неча жиҳатдан фарқ қилади. Каламушлар хурмо бўлгани учун улар шохланмайди ва улар камдан-кам ҳолларда поянинг тупроқ билан алоқа қилганда янги илдиз тузилмаларини ривожлантирадилар. Улар, шунингдек, монокотлар ва шунинг учун иккиламчи ўсиш кўрсатмайди. Бу шуни англатадики, каламуш поясининг диаметри ҳар доим ўзгармасдир. Вояга этмаган каламуш палмаларининг кенглиги катталар палмалари билан бир хил, одатда атрофида2–5 cентиметр (34–2 инчес)Диаметри, барглар орасидаги узун интернодлар билан. Бу, шунингдек, балоғатга этмаган каламуш кафтлари, ҳатто ёш бўлса ҳам, ҳар доим тизимли ёрдамга муҳтож бўлган ҳақиқий лианалардан фарқли ўлароқ, эркин туриш учун этарлича қаттиқ эканлигини англатади. Кўпгина каламушларда умуртқа поғоналари ҳам бор, улар бошқа ўсимликлар устига чиқишга ёрдам бериш ва ўтхўр ҳайвонларни тўхтатиш учун илгаклар вазифасини бажаради. Тиканлар, шунингдек, каламушларга кенг диаметрли дарахтларга чиқиш қобилиятини беради, фақат торроқ таянчларга кўтарила оладиган пайчаларининг ёки бурагидан фойдаланадиган бошқа узумлардан фарқли ўлароқ[2][1] Маълумки, каламушлар узунлиги юзлаб метргача ўсади.

Индонезиянинг Сулавеси шаҳрида жойлашган каламуш палмасининг асоси

Каламушларнинг бир нечта турлари тоққа чиқмайди. Булар дарахтга ўхшаш турлардан (Ретиспатҳа думетоса каби) эр ости поялари қисқа бўлган ўсувчи бута ўхшаш турларга (масалан, Cаламус пйгмаэус) киради[7].

Каламушлар, шунингдек, якка (бир пояли), тўпланган (тўп ҳосил қилувчи) ёки иккаласи ҳам бўлиши мумкин. Якка каламуш турлари бир пояга айланади. Кластерли каламуш эса бамбук ва бананларга ўхшаш сўрғичлар орқали 50 тагача поядан иборат бўлакларни ҳосил қилади. Бу кластерлар доимий равишда янги пояларни ҳосил қилиши мумкин, чунки алоҳида поялар нобуд бўлади. Ўрим-йиғимнинг таъсири ёлғиз турларда кўпроқ бўлади, чунки йиғиб олинганда бутун ўсимлик нобуд бўлади. Тижорий аҳамиятга эга бўлган бир пояли турларга мисол - Cаламус манан . Бошқа томондан, кластер турлари, агар ўрим-йиғим тезлиги вегетатив кўпайиш орқали пояни алмаштириш тезлигидан ошмаса, барқарор бўлиш учун кўпроқ имкониятларга эга[1].

Каламушлар, шунингдек, гуллашнинг икки турини кўрсатади: ҳапаксанти ва плеонантия. Кортҳалсиа, Лаccосперма, Плеcтоcомиа, Плеcтоcомиопсис ва Мйриалепис авлодларининг барча турлари ҳапаксантикдир; шунингдек, бир неча турдаги Даэмоноропс . Бу улар фақат бир марта гуллайди ва мева беради, кейин ўлади. Бошқа барча каламуш турлари плеонантлардир, улар доимий равишда гуллаш ва мева бериш қобилиятига эга. Тижорий равишда йиғиб олинган турларнинг аксарияти плеонантлардир, чунки ҳапаксантик каламушлар юмшоқ чуқурчаларга эга бўлиб, уларни эгилиш учун яроқсиз қилади[1].

Таксономия

[edit | edit source]
Индонезиядаги мустақил балог'атга этмаган Плеcтоcомиа элонгата

Cаламоидеаэ шунингдек, Рапҳиа (Раффиа) ва Метрохйлон (Саго палма) каби дарахт палмаларини ва Салаccа (Салак) каби бута палмаларини ўз ичига олади (Уҳл & Дрансфиэлд 1987 Генера Палмарум)[1]. Хурмоларда тоққа чиқиш одати фақат Cаламоидеаэ билан чегараланиб қолмайди, балки бошқа учта эволюцион йўналишда - Cоcосеаэ (Янги Дунё тропикларида тахминан 7-10 турга эга Десмонcус) ва Ареcоидеаэ кенжа оиласидаги Ареcеаэ (Мадагаскардаги Дйпсис сcанденс) қабилаларида ҳам ривожланган. ва Ҳёпҳорбеаэ қабиласи (Марказий Америкадаги Чамаэдореа катта жинсининг тоққа чиқадиган турлари) Cерохйлоидеаэ кенжа туркумидаги[8]. Уларнинг ўмуртқа поялари йўқ ва ўзларининг рефлексли терминал варақлари орқали кўтарилишади[8]. Улардан фақат Десмонcус спп. каламуш қамиш ўрнини босувчи сифатида фойдаланиш учун этарлича сифатли пояларни тақдим этинг[8].

600 га яқин турни ўз ичига олган каламушларнинг 13 хил авлоди мавжуд[8]. Ушбу „каламуш авлодлари“ нинг баъзи турлари бошқа одатга эга ва кўтарилмайди, улар ўрмон тагидаги бута палмалари; шунга қарамай, улар алпинист турларга яқин қариндошлардир ва шунинг учун улар бир авлодга киради[1][8]. Энг катта каламуш тури - Cаламус, Африкада бир турдан ташқари Осиёда тарқалган[8]. Қолган каламуш авлодларидан Cератолобус, Кортҳалсиа, Плеcтоcомиа, Плеcтоcомиопсис, Мйриалепис, Cалоспатҳа, Погонотиум ва Ретиспатҳа, Жануби-Шарқий Осиёда жойлашган бўлиб, шарққа ва шимолга йўналтирилган[8]; ва учтаси Африка учун эндемик: Лаккосперма (син. Анcистропҳйллум), Эремоспатҳа ва Онcоcаламус[8].

Каламуш авлодлари ва уларнинг тарқалиши (Уҳл & Дрансфиэлд 1987 Генера Палмарум[9], Дрансфиэлд 1992)[8]:

Уҳл & Дрансфиэлд (1987 Генера Палмарум[9], 2ºэд. 2008), шунингдек, Дрансфиэлд & Манокаран (1993[10]) да жуда кўп асосий кириш маълумотлари мавжуд[1].

Таксон бўйича қўлланади .

Дрансфилд ва Манокаран (1993) ва Африка учун Тулей (1995) ва Сандерленд (1999) томонидан Осиё учун аниқланган каламуш қамишларининг асосий тижорат турлари (Десмонcус бу ерда даволанмайди)[8]:

Каламус турларидан фойдаланилган қамишлар[24]:

Турларга кўра каламушлардан бошқа анъанавий фойдаланиш[8]:

Этимология

[edit | edit source]

"Раттан" номи биринчи марта 1650-йилларда инглиз тилида тасдиқланган. У малайча ротан номидан олинган. Эҳтимол, охир-оқибат раутандан (раутдан, „трим қилиш“ ёки „паре“ дан)[25][26].

Экология

[edit | edit source]

Кўпгина каламуш турлари ҳам чумоли турлари билан ўзаро муносабатларни шакллантиради. Улар ичи бўш тиканлар, ҳуни шаклидаги барглар ёки барг қобиғининг кенгайтмалари (карнай (ботаника)[27]) каби чумолилар учун бошпана (мирмекодоматия) билан таъминлайди. Ўз навбатида каламушлар ўтхўр ҳайвонлардан ҳимояланишади[1][28].

Сақлаш

[edit | edit source]

Каламушлар ҳаддан ташқари эксплуатация қилиш билан таҳдид қилинмоқда, чунки теримчилар жуда ёш пояларни кесиб, уларнинг кўкариш қобилиятини пасайтиради[29]. Каламушнинг барқарор бўлмаган йиғиш ўрмон деградациясига олиб келиши мумкин, умумий ўрмон экотизим хизматларига таъсир қилади. Қайта ишлаш ҳам ифлослантирувчи бўлиши мумкин. Раттанни қайта ишлашда заҳарли кимёвий моддалар ва бензиндан фойдаланиш тупроқ, ҳаво ва сув ресурсларига, шунингдек, одамлар саломатлигига таъсир қилади. Айни пайтда раттан ишлаб чиқаришнинг анъанавий усули заводнинг узоқ муддатли таъминоти ва ишчиларнинг даромадига таҳдид солмоқда[30].

Каламушлар, шунингдек, ёпиқ соябонли эски тропик ўрмонларга қараганда кўпроқ ёруғлик мавжудлиги сабабли бузилган ўрмон чеккаларида популяциянинг тез ўсишини намойиш этади. Гарчи бу иқтисодий эксплуатация учун раттаннинг кўпайишини англатиши мумкин бўлса-да, узоқ муддатли табиатни муҳофаза қилиш ҳаракатларида ҳам муаммоли бўлиши мумкин[2]

Кўпгина раттан ишлаб чиқарадиган мамлакатларда ёввойи табиатдан раттан йиғиш рухсатномаларни талаб қилади. Буларга Филиппин, Шри Ланка, Ҳиндистон, Малайзия, Лаос, Гана ва Камерун киради. Бундан ташқари, Филиппин ҳам раттан ресурсларини тежаш мақсадида ҳар йили рухсат этилган қисқартиришни ўрнатади. Баъзи мамлакатларда каламуш етиштириш (ҳам монокултура, ҳам ўзаро экин экиш) ҳам тадқиқ қилинмоқда ва кашшоф бўлиб келмоқда, гарчи у ҳали ҳам ёш саноат бўлиб, ҳар йили йиғиб олинадиган раттан ресурсларининг озчилик қисмини ташкил этади[31].

Фойдаланади

[edit | edit source]
Филиппиннинг Палаван шаҳрида ёввойи о'риб олинган каламуш қамишлари даволанмоқда ва қуритилмоқда
Филиппиндаги эски о'рмондан каламуш йиг'аётган ишчи

Каламуш ўсадиган ўрмонларда унинг иқтисодий қиймати ўрмон эрларини ҳимоя қилишга ёрдам беради, бу ёғоч кесишдан воз кечиб, унинг ўрнига каламуш қамишларини йиғиб оладиган дарахт кесувчиларга алтернатива беради. Раттанни йиғиш анча осон, оддийроқ асбобларни талаб қилади ва ташиш анча осон. Бундан ташқари, у кўпгина тропик ёғочларга қараганда анча тез ўсади. Бу уни ўрмонларни парвариш қилишда потенциал воситага айлантиради, чунки у дарахтларнинг ўрнини босадиган эмас, балки боғлиқ бўлган фойдали ҳ��силни таъминлайди. Раттан муқобиллар каби фойдали ёки фойдали бўлиши мумкинлигини кўриш керак. 

Баргларнинг қобиғи олиб ташланган тозаланган каламуш новдалари юзаки бамбукга ўхшайди. Бамбукдан фарқли ўлароқ, каламуш поялари ичи бўш эмас. Дунёдаги раттан популяциясининг аксарияти (70%) Борнео, Сулавеси ва Сумбава ороллари орасида тақсимланган Индонезияда яшайди. Дунёнинг қолган қисми Филиппин, Шри-Ланка, Малайзия, Бангладеш ва Ассам, Ҳиндистондан келади. 

Озиқ-овқат манбаи

[edit | edit source]

Баъзи каламуш мевалари қутулиш мумкин, нордон таъми ситрусга ўхшайди. Баъзи каламушларнинг мевалари аждаҳо қони деб аталадиган қизил қатронни чиқаради; Бу қатрон антик даврда доривор хусусиятларга эга деб ҳисобланган ва бошқа нарсалар қатори скрипкалар учун бўёқ сифатида ишлатилган[32]. Қатронлар одатда энгил шафтоли тусли ёғочга олиб келади. Ҳиндистоннинг Ассам штатида куртак сабзавот сифатида ҳам ишлатилади. 

Пояси учлари крахмалга бой ва уларни хом ёки қовурилган ҳолда истеъмол қилиш мумкин. Ичимлик сувини олиш учун узун пояларни кесиш мумкин. Хурмо қалбини ҳам хом ёки пиширилган ҳолда истеъмол қилиш мумкин[33].

Доривор салоҳият

[edit | edit source]

2010-йил бошида Италия олимлари каламуш ёғочининг сунъий суяк ишлаб чиқариш учун янги „ёғочдан суякка“ жараёнида қўлланилишини эълон қилишди. Жараён раттаннинг кичик қисмларини олади ва уни ўчоққа жойлаштиради. Калций ва углерод қўшилади. Кейин ёғоч бошқа печга ўхшаш машинада кучли босим остида яна иситилади ва фосфат эритмаси киритилади. Бу жараён суяк материалининг деярли аниқ нусхасини ҳосил қилади. Жараён тахминан 10 кун давом этади. Эълон қилинган пайтда суяк қўйларда синовдан ўтказилаётган эди ва рад этиш белгилари йўқ эди. Қўй танасидаги заррачалар “ёғоч суяги”га кўчиб ўтиб, узун, узлуксиз суякларни ҳосил қилган. Ёғочдан суяк ишлаб чиқариш бўйича янги дастур Европа Иттифоқи томонидан молиялаштирилмоқда. Одамларга имплантация 2015-йилда бошланиши кутилган эди[34].

Раттан стул

[edit | edit source]
-Wиэнер Гефлечт кафедраси, Жозефинизм услуби, типик Вена, тахминан 1780-йил. О'риндиқ ва орқа то'қилган панеллар раттандан то'қилган, рамка эса қаттиқ ёг'очдир.

Раттанлар сават ва мебел ишлаб чиқариш учун кенг қўлланади. Бўлимларга кесилганда, раттан мебел ишлаб чиқариш учун ёғоч сифатида ишлатилиши мумкин. Раттан бошқа кўплаб ёғоч турлари каби бўёқ ва бўёқларни қабул қилади, шунинг учун у жуда кўп рангларда мавжуд ва уни кўплаб услубларда ишлаш мумкин. Бундан ташқари, ички ядро ажратилиши ва тўқилган бўлиши мумкин.  Одатий тўқиш нақшлари Wиэнер Гефлечт, Вена Браидинг деб аталади, чунки у 18-аср Венада ихтиро қилинган ва кейинчалик Тҳонет қаҳвахонаси курсисида энг кўп ишлатилган.

Одатда, хом раттан мебел ишлаб чиқаришда материал сифатида фойдаланиш учун бир нечта маҳсулотларга қайта ишланади. Каламуш ипидан тери одатда тозаланади ва каламуш тўқув материали сифатида ишлатилади. Ратаннинг қолган „ядроси“ мебел ишлаб чиқаришда турли мақсадларда ишлатилиши мумкин. Раттан жуда яхши материалдир, чунки у энгил, бардошли ва маълум даражада эгилувчан ва ташқи макон учун мос келади[35].

Кийим

[edit | edit source]

Анъанага кўра, Индонезиянинг Серам оролидаги Wемале этник гуруҳи аёллари белларига каламуш камарларини тақиб юришган[36].

Жисмоний жазо

[edit | edit source]

Юпқа каламуш қамишлар Англия ва Уэлсда мактабда жисмоний жазолаш учун стандарт восита бўлиб, Малайзия, Сингапур ва бир қанча Африка мамлакатларидаги мактабларда шу мақсадда қўлланади. Одатдаги максимал зарбалар сони олтита бўлиб, анъанавий равишда „Энг яхши олтитасини олиш“ деб аталади. Сингапур қуролли кучларида ҳарбий жазолар учун ҳам шунга ўхшаш таёқлардан фойдаланилади[37]. Аче, Бруней, Малайзия ва Сингапурда оғирроқ қамишлар, шунингдек, каламушлар суд томонидан жисмоний жазолаш учун ишлатилади[38].

Фитиллар

[edit | edit source]

Раттан ароматик қамиш диффузерларида эфир мойларини сўриш учун ишлатиладиган афзал табиий материалдир (одатда ароматерапияда ёки шунчаки шкафлар, ўтиш жойлари ва хоналарни ҳидлаш учун ишлатилади), чунки ҳар бир раттан қамишда ёғни идишдан сўрадиган 20 ёки ундан ортиқ ўтказувчан каналлар мавжуд. пояни кўтаринг ва буғланиш диффузия жараёни орқали ҳавога хушбўй ҳид чиқаринг. Бундан фарқли ўлароқ, бамбукдан тайёрланган қамишларда эфир мойларининг ўтишига тўсқинлик қилувчи тугунлар мавжуд[39][40][41].

Ҳунармандчилик ва санъат

[edit | edit source]

Мебел учун мос бўлган раттаннинг кўпгина хусусиятлари уни қўл санъатлари ва санъат асарлари учун машҳур танловга айлантиради. Фойдаланишга раттан саватлари, ўсимлик идишлари ва бошқа безак ишлари киради.

Чидамлилиги ва парчаланишга чидамлилиги туфайли каламушнинг бўлаклари қамиш, юқори даражадаги соябонлар учун фирибгарлар ёки жанг санъатлари учун таёқ сифатида ишлатилиши мумкин. Раттан таёқчалар 70 cм (28 инчес) узунликдаги, бастон деб аталадиган, Филиппин жанг санъатларида, айниқса Арнис/Эскрима/Калида ва Cреативе Аначронисм Жамиятининг тўлиқ контактли " зирҳли жанг "ида зарба берувчи қуроллар учун ишлатилади[42][43].

Қайин ва бамбук билан бир қаторда, каламуш зарбли болғачаларнинг тутқичлари учун кенг тарқалган материалдир, айниқса клавиатура перкуссияси учун болғачалар, масалан, маримба, вибрафон, ксилофон ва бошқалар.

Бошпана материали

[edit | edit source]

Кўпчилик маҳаллий аҳоли ёки раттанга бой мамлакатлардан келган маҳаллий аҳоли  уй қуриш лойиҳаларида ушбу мустаҳкам завод ёрдамидан фойдаланинг. Қишлоқ жойларда уй-жой сифатида кенг қўлланади. Ўсимлик ёки ёғоч териси биринчи навбатда тўқув учун ишлатилади. 

Спорт жиҳозлари

[edit | edit source]

Раттан қамиш анъанавий равишда поло болғачаларини тайёрлаш учун ҳам қўлланади, аммо йиғиб олинган қамишнинг фақат кичик бир қисми (тахминан 3%) кучли, мослашувчан ва бардошли бўлиб, поло болғачалари учун таёқлар ясаш учун этарли бўлади ва каламуш болғаларининг машҳурлиги кейинги йилларда пасайиб бормоқда. замонавийроқ вариант, толалар. 

Қурол-яроғ

[edit | edit source]
Сибат найзалари Филиппиндан

Оловда қотиб қолган каламуш одатда сибат деб номланувчи Филиппин найзаларининг миллари сифатида ишлатилган. Улар турли хил темир найза учлари билан жиҳозланган бўлиб, улар қисқа отиш версияларидан тортиб оғир қуролларгача бўлган. Улар ов, балиқ овлаш ёки урушда (ҳар иккала қуруқликда ҳам, денгизда ҳам) ишлатилган. Уруш найзаларининг каламуш ўқлари одатда ўймакорлик ва металл нақшлар билан безатилган[44]. Арнис, шунингдек, раттанни „арнис таёқчалари“ сифатида кенг қўллайди, одатда янток ёки бастон деб аталади. Уларнинг чидамлилиги ва оғирлиги уни техникани мураккаб бажариш билан машқ қилиш учун идеал қилади, шунингдек, ҳатто пичоқли нарсаларга қарши ҳам қурол танлашдир[45].

У, шунингдек, жанговар реаксияларда потенциал ўлимга олиб келиши мумкин бўлган қуроллардан фойдаланишни кўради[46].

Раттан, шунингдек, пўлатдан ясалган ҳамкасбларга қараганда ҳалокатли бўлмаган, аммо шунга ўхшаш таъсир кўрсатадиган функционал қилични яратиш учун ҳам ишлатилиши мумкин[47].

Яна қаранг

[edit | edit source]

Манбалар

[edit | edit source]
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Дрансфиэлд, Жоҳн „Генерал интродуcтион то раттан - тҳе биологиcал баcкгроунд то эхплоитатион анд тҳе ҳисторй оф раттан ресеарч“, . Раттан: cуррент ресеарч иссуэс анд проспеcц фор cонсерватион анд сустаинабле девелопмент, Нон-Wоод Форест Продуcц 14 Дрансфиэлд: . Фоод анд Агриcултуре Организатион оф тҳе Унитед Натионс (ФАО), 2002 — 23–34-бет. ИСБН 9251046913. 
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Cампбелл, Масон Ж.; Эдwардс, Wилл; Маграч, Аинҳоа; Лауранcе, Сусан Г.; Аламгир, Моҳаммед; Поролак, Габриэл; Лауранcе, Wиллиам Ф. (2017-йил декабр). „Форест эдге дистурбанcе инcреасес раттан абунданcе ин тропиcал раин форест фрагменц“. Сcиэнтифиc Репорц. 7-жилд, № 1. 6071-бет. Бибcоде:2017НатСР...7.6071C. дои:10.1038/с41598-017-06590-5. ПМC 5519600. ПМИД 28729670. {{cите магазине}}: сана киритилиши керак бўлган параметрга берилган қийматни текшириш лозим: |дате= (ёрдам)
  3. Раттан: А Репорт оф а Wоркшоп ҳелд ин Сингапоре, 4-6 Жуне 1979. Оттаwа: Интернатионал Девелопмент Ресеарч Cентре, 1980. ИСБН 0889362513. 
  4. Стиэгел, Степҳаниэ; Кесслер, Мичаэл; Гетто, Даниэла; Тҳонҳофер, Жоачим; Сиэберт, Степҳен Ф. (2011-йил август). „Элеватионал паттернс оф спеcиэс ричнесс анд денситй оф раттан палмс (Ареcаcеаэ: Cаламоидеаэ) ин Cентрал Сулаwеси, Индонесиа“. Биодиверситй анд Cонсерватион. 20-жилд, № 9. 1987–2005-бет. дои:10.1007/с10531-011-0070-8. {{cите магазине}}: сана киритилиши керак бўлган параметрга берилган қийматни текшириш лозим: |дате= (ёрдам)
  5. Жоҳнсон, Деннис В. (2004): Раттан Глоссарй: Анд Cомпендиум Глоссарй wитҳ Эмпҳасис он Африcа. Роме: Фоод анд Агриcултуре Организатион оф тҳе Унитед Натионс, п. 22.
  6. Меичерcзйк, Р. (1989). „Форест анд тимбер индустрй оф Парагуай анд интернатионал cо-оператион“. Плант Ресеарч анд Девелопмент. 29-жилд. 25–37-бет.
  7. Дрансфиэлд, Жоҳн (1980). Ретиспатҳа, а Неw Борнеан Раттан Генус (Палмаэ: Лепидоcарёидеаэ)“. Кеw Буллетин. 34-жилд, № 3. 529–536-бет. дои:10.2307/4109828. ЖСТОР 4109828.
  8. 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 Террй C.Ҳ. Сундерланд анд Жоҳн Дрансфиэлд. Спеcиэс Профилес. Ратанс. http://www.fao.org/docrep/003/y2783e/y2783e05.htm
  9. 9,0 9,1 Уҳл, Н.W. & Дрансфиэлд, Ж., 1987. Генера палмарум: а cлассифиcатион оф палмс басед он тҳе wорк оф Ҳ.Э.Мооре Жр. пп 610. Тҳе Интернатионал Палм Соcиэтй & тҳе Баилей Ҳорториум, Кансас.
  10. Дрансфиэлд, Ж. & Манокаран, Н. (эдс), 1993. Раттанс. ПРОСЕА волуме 6. Пудоc, Wагенинген. пп 137.
  11. Дрансфиэлд, Ж., 1979. А Мануал оф тҳе Раттанс оф тҳе Малай Пенинсула. Малаян Форест Реcордс Но. 29. Форестрй Департмент. Малайсиа.
  12. Дрансфиэлд, Ж., 1984. Тҳе раттанс оф Сабаҳ. Сабаҳ Форест Реcорд Но. 13. Форестрй Департмент, Малайсиа.
  13. Дрансфиэлд, Ж., 1992а. Тҳе Раттанс оф Сараwак. Роял Ботаниc Гарденс, Кеw анд Сараwак Форест Департмент.
  14. Дрансфиэлд, Ж., 1998. Тҳе раттанс оф Брунеи Даруссалам. Форестрй Департмент, Брунеи Даруссалам анд тҳе Роял Ботаниc Гарденс, Кеw, УК.
  15. Де Зойса, Н. & К. Вивекенандан, 1994. Раттанс оф Сри Ланка. Сри Ланка Форест Департмент. Баттерамулла.
  16. Басу, С.К., 1992. Раттан (cанес) ин Индиа: а монограпҳиc ревисион. Раттан Информатион Cентре. Куала Лумпур.
  17. Ренука, C., 1992. Раттанс оф тҳе Wестерн Гҳац: А Тахономиc Мануал. Керала Форест Ресеарч Институте, Индиа.
  18. Лакшмана, А.C., 1993. Тҳе раттанс оф Соутҳ Индиа. Эвергреэн Публишерс. Бангалоре. Индиа.
  19. Ренука, C., 1995. А мануал оф тҳе раттанс оф тҳе Андаман анд Ниcобар исландс. Керала Форест Ресеарч Институте, Индиа.
  20. Алам, М.К., 1990. Тҳе раттанс оф Бангладеш. Бангладеш Форест Ресеарч Институте. Дҳака.
  21. Жоҳнс, Р. & Р. Тауререко, 1989а. А прелиминарй чеcклист оф тҳе cоллеcтионс оф Cаламус анд Даэмоноропс фром тҳе Папуан регион. Раттан Ресеарч Репорт 1989/2.
  22. Жоҳнс, Р. & Р. Тауререко, 1989б. А гуиде то тҳе cоллеcтион анд десcриптион оф Cаламус (Палмаэ) фром Папуасиа. Раттан Ресеарч Репорт 1989/3
  23. Ҳодел, Д., 1998. Тҳе палмс анд cйcадс оф Тҳаиланд. Аллен Пресс. Кансас. УСА.
  24. Раттан Глоссарй. Аппендих ИИИ. http://www.fao.org/docrep/006/Y5232E/y5232e07.htm#P5059_100907 Ин: РАТТАН глоссарй анд Cомпендиум глоссарй wитҳ эмпҳасис он Африcа. НОН-WООД ФОРЕСТ ПРОДУCТС 16. ФАО - Фоод анд Агриcултуре Организатион оф тҳе Унитед Натионс
  25. „раттан“. Охфорд Леарнер'с Диcтионариэс. Қаралди: 21-май 2021-йил.
  26. „раттан“. Этймонлине. Қаралди: 21-май 2021-йил.
  27. https://uz.wikipedia.org/wiki/Karnay_(botanika)
  28. Лиу, Кунпенг; Мансор, Асйраф; Рупперт, Надине; Леэ, Чоw Янг; Азман, Нур Мунира; Фадзлй, Ник (3-август 2019-йил). „Раттан литтер-cоллеcтинг струcтурес аттраcт нест-буилдинг анд дефендинг анц“. Плант Сигналинг & Беҳавиор (инглизча). 14-жилд, № 8. 1621245-бет. дои:10.1080/15592324.2019.1621245. ИССН 1559-2324. ПМC 6619969. ПМИД 31132922.{{cите магазине}}: CС1 маинт: дате формат ()
  29. МаcКиннон, К. (1998) Сустаинабле усе ас а cонсерватион тоол ин тҳе форесц оф Соутҳ-Эаст Асиа. Cонсерватион оф Биологиcал Ресоурcес (Э.Ж. Милнер Гулланд & Р Маcе, эдс), пп 174–192. Блаcкwелл Сcиэнcе, Охфорд.
  30. „WWФ Раттан Сwитч прожеcт“. WWФ (2010-йил июл). 2010-йил 3-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 16-июл 2010-йил.
  31. Раттан: cуррент ресеарч иссуэс анд проспеcц фор cонсерватион анд сустаинабле девелопмент, Нон-Wоод Форест Продуcц 14 Дрансфиэлд: . УН Фоод анд Агриcултуре Организатион (ФАО), 2002. ИСБН 9251046913. 
  32. „Раттан“. Энcйcлопедиа.cом.
  33. Тҳе Cомплете Гуиде то Эдибле Wилд Планц, Унитед Статес Департмент оф тҳе Армй (инглизча), Неw Ёрк: Скйҳорсе Публишинг, 2009 — 83-бет. ИСБН 978-1-60239-692-0. ОCЛC 277203364. 
  34. „Турнинг wоод инто бонес“. ББC Неwс (8-январ 2010-йил). Қаралди: 22-май 2010-йил.
  35. „ТҲЕ РЕСОУРCЕ, ИТС УСЕС АНД ПРЕСЕНТ АCТИОН ПРОГРАММЕС“. www.фао.орг. Қаралди: 24-апрел 2020-йил.
  36. Пипер, Жақуэлине М.. Бамбоо анд раттан, традитионал усес анд белиэфс. Охфорд Университй Пресс, 1995. ИСБН 978-0195889987. 
  37. „Сингапоре: Cанинг ин тҳе милитарй форcес“. Wорлд Cорпорал Пунишмент Ресеарч (2019-йил январ). (Инcлудес а пҳотограпҳ оф а милитарй cанинг ин прогресс)
  38. „Жудиcиал cанинг ин Сингапоре, Малайсиа анд Брунеи“. Wорлд Cорпорал Пунишмент Ресеарч (2019-йил январ).
  39. „ФАҚС: Қуэстионс: Қуэстион 3“. Тҳе Диффусерй.
  40. „ФАҚС: Қуэстионс: Қуэстион 2“. Авотион. 2022-йил 26-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 26-октябр.
  41. „Ҳоw То Чоосе Тҳе Бест Диффусер Реэдс“. Реэд Диффусер Гуиде.
  42. „Wҳат ис тҳе СCА?“. Соcиэтй фор Cреативе Аначронисм, Инc. — „Синcе wе префер тҳат но оне гец ҳурт, СCА cомбатанц wеар реал армор анд усе раттан сwордс.“. Қаралди: 14-июл 2012-йил.
  43. Маршалс' Ҳандбоок, Марч 2007 ревисион, Соcиэтй фор Cреативе Аначронисм, 2007-йил март. Қаралди: 16-март 2010-йил.  (Wайбаcк Мачине сайтида 2016-06-10 санасида архивланган)
  44. Криэгер, Ҳерберт W. (1926). „Тҳе Cоллеcтион оф Примитиве Wеапонс анд Армор оф тҳе Пҳилиппине Исландс ин тҳе Унитед Статес Натионал Мусеум, Смитҳсониан Институтион“. Унитед Статес Натионал Мусеум Буллетин. 137-жилд.
  45. „Wҳй усе Раттан?“ (16-январ 2015-йил). 2022-йил 26-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 26-октябр.
  46. „Блог“. 2020-йил 6-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 26-октябр.
  47. „А Cоммонплаcе Боок: Буилдинг а Сwорд фор Раттан Cомбат“ (11-сентабр 2007-йил).
Cите эррор: <ref> таг wитҳ наме "глоссарй" дефинед ин <references> ис нот усед ин приор техт.

Қўшимча ўқиш учун

[edit | edit source]
  • Сиберт, Стивен Ф. (2012). Раттаннинг табиати ва маданияти: Жануби-Шарқий Осиё ўрмонларида йўқолиб бораётган ҳаёт ҳақида мулоҳазалар . Гавайи университети матбуоти.ИСБН 978-0-8248-3536-1ИСБН 978-0-8248-3536-1 .

Ҳаволалар

[edit | edit source]