Charchash
Charchash, toliqish, horish – organizmga haddan tashqari zoʻr kelishi natijasida mehnat qobiliyatining pasayishi bilan kechadigan fiziologik holat. Aqliy charchash intellektual mehnat mahsuldorligining kamayishi, eʼtiborning buzilishi, fikrlashning susayishi va boshqalar bilan belgilanadi. Jismoniy charchash muskullar kuchi va bir tekisda harakatlanishi kabi funksiyalarning buzilishi bilan kechadi.
Oʻta va surunkali charchash farq qilinadi. Oʻta charchash – zoʻr berib jismoniy mehnat qilish natijasida roʻy beradi. Surunkali charchash – turli funksional sistemalar va butun organizmdagi oʻzgarishlarning oylar va yillar davomida toʻliq tiklanmasligi bilan bogʻliq.
Charchashning tezligi mehnatning xususiyati bilan belgilanadi: bir tarzda turib muskullarga zoʻr keladigan ish bajarilganda kishi ancha tez, bir maromdagi ish bajarilganda bir muncha kam toliqadi. Charchashning yuzaga kelishida odamning bajarilayotgan ishga nisbatan munosabati ham muhim rol oʻynaydi. Koʻpchilik odamlarda emotsional qoʻzgʻalish davrida uzoq vaqtgacha charchash belgilari paydo boʻlmaydi.
Yetarli dam olmaslik yoki uzoq, vaqt haddan tashqari zoʻriqib ishlash charchashga yoki mador qurishiga olib keladi. Aqliy va ruhiy toliqish farq qilinadi. Yosh va nerv sistemasi maʼlum bir tuzilishga ega boʻlgan kishilarda jadal aqliy mehnat nevrozlarga olib keladi. Ruhiy toliqish „yurak hissiyotiga“ toʻlib toshgan va turli majburiyatlari boʻlgan shaxslarda kuzatiladi.
Miriqib uxlash va faol dam olish ish qobiliyatini tez tiklaydi.
Ogʻir kasalliklarni boshdan kechirgan kishilarda charchash tez yuz beradi. Arzimagan va uncha uzoq davom etmaydigan zoʻriqish ham ularda bosh ogʻrigʻi, harsillash, tez yurak urishi, terlash va quvvatsizlikka sabab boʻladi. Bunday kishilar mehnat rejimiga va iloji boricha uzoqroq dam olishga qatʼiy amal qilishlari zarur.
Bolalar organizmining anatomofiziologik xususiyatlariga koʻra hatto unchalik urinmaganida ham (masalan, goʻdak uyqudan qolganida, maktabda partada uzoq oʻtirganida) tez charchab qolishi mumkin. Kun tartibining notoʻgʻriligi, bir turdagi mashgʻulot, ortiqcha oʻyin kulgi ham tez charchashga olib keladi.
Bolalarda charchash belgilari koʻpincha xatti-harakatning buzilishida koʻrinadi: ular toqatsiz, eʼtiborsiz, dars vaqtida gaplashadigan, yaʼni intizomsiz boʻlib qoladilar. Baʼzi hollarda, ayniqsa, kasalliklarni boshidan kechirgan bolalar boʻsh, sustkash, xorgʻin, kuchsiz boʻlib, fikrlaganda bosh ogʻrigʻi sezadi.
Charchash baʼzan boshdan kechirilgan kasallikning oqibati emas, balki uning boshlangʻich belgisi boʻlishi ham mumkin. Bolada boshdan kechirilgan kasallikka yoki aqliy va jismoniy zoʻriqishga bogʻliq boʻlmagan tez charchab qolish hollari yuz berganida, albatta, vrachga murojaat etish lozim.
Ish qobiliyatini uzoq vaqtgacha saqlab qolishning taʼsirli vositalaridan biri – mehnat faoliyatining aniq maromda boʻlishidir. Tez charchashni oldini olishda mehnat va dam olishni toʻgʻri yoʻlga qoʻyish, ish kuni davomida qisqa muddatli tanaffuslar tashkil qilish, shuningdek, ish joyini tartibga solish va oʻzini horigan his qilganda, charchogʻini yozadigan mashqlar bajarishga muhim eʼtibor berish zarur.
Bolalarda tez charchab qolishning oldini olish uchun ularning kun tartibi maromining buzilishiga yoʻl qoʻymaslik (toʻyib uxlashiga, ish ogʻirlik qilmasligiga, ish bilan mashgʻulotni toʻgʻri navbatlashtirishga, ularning ochiq havoda uzoqroq boʻlishiga imkoniyat tugʻdirish) kerak[1].
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |