Djibuti

Djibuti - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jıl 15-sentyabrde kúshke kirgen. Mámleket baslıǵı - prezident (1999-jıldan Ismoil Umar Gellex). Nızam shıǵarıwshı hákimiyatı - bir palatalı parlament - Millet jıynalısı. Atqarıwshı hákimiyatı - prezident hám húkimet (ministrler keńesi).

Djibuti aymaǵı arqa-batısta Adan qoltıǵına tutas, jaǵaları onsha bóleklenbegen. Birden-bir iri qoltıǵı - Tajura mámleket aymaǵına 58 km kirip baradı. Jer maydanında keń tawlı jaylar hám lavaizlari qalǵan tómen platolar ushırasıp turadı, óshken vulkanlardıń konusları kózge taslanadı. Arqa-shıǵısta Danakil taw dizbeginiń etekleri (Muso Ali shıńı, 2022 m - mámlekettiń eń biyik noqatı) jaylasqan; Djibuti aymaǵınıń Tajura qoltıǵınan batıs hám qublasındaǵı bólegi Afar batıǵı sheńberinde. Mámlekettiń oraylıq bólegin taslaq, qumlı yamasa topıraqlı oypatlıqlar iyeleydi, olardıń pás jaylarında shor kól kóp. Bul kóldiń eń úlkeni teńiz júzesinen 153 m tómendegi Assal kóli bolıp tabıladı.

Íqlımı tropikalıq, qurǵaq, ıqlım. Yanvardıń ortasha temperaturası 27°, iyul ayında 35°. Jawın júdá kem jawadı: jılına Assal kóli jaǵasında 45 mm den Djibuti qalası átirapında 130 mm ge shekem. Turaqlı aǵatuǵın dáryaları joq. Ósimlik qaplamı shól hám yarım shólge tán kók ot hám putalardan ibarat. Danakil dizbegi shıńlarında hám samalǵa qarsı janbawırlarında qara arsha aǵashı, zeytun terekleri, mimoza hám akas ósetuǵın siyrek ormanlar, oazislerde palmalar ushıraydı. Haywanat dúnyası nashar: voxalar átirapında iri sút emiziwshilerden oriks kiyikleri, sırtlan, shaǵal, ormanlarda meshinler jasaydı. Jaǵaǵa jaqın suwlarında balıq kóp. Milliy baǵları: Day, Maskali-Mussha.

Xalqınıń 90% ke jaqını kushit tillerinde sóylesiwshi xalıqlardan: arqa hám arqa-batısta afarlardan, qublasında hám qubla-shıǵısta issa, ishaq hám gadaburslardan ibarat. Paytaxtta tiykarınan issalar, evropalıq (francuz, italyan, grek) lar hám arablar jasaydı. Rásmiy tili - arab hám francuz tilleri. Túpkilikli jay xalıqtıń kópshiligi islamnıń sunniy mazhabına, evropalıqlar xristian dinine, afarlardıń bir bólegi jergilikli dástúriy dinge sıyınadı. Qala xalqı - 81%. Iri qalaları: Djibuti, Dikkil, Ali-Sabiye, Tajura, Obok.

Djibuti aymaǵında saqlanıp qalǵan irrigaciya imaratlarınıń qaldıqlarına qaraǵanda, xalıq áyyemgi zamanlarda dıyqanshılıq penen shuǵıllanǵan. Eramızǵa shekemgi III ásirde bul jerge hind, grek, parsı sawdagerleri hám Qubla Arabstan arabları kele baslaǵan. VII ásir islam dini tarqalıwı qatnası menen Djibuti arab musulman sultanlarına ǵárezli bolıp qalǵan. XVI ásirde Somali yarım ataw portugal, túrk hám jergilikli xalıq arasındaǵı kúshli urıslar maydanına aynalǵan waqıtta Djibuti portugallar hákimiyatın baǵındırıwǵa ótti. XVII ásirde taǵı arablar basshılıǵı ornatıldı. Túpkilikli jay xalıq kóshpeli turmıs keshirgen. Basqarıwshılar hám sawda-satıq siyasiy toparı arablar bolǵan.

XIX ásir ortalarında Suvaysh kanalı qurılısı múnásibeti menen Evropa mámleketleri Djibutidi qolǵa kirgiziwge umtıldı. 1832-jılda Franciya Djibuti aymaǵınıń bir bólegin iyelep aldı. Kanal ashılǵannan keyin (1869), Djibutidiń áhmiyeti jáne de astı. 1881-1885-jıllarda Franciya az-azdan pútkil Djibutidi ózine baǵındırıwǵa ótkerdi hám házirgi Djibuti qalasın qura basladı. 1887-jılda Franciya jergilikli sultanlar menen bir qansha shártnamalar dúziw arqalı bul jerdi óz koloniyasına aylandırdı jáne onıń baylıqların ózlestiriwge kiristi, Djibuti qalasın Qızıl teńiz jaǵasındaǵı áhmiyetli sawda portına aylandırdı. Bul jerde iri áskeriy teńiz bazası qurıldı. 1896-1946-jıllarda mámleket Franciya Somalisi atı menen atalıp keldi.

1946-jılda ol Franciyanıń "teńiz artı aymaǵı" dep daǵaza etildi. 1967-jılda Franciyanıń Afar hám issalar aymaǵı atın aldı. Djibuti xalqı ǵárezsizlik ushın kúsh berip gúresti. Bul gúreste xalıqtıń barlıq siyasiy toparları birlesti. Djibuti azatlıǵı háreketi dep atalǵan jasırın shólkem dúzildi. 1975-jılda issa hám afar xalıqlarınıń siyasiy shólkemleri óz-ara birlespe dúzip, haqıyqıy ǵárezsizlik ushın gúresti kúsheytti. Aqır-aqıbette, Franciya 1977-jılda Djibutige ǵárezsizlik beriwge májbúr boldı hám ol Djibuti Respublikası dep ataldı. Djibuti - 1977-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 27-iyun - Ǵárezsizlik kúni (1977).

Rawajlanıw ushın xalıq birligi, húkimran partiya, 1979-jılda dúzilgen; Demokratiyalıq jańalanıw partiyası, 1992-jıldan ashıq iskerlik júrgizedi; Birlik hám demokratiyanı qayta tiklew frontı, 1991-jıl tiykar salınǵan. Kásiplik awqamları orayı - Miynet ulıwma birlespesi 1992-jıl Djibuti miynetkeshleri ulıwma birlespesi ornında dúzilgen.

Djibuti shetten azıq-awqat, sanaat buyımları, ásbap-úskene hám basqalar aladı. Shetke gósh, tiri qaramal, sherim hám shiyki teri shıǵaradı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Franciya, Efiopiya, Italiya, Yaponiya, Keniya. Pul birligi - Djibuti franki.

BMSh klassifikaciyasına qaray Djibuti - ekonomikalıq tárepten salıstırǵanda az rawajlanǵan mámleketler qatarına kiredi. Jalpı milliy ónimde xizmet kórsetiw tarmaǵı ortasha 77%, sanaat hám qurılıs 17%, awıl xojalıǵı 3% ti quraydı. Awıl xojalıǵınıń tiykarǵı baǵdarı - kóshpeli hám yarım kóshpeli shárwashılıq bolıp tabıladı. Awıl xojalıǵı eginlerin jetistiriwge jaramlı jerler 6 mıńnan kóbirek. Djibuti hár jılı azıq-awqat ónimleriniń 90% ten kóbin shetten keltiredi.

Balıqshılıq, merwert, korall, bulut (suw jániwarı) tutıw, teńiz suwın puwlatıp duz alıw rawajlanǵan. Tiykarǵı awıl xojalıǵı eginleri - kofe, xurma, miywe hám palız eginleri. Jalpı ishki ónimniń 2,4% tin beretuǵın sanaat azıq-awqat ónimleri, kánshilik buyımları, qurılıs buyımların óndiriwshi mayda kárxanalardan, mexanika hám tigiwshilik ustaxanalarınan ibarat. Elektr stanciyalar, neft kompaniyaları, transport (tolıq emes) hám baylanıs, mineral suw zavodı, sút zavodı hám aralaspa jem zavodı mámleketke qaraslı bolıp tabıladı. 1 jılda ortasha 176 mln. kvt/saat elektr energiyasın islep shıǵaradı.

Transport - mámleket ekonomikasınıń eń rawajlanǵan tarmaǵı. Jaqsı úskenelengen keme ońlaw kárxanaları bolǵan Jibuti portı Hind okeanı háwiziniń batıs bólegindegi eń áhmiyetli portlardan biri bolıp tabıladı. Jılına 2,5 mln. tonna júk qabıl etip alınadı hám jónetiledi. Temirjol uzınlıǵı - 106 km, avtomobil jolları uzınlıǵı - 3,1 mıń km, sonnan 281 km qattı qatlamlı.

Djibutide birden-bir pullı bilimlendiriw sisteması engizilgen. Bul sistema baslanǵısh hám tolıqsız orta mekteplerdi, 3 liceydi óz ishine aladı. Joqarı oqıw orınları joq. Joqarı ilimiy-texnika institutında (1979-jılda dúzilgen) Djibuti tábiyatı, tábiyiy rezervleri, arxeologiyası hám dástúriy mádeniyatın úyreniw jumısları alıp barıladı. Háptelik húkimet gazeası - "Revey de Jibuti" ("Djibutidiń oyanıwı"), "Nason de Jibuti" ("Jibuti xalqı") háptenaması, "Jibuti ojurdyui" ("Búgingi Jibuti") jurnalı hám "Karfur afriken" ("Afrika kóshe kesilispesi") katolik jurnal baspa etiledi. Djibuti informaciya agentligi 1979-jıl dúzilgen. Djibuti radio esittiriw hám televideniesi húkimet qadaǵalawında; 1956-jıl tiykar salınǵan.