Kaczawa

lewy dopływ Odry

Kaczawa (niem. Katzbach, dawniej Kacbacha[1]) – rzeka w południowo-zachodniej Polsce, na Dolnym Śląsku, lewy dopływ Odry. Przepływa przez województwo dolnośląskie. Swoje źródła ma w Górach Kaczawskich (Góry Ołowiane – pn. stok zalesionej góry Turzec), powyżej Kaczorowa. Obecnie dla Gór Pogórza Kaczawskiego Kaczawa stanowi istotny składnik krajobrazu, zaś w czasach historycznych stanowiła główną oś komunikacyjną i osadniczą regionu.

Kaczawa
Ilustracja
Kaczawa w Legnicy
Kontynent

Europa

Państwo

 Polska

Województwo

 dolnośląskie

Lokalizacja

województwo dolnośląskie

Rzeka
Długość 98 km
Powierzchnia zlewni

2500 km²

Źródło
Miejsce Turzec
Wysokość

507 m n.p.m.

Współrzędne

50°53′43,6″N 15°58′14,7″E/50,895439 15,970741

Ujście
Recypient Odra
Miejsce

w okolicy Prochowic

Wysokość

93,7 m n.p.m.

Współrzędne

51°17′53″N 16°25′16″E/51,298056 16,421111

Mapa
Mapa rzeki
Dorzecze Kaczawy
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „źródło”, natomiast blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „ujście”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „źródło”, powyżej na prawo znajduje się również punkt z opisem „ujście”

Pochodzenie nazwy nie jest całkiem jasne. W pierwszej wzmiance (1255) występuje w wersji niemieckiej jako Kazbach, następnie jako Cachbac (1267)[2], ale w rodzaju żeńskim, co pozwala na obecną rekonstrukcję. Jednak co oznaczał pierwotnie człon Kacz- – nie wiadomo. W językach słowiańskich występuje on w wielu wyrazach, związanych z błotem, roślinami, wywracaniem drzew. Ostatnia niemiecka wersja Katzbach, wiążąca się z kotem, jak i obecna polska, sugerująca pochodzenie od kaczek, są już tylko fonetycznymi adaptacjami pierwotnej nazwy. Po wojnie przez pewien czas nazywano rzekę Kocabą lub Kaczą Strugą[3]. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił rzekę w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Cattus fl.[4].

Historia

edytuj

Znaczna część dorzecza Kaczawy leży w terenie górskim i podgórskim. Przed wiekami (a nawet obecnie (Park Krajobrazowy Chełmy) dorzecze Kaczawy wiele gęściej porośnięte lasami niż obecnie.Większe obszary leśne, co z tym idzie - chłonnej ściółki leśnej, oddawały wodę opadową równomierniej niż obszary trawiaste. Z tego powodu ilość wody płynącej rzeką była kiedyś znacznie większa niż obecnie - normalny poziom wody w rzece był porównywalny z obecnymi podtopieniami. Obszary zalewowe pokryte były głównie terenami podmokłymi i bagnistymi. Przebycie tych terenów było trudne, a dla wozów i ciężkiej jazdy nie możliwe poza utwardzonymi drogami[potrzebny przypis].

26 sierpnia 1813 roku podczas wojny Francji z szóstą koalicją rozegrała się Bitwa nad Kaczawą. Starcie miało miejsce na obszarze pomiędzy Kaczawą na pn. i pn-zach., wysoczyzną Płaskowyżu Janowickiego na wschodzie, a Warmątowicami i Bielowicami na południu, w odległości około 10 km. w linii prostej od murów miejskich ówczesnej Legnicy. Walka toczyła się pomiędzy armią francuską (102 000 żołnierzy) dowodzoną przez marszałka Macdonalda a armią prusko-rosyjską (114 000 żołnierzy) dowodzoną przez feldmarszałka Blüchera[5].

Przebieg

edytuj

Kaczawa przepływa przez Góry Kaczawskie, Pogórze Kaczawskie (Sudety Zachodnie) oraz Nizinę Śląsko-Łużycką.

Nad Kaczawą położone są między innymi: Kaczorów, Wojcieszów, Świerzawa, Nowy Kościół, Jerzmanice-Zdrój, Złotoryja, Legnica i Prochowice.

W górnym biegu rzeka posiada charakter górsko-wyżynnego potoku, poniżej Legnicy stopniowo nabiera bardziej nizinnego charakteru i uchodzi do Odry w okolicy Prochowic.

Geologia

edytuj

Pierwotnie obecną doliną Kaczawy płynął znacznie większy Bóbr, zaś Kaczawa stanowiła jego niewielki dopływ. To tłumaczy niewspółmierną do rzeki wielkość doliny, znaczną ilość osadzonych w niej żwirów i przede wszystkim fakt, że w żwirach tych znajdowane są otoczaki skał z Karkonoszy. Dla późniejszej historii regionu decydujący był fakt, że pra-Bóbr niósł ze sobą także łuseczki złota z granitu karkonoskiego, które jako ciężkie łatwo osadzały się tam, gdzie nurt rzeki słabł, a więc przede wszystkim w miejscu, w którym rzeka wypływa na nizinę. W ten sposób powstały złoża piasków złotonośnych w okolicach Złotoryi, ze względu na genezę określane jako wtórne złoża okruchowe. Gdy podczas alpejskich ruchów górotwórczych, w trzeciorzędzie, wypiętrzyły się dzisiejsze Góry Ołowiane, Bóbr zmienił koryto, skręcił na zachód i popłynął swą obecną doliną, przez dzisiejsze Pilchowice i Wleń. Jednak w okolicach Soboty najprawdopodobniej zmieniał kierunek z północnego na wschodni i w okolicach Jerzmanic ponownie łączył się z Kaczawą.

Taki układ sieci rzecznej funkcjonował przez kilkadziesiąt mln lat i dopiero lądolód skandynawski, który stosunkowo niedawno, 200-100 tys. lat temu, zatarasował koryta rzek zmusił je do ostatecznego rozdzielenia. Pozostałość topniejącego lodowca – bryły martwego lodu zalegające w Kotlinie Proboszczowskiej i Rowie Świerzawskim spowodowały też lokalną zmianę biegu samej Kaczawy – dawniej jej dolina przebiegała nieco na zachód od obecnej, przez obie kotliny. Zablokowanie tej drogi zmusiło rzekę do wyżłobienia sobie przełomowego odcinka doliny przez porfirowe i bazaltowe wzniesienia Pogórza Złotoryjskiego (np. pod Wielisławką i pod Jeziorną). Dawne koryta Bobru i Kaczawy dają się jeszcze dziś rozpoznać jako ciągi podmokłych obniżeń, doliny współczesnych potoków i miejsca występowania żwirów rzecznych[6].

Przyroda

edytuj

Rzeka posiada cenną ichtiofaunę – gatunki przeważające to pstrąg potokowy i lipień (ten ostatni osiąga jednak powolne przyrosty). W dolnym biegu przeważają jaź, kleń i płoć. W ostatnich latach prowadzona jest restytucja populacji brzany. Znaczną przeszkodą w odbudowie ichtiofauny Kaczawy są liczne piętrzenia i jazy, zwłaszcza jaz w Prochowicach uniemożliwiający migrację ryb dwuśrodowiskowych na tarło (łosoś, troć, certa).

Dopływy Kaczawy

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Kacbacha, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 649.
  2. Kaczawa, [w:] Elektroniczny słownik hydronimów Polski, Instytut Języka Polskiego PAN.
  3. Kaczawa na stronach Encyklopedii Sudeckiej. [dostęp 2014-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-03)].
  4. Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 174. ISBN 978-83-910595-2-4.
  5. Mała Encyklopedia Wojskowa, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1967, Wydanie I, Tom 2"
  6. Geologia Kaczawy. [dostęp 2014-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-03)].

Galeria

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj