Marszałek hospodarski

Marszałek hospodarski (biał. маршалак гаспадарскі; marszałek wielkiego księcia, marszałek hospodara, marszałek królewski, marszałek dworski) – początkowo urząd dworski, potem głównie ziemski w Wielkim Księstwie Litewskim o zmieniających się kompetencjach i znaczeniu.

Urząd marszałka powstał na Litwie w końcu XIV wieku. Nosił on tytuł marszałka wielkiego księcia, hospodarskiego lub dworskiego, a od r. 1411 przyjął tytuł ziemskiego, wreszcie marszałka najwyższego[1][2]. Z czasem wyodrębniły się trzy urzędy marszałków: marszałek wielki litewski, marszałek nadworny litewski i marszałek dworski (dworny, hospodarski)[3]. Ten ostatni marszałek był początkowo zastępcą marszałka wielkiego, z czasem jednak jego rola ograniczała się do funkcji ceremonialnych. Rangę urzędu marszałka hospodarskiego obniżał fakt, że (w odróżnieniu od marszałka wielkiego i nadwornego) zazwyczaj występowało kilku marszałków hospodarskich – od końca XV wieku zazwyczaj po ośmiu równocześnie. Marszałek hospodarski stał się godnością tylko nieco wyższą od dworzanina[4][5], ale oznaczał także doradcę władcy, osobę do specjalnych poruczeń i uprawniał do zasiadania w Radzie Panów(inne języki)[6] oraz czerpania dochodów z dóbr hospodarskich (w charakterze dzierżawcy). Dlatego też w XVI w. urząd marszałka hospodarskiego bywał początkiem kariery administracyjnej i państwowej. Jednocześnie pełnienie urzędu marszałka hospodarskiego nie ograniczało możliwości obejmowania innych urzędów.

W okresie ustrojowego upodabniania się Litwy do Korony marszałek hospodarski pełnił funkcję zastępcy wojewody lub kasztelana na terenach, gdzie danych urzędników nie było. Jednakże tylko marszałek wołyński doczekał się odrębnej nazwy, co było świadectwem większego znaczenia tego marszałka niż pozostałych marszałków hospodarskich.

W okresie unii lubelskiej proponowano, by marszałkowie hospodarscy (było ich wtedy 18) weszli do wspólnego senatu Rzeczypospolitej na zasadzie analogii do kasztelanów mniejszych. Tak się jednak nie stało.

Ostatecznie urząd marszałka hospodarskiego przekształcił się w urząd marszałka ziemskiego (powiatowego), stając się jednym z najwyższych w litewskiej hierarchii urzędów ziemskich.

Marszałkowie hospodarscy

edytuj
nominacja, okres sprawowania urzędu marszałek hospodarski wcześniej otrzymane urzędy kolejne urzędy
1444 Jan Niemirowicz starosta klecki (1444)
1470, 23 października Chodkiewicz, IwanIwan Chodkiewicz hetman litewski (czasowy) w wojnie trzynastoletniej, namiestnik lidzki (urząd nadany jednocześnie z godnością marszałka) hetman litewski (czasowy) w wyprawie Kazimierza Jagiellończyka przeciwko Maciejowi Korwinowi (1474), namiestnik witebski (od 27 lutego 1477), starosta łucki (od 2 sierpnia 1478), wojewoda kijowski (maj 1481)
1482 Zabrzeziński, JanJan Zabrzeziński kasztelan trocki od 1492, namiestnik nowogródzki od 14961498, wojewoda trocki 14871498, marszałek wielki litewski (14981505)
1483 Jakub Niemirowicz (Szczyt) starosta brzeski (1479-1492) namiestnik briański (1492-1493/1494)
1492 Kiszka, StanisławStanisław Kiszka stolnik litewski (1488), namiestnik lidzki (urząd nadany jednocześnie z godnością marszałka) namiestnik smoleński
15001513 Kłoczko, WojciechWojciech Kłoczko chorąży nadworny litewski (przed 14921499), namiestnik uciański (19 marca 14921499), namiestnik kowieński (14991514) ochmistrz (marszałek dworu) wielkiej księżnej, a potem królowej Heleny (14951513), namiestnik bielski (6 grudnia 15061512)
15001510 Radziwiłł, JanJan Radziwiłł marszałek wielki litewski od 1514, kasztelan trocki od 1522, starosta drohiczyński i słonimski (od 1505), namiestniki wilkijski
1504 Sapieha, IwanIwan Sapieha pisarz hospodarski od 1488, kanclerz królowej Heleny (15021509) najwyższy sekretarz Wielkiego Księstwa (od 1506),namiestnik witebski od 1508, wojewoda witebski od 1511, wojewoda podlaski od 1513
15061509, 15111547 Chodkiewicz, AleksanderAleksander Chodkiewicz koniuszy dworski (1502) starosta puński, brzeski i knyszyński, wojewoda nowogródzki (od 1544), dzierżawca wilkiejski, ostryński,
1510-1519/1520 Jan Niemirowicz Szczytt miecznik litewski (159-1510), namiestnik wasiliski (1507-1514) namiestnik wasiliski 1515-1516), namiestnik mohylewski (1516-1519/1520), namiestnik mozyrski (1516)
15191557 Sapieha, PawełPaweł Sapieha dzierżawca bracławski (15171547) wojewoda podlaski (15561558) i nowogródzki (od 1558)
1520 Mikołaj Niemirowicz-Szczytt
15201541 Dołubowski, JanJan Dołubowski starosta drohicki (15011506)
1550 jako marszałek ziemski wołyński Ostrogski, KonstantyKonstanty Ostrogski starosta włodzimierski (urząd nadany jednocześnie z godnością marszałka) wojewoda kijowski (1559)
15531561 Wołłowicz, OstafiOstafi Wołłowicz pisarz wielki litewski (15511566) podskarbi ziemski litewski (15611566), marszałek nadworny (15611569, podkanclerzy litewski (15661579), kasztelan trocki (15691579), kanclerz wielki litewski (15791587), kasztelan wileński (15791587)
15601563 Wołłowicz, HrehoryHrehory Wołłowicz dworzanin hospodarski od 1548, horodniczy grodzieński (15581566) łowczy 15671574, wojewoda smoleński (15711577), starosta mścisławski 15481567, mielicki, dzierżawca ejszycki, wornieński, pozelwski
15601566 Tryzna, HrehoryHrehory Tryzna marszałek słonimski w 1561, kasztelan podlaski w 1566, kasztelan smoleński w latach 15691571
1561 lub wcześniej Hajko, JanJan Hajko dworzanin królewski (1546), pisarz wielkoksiążęcy (1554) kasztelan brzeski (od 1566)
15661576 Sapieha, MikołajMikołaj Sapieha wojewoda miński od 1576, brzeski od 1588, witebski od 1588, starosta rzeczycki (15701573, orszański od 1588
1570 Kosiński, AdamAdam Kosiński pisarz ziemski drohicki (1554 lub 15561571), poseł drohicki 1569, kasztelan podlaski (przed 5 marca 1569)
15801590 Strawiński, MarcinMarcin Strawiński ciwun i horodniczy trocki, dzierżawca hupski, wójt mohylewski kasztelan miński 1590–92, witebski 1592, starosta rumborski (od 1589)

Przypisy

edytuj
  1. Stanisław Kutrzeba: Historia ustroju Polski w zarysie: Litwa. Lwów: Księgarnia Polska B. Połonieckiego, 1921, s. 83-84.
  2. Stanisław Kutrzeba: Historia ustroju Polski w zarysie. T.2. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1914, s. 115.
  3. Leszek Podhorodecki: Dzieje rodu Chodkiewiczów. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1997, s. 7. ISBN 83-86-85735-8.
  4. [Marszałek hospodarski] był urzędem honorowym od czasów w. ks. Aleksandra i w hierarchii urzędniczej stał dość nisko: po urzędnikach ziemskich i dworskich: Józef Wolff: Kniaziowie litewsko-ruscy od końca wieku XIV. Warszawa: 1895, s. 74.
  5. Grzegorz Błaszczyk: Diecezja żmudzka od XV do początku XVII wieku: ustrój. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1993, s. 264. ISBN 83-232-0585-X.
  6. Andrzej Rachuba: Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569-1763. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2002, s. 50. ISBN 83-7059-578-2.