Mury obronne w Warszawie

Mury obronne Warszawy – podwójny ciąg murów miejskich wokół Starej Warszawy, wzniesionych w XIII–XVI w., odbudowanych w latach 1950–1963 i częściowo później. Najlepiej zachowane fragmenty biegną równolegle do ulicy Podwale od Zamku Królewskiego do Barbakanu i dalej do skarpy wiślanej.

Umocnienia miasta w 1656, plan Erika Dahlbergha
Brama Krakowska (w głębi) na pocz. XVIII wieku
Wieża Marszałkowska w XVIII wieku
Brama Poboczna w XVIII wieku
Kamienica Piwnica Gdańska przy ul. Nowomiejskiej 18/20 zbudowana w miejscu Barbakanu. Widoczne dolne partie Barbakanu odsłonięte wraz z murami obronnymi w latach 30.
To samo miejsce współcześnie
Północna część murów obronnych z Barbakanem
Międzymurze przy Barbakanie
Mury obronne przy pl. Zamkowym i ul. Podwale
Plan murów miejskich w bramie kamienicy przy ul. Wąski Dunaj 20
Międzymurze przy ul. Wąski Dunaj, po prawej rzeźba Oświęcim II

Historia

edytuj

Pierwsza linia murów

edytuj

Prace nad budową pierwszych odcinków warszawskich murów obronnych rozpoczęły się prawdopodobnie około 1280 roku za księcia mazowieckiego Konrada II, a kończone były za Bolesława II i Trojdena I[1]. Najwcześniejsza wzmianka w dokumencie pisanym dotycząca murów pochodzi z 1326 roku − w przywileju dla klasztoru czerwińskiego proboszcz kościoła św. Jana jest opisany jako „proboszcz kościoła w obrębie murów Warszawy”[1]. Wymieniono je także w 1339 roku podczas akceptacji przez legatów papieskich[2] Warszawy na miejsce przeprowadzenia procesu polsko-krzyżackiego. Warszawa, według akt procesu, to „miejsce bezpieczne, jako otoczone murem”[3].

Pierwsze murowane fragmenty obwałowań to Brama Nowomiejska (północno-zachodnia część obwałowań od strony późniejszego Nowego Miasta) i Brama Krakowska (część południowa − rejon obecnego placu Zamkowego). Pierwszy odcinek murów, liczący około 300 metrów, wzniesiono pomiędzy Bramą Krakowską a ulicą Wąski Dunaj, wraz z Basztą Rycerską. W połowie XIV wieku murem otoczono fragment pomiędzy Wąskim Dunajem a Bramą Nowomiejską i dalej w kierunku Wisły. Po 1379 zaczęto budowę muru od strony Wisły od zamku do Wieży Marszałkowskiej w północnej części miasta. Wydany 23 listopada 1379 roku przywilej księcia Janusza I zobowiązał mieszkańców do otoczenia Warszawy murem, w taki sposób, aby miasto było zamknięte w ich pierścieniu[1]. Ogółem mury o długości około 1200 metrów zamknęły obszar o powierzchni ok. 8,5 ha.

W skład murów obronnych weszły nie tylko mury, ale także baszty i wieże:

Wszystkie warszawskie wieże i baszty posiadały kształt prostokątny, z wyjątkiem Białej (wieloboczna) i Marszałkowskiej (okrągła).

Druga linia murów i Barbakan

edytuj

Już w XV wieku umocnienia te wydawały się niewystarczające, przystąpiono więc do budowy drugiej linii murów od zamku do Wieży Marszałkowskiej, zgodnie z postanowieniem zawartym w przywileju księcia Janusza I z 1413 roku[1]. W odległości 9 do 14 metrów od pierwotnej linii murów wzniesiono między połową XV a początkiem XVI wieku drugą, niższą linię murów. Różnica wysokości pomiędzy zwieńczeniem drugiej linii a strzelnicami w pierwszej linii wyniosła około 4 metrów, przy czym dla uzyskania podobnej wysokości murów względem ziemi wynoszącej około 8,5 metra, przed drugą linią wykopano fosę głębokości około 4 metrów. Grubość muru w starym obwałowaniu wyniosła 1,2 metra, natomiast w nowej już 1,8 metra. Mniejsza wysokość muru pozwalała nie tylko na zastosowanie artylerii, ale i na rażenie wroga z 2 poziomów murów jednocześnie. W przypadku zajęcia zewnętrznej linii murów przez wroga, nadal można było się bronić i razić pozycje wroga z wysoka.

Wykopanie fosy wiązało się z koniecznością budowy mostów. Jeden z nich powstał przy Bramie Nowomiejskiej, przekształcony w 1548 w Barbakan (ostatni wybudowany element murów), drugi zaś przy Bramie Krakowskiej (plac Zamkowy, odsłonięty w latach 80. XX wieku). Już w XVI wieku umocnienia te były przestarzałe w związku z rozwojem artylerii i sam Barbakan już nie miał większego militarnego znaczenia, pomimo usytuowania wjazdu pod kątem do ulicy Freta biegnącej z Nowego Miasta do bramy. Osadnictwo w rejonie Warszawy już w XIV wieku znajdowało się poza murami miejskimi, które okazały się być zbyt ciasne dla nowej ludności.

Utrata znaczenia

edytuj

W latach 1621–1624 powstał nowy pas umocnień ziemno-bastionowych tzw. Wał Zygmuntowski, który był znacznie oddalony od murów miejskich.

W czasie potopu szwedzkiego mury uległy uszkodzeniom, które w okresie późniejszym nie zostały naprawione, w tym okresie też ostatni raz odegrały one znaczenie militarne. O mury przestano dbać, gdyż nie miały już one znaczenia obronnego, a bardziej przeszkadzały w rozwoju miasta[4].

W XVII wieku powoli rozpoczęła się rozbiórka murów. Wybito też dla wygody nowe przejścia, choć nadal w dobrym stanie były bramy i wieże. W XVIII wieku do murów przyległy zabudowania, początkowo drewniane, w XIX wieku wyparte przez kamienice. Jeszcze w XVIII wieku Warszawę otoczyły nowe wały - tzw. Okopy Lubomirskiego, które stanowiły kordon sanitarny wokół miasta. W XIX wieku także uległy zniszczeniu bramy miejskie, jako zbyt wąskie w stosunku do potrzeb. W II połowie XIX wieku mury zostały prawie całkowicie zakryte przybudówkami i kamienicami czynszowymi[5].

Rolę umocnień broniących miasto przejęły dzieła fortyfikacyjne na przedmieściach – wznoszone w czasie insurekcji kościuszkowskiej, a później w XIX wieku w okresie Księstwa Warszawskiego, powstania listopadowego, a w końcu pierścień fortów wraz z cytadelą tworzące Twierdzę Warszawa, wzniesionych w okresie Królestwa Kongresowego.

Renowacja

edytuj

Pierwsze próby renowacji podjęte zostały w 1936 pod kierownictwem Jana Zachwatowicza z inicjatywy zarządu miasta[6]. Próba odsłonięcia murów objęła fragment pomiędzy Bramą Poboczną (Wąski Dunaj) a Barbakanem, w trakcie której odkopano fosę i usunięto zabudowę.

Zrekonstruowane w latach 30. fragmenty murów przetrwały II wojnę światową[7]. Po wojnie prace wznowiono, a paradoksalnie ułatwiły je zniszczenia Starego Miasta. Pierwsze prace rozpoczęto w 1949[8]. W latach 1950–1955 dążono do odbudowy całych fortyfikacji. W tym okresie zrekonstruowano m.in. Barbakan i Wieżę Prochową. Jednak ten sposób autorskiej odbudowy wzbudził kontrowersje nie mając oparcia w źródłach. W latach 1957–1963 starano się już jedynie uwidocznić zachowane fragmenty poprzez ich remont a nie odbudowę.

Ostatnim etapem prac konserwatorskich było wydobycie spod bruku placu Zamkowego murowanego mostu nad fosą prowadzącego do dawnej Wieży Krakowskiej. Na placu ułożono pasy z cegły klinkierowej pokazujące dawny przebieg podwójnej linii murów[9]. Od roku 1996 prowadzono prace konserwatorskie mające na celu poprawę stanu technicznego murów, m.in. wyremontowano także obiekty odbudowane w latach 50. XX wieku. W zakresie prac znalazły się wzmocnienie strefy oparcia murów na kamiennej ławie fundamentowej, wzmocnienie konstrukcji części naziemnej, likwidacja wyboczeń płaszczyzny, zabezpieczenie korony muru, renowacja powierzchni elewacyjnych −z likwidacja wysoleń i glonów, wymiana spoin.

W latach 2007–2009 mury zostały gruntownie wyremontowane[10]. Osuszono ich fundamenty, założono izolacje przeciw wilgoci, oczyszczono i wzmocniono ceglane konstrukcje oraz zainstalowano iluminację murów z 296 umieszczonymi w gruncie reflektorami (w tym 27 pracującymi w systemie dynamicznej zmiany barw)[10]. Iluminacja w 2009 otrzymała Nagrodę im. Jean-Paula L’Alliera dla najlepszego projektu związanego z rewitalizacją i konserwacją obszaru wpisanego na Listę UNESCO[10].

W kwietniu 2011 ciągom pieszym położonym między wewnętrznym a zewnętrznym murem obronnym nadano nazwy: międzymurze Piotra Biegańskiego (odcinek od placu Zamkowego do ulicy Piekarskiej) oraz międzymurze Jana Zachwatowicza (odcinek od ulicy Piekarskiej do skarpy wiślanej)[11].

W Barbakanie znajduje się wystawa Muzeum Warszawy poświęcona jej murom obronnym[12].

Tablice pamiątkowe na murach obronnych

edytuj

Na wewnętrznej linii murów na odcinku pomiędzy dawną Bramą Krakowską a Furtą Poboczną, znajdują się tablice upamiętniające:

Ważniejsze obiekty w obrębie murów

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b c d Maksymilian Baruch: Warszawa średniowieczna - Dawne mury warowne miasta Starej Warszawy.. Warszawa: Towarzystwo Miłośników Historii, 1929.
  2. legatami byli Galhard z Calhors (Galhard de Carceribus, nuncjusz apostolski) i Pierre z Annency (kanonik, jego pomocnik)
  3. „locum praedictum, qui muro circumdatus est”
  4. Jan Stanisław Bystroń: Warszawa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 77.
  5. Teresa Mroczko i in.: Vademecum warszawskie. Warszawa: Wydawnictwo Warszawskiego Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”, 1957, s. 295.
  6. Jan Stanisław Bystroń: Warszawa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 298.
  7. Rafał Bielski, Jakub Jastrzębski: Utracone miasto. Warszawa wczoraj i dziś. Warszawa: Skarpa Warszawska, 2016, s. 18. ISBN 978-83-63842-27-7.
  8. Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 182.
  9. Piotr Wierzbicki. Przeszłość placu numer jeden. „Skarpa Warszawska”, s. 20, grudzień 2021. 
  10. a b c Tomasz Urzykowski: Kolumna Zygmunta do remontu, pomnik prof. Zachwatowicza... Co jeszcze planują na Starówce władze Śródmieścia?. [w:] Gazeta Stołeczna [on-line]. warszawa.wyborcza.pl, 4 września 2020. [dostęp 2020-09-05].
  11. Uchwała nr XIV/253/2011 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 14 kwietnia 2011 r. w sprawie nadania nazw ciągom pieszym w Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy. edziennik.mazowieckie.pl, Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego nr 76 poz. 2396. s. 14150-14151. [dostęp 2014-06-10].
  12. Ekspozycja w Barbakanie wraca po zimowej przerwie. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl. [dostęp 2019-05-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-21)].

Bibliografia

edytuj
  • Maksymilian Baruch: Warszawa średniowieczna - Dawne mury warowne miasta Starej Warszawy. Warszawa: Towarzystwo Miłośników Historii, 1929.
  • Przypkowski Tadeusz, Jan Zachwatowicz: Mury obronne Warszawy. Warszawa: 1938.
  • Włodzimierz Pela: Mury obronne Starej Warszawy. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2008. ISBN 978-83-88477-76-8.