Nubia (nub. Nobīn[1], arab. ‏النُوبَة‎) – kraina historyczna w północno-wschodniej Afryce obejmująca środkowy bieg Nilu pomiędzy Asuanem a Chartumem (między VI a I kataraktą), obecnie na terenie południowego Egiptu i północnego Sudanu.

Nubia
Nobīn
‏النُوبَة‎
Państwa

 Egipt
 Sudan

Położenie na mapie Mapa Nubii
Mapa
18°57′02,8800″N 32°15′20,8800″E/18,950800 32,255800

W okresie Nowego Państwa Nubia znana była pod nazwą Kusz, która wzmiankowana jest w Starym Testamencie w Księdze Rodzaju (Rodz. 10, 6–7)[2]. .

Geografia

edytuj

Nubia obejmuje region pomiędzy Asuanem na I katarakcie na Nilu a miejscem niedaleko Chartumu na VI katarakcie, gdzie łączą się Nil Biały z Nilem Błękitnym[3]. Nubia dzielona jest na Nubię Dolną pomiędzy I a II kataraktą, Nubię Górną pomiędzy II a IV kataraktą i Nubię Południową pomiędzy IV a VI[3][a].

Starożytna Nubia w okresie do ok. 4500 p.n.e. cieszyła się dużo bardziej wilgotnym klimatem i jej tereny pokrywała nie pustynia a sawanna[4]. Klimat zmienił się jednak na suchy i przez ostatnie 5 tys. lat Nubia pozostaje regionem pustynnym z rzadkimi opadami deszczu[4].

Nazewnictwo

edytuj

Nazwa Nubia zaczęła być stosowana w okresie rzymskim[5]. Wywodzi się najprawdopodobniej od starożytnego egipskiego nb (pol. złoto) i oznacza „Kraj Złota”[3][5] lub też od greckiej nazwy Noubades (pol. Nobadowie) stosowanej dla określenia ludności, która sprowadziła się do Nubii w IV w. p.n.e.[5]

Starożytni Egipcjanie nazywali Nubię Górną m.in. Ta-Setiu – „Krajem Łuczników” lub Ta-Nahesi – „Krajem Wędrownych Łuczników”[6]. Jej północny region nazywano od okresu Średniego Państwa Wawatem[b] a region południowy – Kuszem[6][7].

W okresie Nowego Państwa Nubia znana była pod nazwą Kusz[3][5], która wzmiankowana jest w Starym Testamencie w Księdze Rodzaju (Rdz 10,6–7[8])[9].

Nubia Dolna nazywana była przez starożytnych Greków i Rzymian Dodekaszoenos, a przez Arabów Butn Al-Hajr – „Brzuch Kamieni”[3]. Grecy nazywali Nubię również Etiopią lub Meroe[4].

Królestwa Nobatii, Makurii i Alodii określano mianem chrześcijańskiej Nubii, a nazwę Nubia stosowano dla całego regionu od średniowiecza do XIX wieku[4]. W XIX wieku zaczęto stosować nazwę Sudan od arabskiego Bilad as-Sudan (pol. „Kraj Czarnych”)[4].

Archeologiczne kultury nubijskie znane są pod nazwami: Grupa-A, Grupa-C, Grupa-X i Kerma[5].

Historia

edytuj

Prehistoria

edytuj
Ceramika kultury Kerma
 
Dekorowana waza, Muzeum Egipskie w Berlinie
 
Zdobiona misa gliniana, Museum of Fine Arts w Bostonie
 
Naczynia z wyspy Saï, ParyżLuwr, numery ewidencyjne: E 25469, E 25470, E 27092, E 27093

Tereny Sudanu zamieszkane były przez przedstawicieli Homo erectus do ok. 250 tys. lat temu[10], a najstarsze ślady człowieka anatomicznie współczesnego (Homo sapiens) na terenie Nubii pochodzą sprzed co najmniej 150 tys. lat, czego dowodzi czaszka z Sinja[11]. Osadnictwo w okolicach obecnego Chartumu było rozpowszechnione w okresie mezolitu pomiędzy 8000 a 4000 p.n.e., o czym świadczą znaleziska archeologiczne – pozostałości wyrobów ceramicznych[12].

Z okresu pomiędzy 4000 a 3000 p.n.e. pochodzą ślady pierwszej uprawy ziemi a ludy zamieszkujące tereny Nubii Dolnej – nazwane przez amerykańskiego archeologa George’a Reisnera (1867–1942) Grupą-A[13] – były pod wpływem rodzącej się cywilizacji Egiptu[12]. Władcy z okresu kultury archeologicznej Grupy-A przyjęli symbole władzy podobne do tych stosowanych przez współczesnych im władców Egiptu z okresu kultur archeologicznych Nagada II i Nagada III[7].

Klasyfikacja Reisnera została z czasem uściślona i obecnie wyróżnia się trzy okresy kultury Grupy-A: okres starożytny pomiędzy ok. 3700 a 3250 p.n.e., okres klasyczny 3250-3150 p.n.e. i okres końcowy 3150-2800 p.n.e.[13] W okresie starożytnym i klasycznym rozwinęła się wymiana handlowa z prehistorycznym Egiptem – Nubijczycy zamieszkujący obszar przy III katarakcie sprowadzali z terenów dalej na południu złoto, kość słoniową, heban, kadzidło oraz skóry zwierząt, które dostarczyli Nubijczykom Grupy-A a ci wymieniali je z Egipcjanami na piwo, wino, oliwę i zboża, a także na narzędzia i miedź[14].

Relacje ze Starożytnym Egiptem

edytuj

Nubia była wielokrotnie najeżdżana przez Egipt ze względu na znajdujące się tam duże zasoby złota. Około 2500 p.n.e. Egipcjanie zajęli częściowo tereny Nubii Górnej (Wawat) i zdominowali zamieszkałą tam ludność (w klasyfikacji Reisnera – Grupę–C)[15]. Już ok. 2575 p.n.e. faraon Snofru najechał Nubię i utworzył egipską placówkę w Buhen, a na zachód od Nilu powstały kamieniołomy gnejsu[7]. Tereny Kuszu zamieszkiwała wówczas ludność kultury Kermy[7].

Około 2160 p.n.e., kiedy Egipt przechodził okres dezorganizacji – Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2250 – ok. 2050 p.n.e.) – nubijskie Królestwo Kerma ze stolicą w Kermie przechodziło okres rozkwitu[15].

Około 1915 p.n.e. faraon Senuseret I z XII dynastii opanował tereny Nubii, wznosząc fortece w Buhen, Anibie, Semnie i Kummie. Około 1826 p.n.e. Senuseret III podjął nieskuteczną próbę zajęcia nubijskiej wyspy na Nilu – Saï i wycofał się do Semny[7]. Tereny na południe od II katarakty nazwał Kuszem a ich mieszkańcom – Kuszytom – zakazał przejścia na północ od Semny z wyjątkiem handlu w Iken[7].

Nubia utraciła ostatecznie niezależność ok. 1500 p.n.e. na rzecz Nowego Państwa, kiedy to została podbita przez faraonów XVIII dynastii, m.in. przez wojska Totmesa III[16]. Nubią administrowali przez kolejne 500 lat zarządcy z Egiptu, którzy nosili tytuł „Syn Króla Kusz”[16]. Nubia płaciła wówczas Egiptowi wysokie podatki, dostarczała niewolników i poborowych do wojska[16].

Królestwo Kusz

edytuj
Sztuka i architektura Królestwa Kusz
 
Piramidy w Meroe, 2005
 
Relief z kaplicy grobowej piramidy króla Amanitenmomide w Meroe, Muzeum Egipskie w Berlinie, numer ewidencyjny 2260
 
Meroityczne naczynie ceramiczne z Faras, Muzeum Egipskie w Berlinie, numer ewidencyjny 20856
 
Meroityczne naczynie ceramiczne znalezione w Faras, British Museum, Londyn
Osobny artykuł: Kusz (kraina).

W XI wieku p.n.e. Nubia odzyskała niepodległość, kiedy Egipt stracił na znaczeniu pod koniec Nowego Państwa[17]. Zarządcy Kusz wspierani przez armie nubijską zerwali z Egiptem i stali się władcami samodzielnymi i od nich wywodzili się królowie Kusz[17]. Powstało wtedy samodzielne królestwo Kuszytów ze stolicą w Napacie, którą ustanowił pierwszy potwierdzony w źródłach historycznych król Kusz – Alara (ok. 780–760 p.n.e.)[18].

Kuszyci rozwinęli odrębną od egipskiej kulturę – posługiwali się własnym językiem, wypracowali własne formy architektoniczne i sztuki użytkowej[17]. Swoich władców chowali pod piramidami o formie innej niż egipskie[17].

Po zajęciu Napaty przez faraona Psametycha II ok. 590 r. p.n.e., stolicę przeniesiono do Meroe[19][20]. Lokalizacja nowej stolicy dalej na południe, pomiędzy VI a V kataraktą na terenach zasobnych w rudy żelaza i heban była sprzyjająca w przypadku kolejnej wojny z Egiptem[21]. Meroe stało się ważnym ośrodkiem produkcji żelaza, wyrobu broni i narzędzi rolniczych[22][21]. Narzędzia żelazne przyczyniły się do rozwoju rolnictwa – w regionie Meroe uprawiano proso i sorgo, a także hodowano bydło[21]. Nadwyżki eksportowano, korzystając z dogodnej lokalizacji miasta na szlaku do Egiptu i nad Morze Czerwone[21]. Meroe handlowało również piórami strusimi, złotem, kością słoniową, hebanem i skórami lampartów[21]. Od III w. p.n.e. w Meroe chowano władców królestwa a jako pierwszy z władców spoczął tam król Arakamani[22][23]. Prace wykopaliskowe w Meroe odsłoniły m.in. nekropolę królewską obejmującą kilkadziesiąt niewielkich grobów i piramid z komorami podziemnymi, budowanych z piaskowca, o wysokości od 10 do 30 m, a także pozostałości kilku pałaców królewskich, wielką świątynię Amona i inne budowle sakralne (poświęcone m.in. Izydzie), zabudowę miejską oraz resztki pieców hutniczych[22].

Upadek Kusz nastąpił po inwazji armii Aksum, najprawdopodobniej za panowania Elli Amidy (ok. 320 lub 325)[17][19].

Trzeci Okres Przejściowy

edytuj
Osobny artykuł: Trzeci Okres Przejściowy.

W latach 790–656 p.n.e.[c] Nubia zawładnęła przejściowo Egiptem (XXV dynastia)[9][24].

Ekspansję kuszycką na ziemie egipskie rozpoczął Kaszta, a jego syn Pianchi objął tron i zapoczątkował XXV dynastię[18]. W 671 p.n.e. na Egipt najechali Asyryjczycy dysponujący bronią z żelaza i zmuszając kolejnych faraonów kuszyckich Taharkę i Tanutamona do ucieczki do rodzimej Napaty, wyparli Kuszytów[17].

Relacje ze Starożytnym Rzymem

edytuj

Podczas rzymskiego panowania w Egipcie w 27 r. p.n.e., za rządów królowej Kandake, jej wojska zaatakowały Rzymian[25]. Po początkowych sukcesach (zdobycie Elefantyny, Syene i File) rzymskie wojska wyparły Nubijczyków i poprowadziły kontrofensywę zajmując Napatę. Po zawarciu układu pokojowego Rzymianie wycofali się z Nubii[26].

W kolejnych latach (wiek I–II n.e.) Nubia utrzymywała z Rzymem kontakty handlowe. Rzymskie wyroby luksusowe znajdowano w nubijskich grobach królewskich z tego okresu[27]. W III wieku na terenie królestwa Meroe pojawiły się plemiona Nuba, od których pochodzi dzisiejsza nazwa Nubii.

Chrystianizacja

edytuj

Pod koniec III wieku do Nubii przybyli Nobadowie, nazywani również Grupą-X, których pochodzenie nie jest do końca wyjaśnione[17][19][28]. Nobadowie toczyli walki z plemieniem Blemiów zakończone ostatecznym zwycięstwem za czasów króla Silko w drugiej połowie V wieku[17][28]. Założyli królestwo Nobatię a ok. 540 królowie nobadyjscy przyjęli chrześcijaństwo i Nubia stopniowo ulegała chrystianizacji[17][28].

W VI wieku na terenie Nubii znajdowały się trzy królestwa: Nobatia ze stolicą w Pachoras, Makuria ze stolicą w Dongoli i Alodia ze stolicą w Sobie[19]. Królestwa przeszły na chrześcijaństwo w latach 543–575, przystosowując dawne świątynie dla potrzeb nowej wiary i wznosząc nowe[19].

Islamizacja

edytuj

Najazdy Arabów w VII wieku spowodowały izolację Nubii od innych krajów chrześcijańskich. Jednak samo wyparcie chrześcijaństwa przez islam nastąpiło dopiero między XIV a XVI wiekiem, kiedy to terytorium Nubii zostało podbite przez muzułmanów.

Od XVI wieku Nubia znajdowała się w granicach sułtanatu Sennar. W latach 1821–1832 została podbita przez paszów Egiptu.

Prace archeologiczne i badania historyczne

edytuj

W latach 1958–1964 miała miejsce międzynarodowa akcja ratowania zabytków Nubii pod patronatem UNESCO, przy udziale Polski.

Zobacz też

edytuj
  1. Encyklopedia Britannica podaje, że Nubia tradycyjnie dzielona jest na dwa regiony: Nubię Górną i Nubię Dolną, przy czym Nubia Górna obejmowała tereny powyżej i poniżej II katarakty, patrz Britannica (2016).
  2. Lobban podaje, że nazwa Wawat stosowana była na określenie przynajmniej północnego regionu Nubii Dolnej. Patrz Lobban (2003). Encyklopedia Britannica podaje, że Wawat rozciągał się od II do I katarakty, patrz Britannica (2016).
  3. Encyklopedia PWN online podaje okres ok. 712–664 p.n.e., patrz PWN.

Przypisy

edytuj
  1. Leo Reinisch: Die Nuba-Sprache. Wien: 1879, s. 271.
  2. o. Hugolin Langkammer OFM: Słownik biblijny, Księgarnia Św. Jacka, Katowice 1989, s. 54
  3. a b c d e Richard A. Lobban Jr.: Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia. Scarecrow Press, 2003, s. I. ISBN 978-0-8108-6578-5. [dostęp 2016-07-09].
  4. a b c d e Richard A. Lobban Jr.: Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia. Scarecrow Press, 2003, s. Ii. ISBN 978-0-8108-6578-5. [dostęp 2016-07-09].
  5. a b c d e The Oriental Institute of the University of Chicago: The History of Ancient Nubia. [dostęp 2016-07-09]. (ang.).
  6. a b Simson R. c: Egypt, Trunk of the Tree, Vol. I: A Modern Survey of and Ancient Land. Algora Publishing, 2003, s. 85. ISBN 978-0-87586-221-7. [dostęp 2016-07-09].
  7. a b c d e f Nubia, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2016-07-09] (ang.).
  8. Księga Rodzaju – dzieje potomków Noego. W: Biblia Tysiąclecia. [dostęp 2016-07-09].
  9. a b Richard A. Lobban Jr.: Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia. Scarecrow Press, 2003, s. 395. ISBN 978-0-8108-6578-5. [dostęp 2016-07-09].
  10. Mirosław Masojć i inni, Saharan green corridors and Middle Pleistocene hominin dispersals across the Eastern Desert, Sudan, „Journal of Human Evolution”, 130, 2019, s. 141–150, DOI10.1016/j.jhevol.2019.01.004 [dostęp 2019-08-19] (ang.).
  11. Klein Richard, The Human Career., Chicago/London: Chicago University Press, 1999.
  12. a b Richard A. Lobban Jr.: Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia. Scarecrow Press, 2003, s. Ivii. ISBN 978-0-8108-6578-5. [dostęp 2016-07-09].
  13. a b Robert Steven Bianchi: Daily Life of the Nubians. Greenwood Publishing Group, 2004, s. 33. ISBN 978-0-313-32501-4. [dostęp 2016-07-09].
  14. Robert Steven Bianchi: Daily Life of the Nubians. Greenwood Publishing Group, 2004, s. 36. ISBN 978-0-313-32501-4. [dostęp 2016-07-09].
  15. a b Richard A. Lobban Jr.: Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia. Scarecrow Press, 2003, s. Iviii. ISBN 978-0-8108-6578-5. [dostęp 2016-07-09].
  16. a b c Simson R. c: Egypt, Trunk of the Tree, Vol. I: A Modern Survey of and Ancient Land. Algora Publishing, 2003, s. 88. ISBN 978-0-87586-221-7. [dostęp 2016-07-09].
  17. a b c d e f g h i Sudan - The kingdom of Kush, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2016-07-09] (ang.).
  18. a b Praca zbiorowa: Wielka Historia Świata. T. 3. Polskie Media Amer.Com, 2005, s. 68. ISBN 83-7425-028-3.
  19. a b c d e Meroe, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2016-07-03] (ang.).
  20. UNESCO: Archaeological Sites of the Island of Meroe. [dostęp 2016-07-03]. (ang.).
  21. a b c d e Toyin Falola: Key Events in African History: A Reference Guide. Greenwood Publishing Group, 2002, s. 56. ISBN 978-0-313-31323-3. [dostęp 2016-07-03].
  22. a b c UNESCO: Archaeological Sites of the Island of Meroe – nomination file. [dostęp 2016-07-03]. (ang.).
  23. Richard A. Lobban Jr.: Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia. Scarecrow Press, 2003, s. 258. ISBN 978-0-8108-6578-5. [dostęp 2016-07-09].
  24. Nubia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-07-09].
  25. Peter L. Shinnie: Meroe. Warszawa: WAiF, 1986, s. 46–47.
  26. Peter L. Shinnie: Meroe. Warszawa: WAiF, 1986, s. 47–48.
  27. Peter L. Shinnie: Meroe. Warszawa: WAiF, 1986, s. 53.
  28. a b c Praca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Średniowiecze. Bizancjum – Wyprawy krzyżowe. T. 18. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2007, s. 116. ISBN 978-83-7425-698-8.