1933

Kalinders
Gregoriaanske kalinder	1933 MCMXXXIII
Ab urbe condita	2686
Armeenske kalinder	1382 ԹՎ ՌՅՁԲ
Etiopyske kalinder	1925 – 1926
Hebriuwske kalinder	5693 – 5694
Hindoekalinders
- Vikram Samvat	1988 – 1989
- Shaka Samvat	1855 – 1856
- Kali Yuga	5034 – 5035
Iraanske kalinder	1311 – 1312
Islamityske kalinder	1352 – 1352
Juliaanske kalinder	Gregoriaansk min 13 dgn.
Sineeske kalinder	4629 – 4630 己申 – 庚酉

1933 is in gewoan jier dat begjint mei in snein. (Gregoriaanske kalinder foar 1933.)

Dit jier makket ûnderdiel út fan it desennium fan 'e 1930-er jierren.

Foarfallen

• 12 jannewaris - It Amerikaanske Kongres stimt yn mei in plan dat de Filipinen ûnôfhinklikheid yn it foarútsjoch stelt.
• 12 jannewaris - By it Bloedbad fan Casas Viejas wurde yn Spanje troch de Guardia Civil (de sjendarmery) 25 minsken deade by it ûnderdrukken fan in anargistyske rebûlje.
• 30 jannewaris - Yn Dútslân wurdt Adolf Hitler, de lieder fan 'e ekstreem-rjochtse NSDAP, beneamd ta rykskânselier.
• 24 febrewaris - It Folkebûn oarderet Japan mei algemiene stimmen om him út Mantsjoerije werom te lûken.
• 7 febrewaris - Yn 'e Nederlânske koloanje Suriname fynt Reade Tiisdei plak, wêrby't de plysje rjochte sjit op demonstranten dy't de frijlitting easkje fan polityk aktivist Anton de Kom. Der falle 2 deaden en 22 ferwûnen.
• 10 febrewaris De rebûlje op it Nederlânske marineskip De Zeven Provinciën wurdt ûnderdrukt nei't der út in fleanboat in bom op it skip smiten wurdt.
• 27 febrewaris - By de Ryksdeibrân giet yn 'e Dútske haadstêd Berlyn it Ryksdeigebou yn flammen op. Deunby de brân wurdt de Nederlanner Marinus van der Lubbe arrestearre, dy't de skuld op 'e lea skood kriget.
• 28 febrewaris - De Dútske rykskânselier Adolf Hitler ferbiedt de kommunistyske partij KPD, om't dy belutsen west hawwe soe by de Ryksdeibrân.
• 3 maart - Yn Dútslân wurdt Ernst Thälmann, de foarsitter fan 'e kommunistyske KPD, oppakt.
• 4 maart - Yn 'e Amerikaanske haadstêd Washington, D.C. wurdt Franklin D. Roosevelt ynaugurearre as presidint fan de Feriene Steaten.
• 4 maart - De Eastenrykske kânselier Engelbert Dollfuß ûntbynt mei geweld it parlemint en regearret fan no ôf oan as diktator, per dekreet.
• 5 maart - By de Ryksdeiferkiezings yn Dútslân behellet de ekstreem-rjochtse NSDAP fan Adolf Hitler 43,9% fan 'e stimmen. Mei de nasjonalistyske DNVP krije de nazys de absolute mearderheid. De sosjalistyske SPD bliuwt stykjen op 18,3%, wylst de kommunistyske KPD noch 12,3% kriget, hoewol't alle kandidaten fan dy partij ûnderwilens oppakt of nei it bûtenlân flechte binne.
• 20 maart - De Dútske SS-lieder Heinrich Himmler beoarderet yn Beieren de oprjochting fan it earste konsintraasjekamp, Dachau.
• 22 maart - De Amerikaanske presidint Franklin D. Roosevelt stelt prikken yn it wurk om ta opheffing fan 'e Drûchlizzing te kommen.
• 24 maart - Mei de Machtigingswet, dy't it Dútske regear (lês: Adolf Hitler) de macht jout om bûten de Ryksdei om te regearjen, komt der in ein oan 'e Weimarrepublyk. Begjin fan it Trêde Ryk (nazy-Dútslân)
• 27 maart - Fanwegen it skeel oer de Japanske besetting fan Mantsjoerije seit Japan syn lidmaatskip fan it Folkebûn op.
• 1 april - Begjin fan 'e stelselmjittige joadeferfolging yn nazy-Dútslân.
• 4 april - It Amerikaanske loftskip de USS Akron stoart del yn 'e Atlantyske Oseaan. Fan 'e 76 ynsittenden komme 73 om.
• 5 april - It Tribunaal fan it Folkebûn yn De Haach stelt nei wiidweidich berie Denemark gelyk yn 'e kwestje fan 'e Noarske besetting fan East-Grienlân, dy't sûnt juny 1931 spilet. Neffens de útspraak soe de Deenske soevereiniteit oer hiel Grienlân berêste op it Ferdrach fan Kiel út 1814. Noarwegen leit him by de útspraak del en jout it gebiet werom oan Denemark.
• 8 april - By in referindum sprekt 68% fan 'e befolking fan West-Austraalje him út foar ûnôfhinklikheid fan 'e rest fan Austraalje. Dat wurdt lykwols daliks blokkearre troch it Britske regear, dat foar sa'n ôfskieding tastimming ferliene moat.
• 2 maaie - Yn nazy-Dútslân wurde de fakbûnen lykskeakele yn it Dútske Arbeidsfront (DAF).
• 10 maaie - Yn stêden yn hiel nazy-Dútslân fine boekferbrânings plak fan it wurk fan skriuwers dy't net passe yn 'e nasjonaal-sosjalistyske ideology.
• 10 maaie - Yn nazy-Dútslân wurde alle besittings fan 'e sosjalistyske SPD yn beslach nommen.
• 18 maaie - De Amerikaanske presidint Franklin D. Roosevelt rjochtet de Tennessee Valley Authority (TVA) op, dy't yn it ramt fan 'e wurkferskaffing de bou fan ferskate keardammen yn 'e rivier de Tennessee bewurkmasterje sil.
• 24 maaie - De Kolombiaansk-Perûviaanske Oarloch wurdt beëinige.
• 27 maaie - De faksistyske Eastenrykske lieder Engelbert Dollfuß ferbiedt de kommunistyske partij KPÖ.
• 28 maaie - Yn nazy-Dútslân wurde alle besittings fan 'e kommunistyske KPD yn beslach nommen.
• 28 maaie - Yn 'e Frije Stêd Danzig behelje de nazys by ferkiezings in absolute mearderheid fan 'e stimmen.
• 7 juny - Yn Rome wurdt it Pakt fan Fjouwer Grutmachten oprjochte, mei as leden it Feriene Keninkryk, Frankryk, Itaalje en nazy-Dútslân.
• 8 juny - Yn Britsk-Ynje beëiniget de nasjonalistyske foaroanman Mahatma Gandhi nei seis dagen syn hongerstaking nei't it Britske regear fan premier Ramsay MacDonald tajout en plannen weromdraait om it stimrjocht fan 'e ûnoanrekberen, de leechste hindoe-kaste, te beheinen.
• 20 juny - De nazy Hermann Rauschning wurdt premier fan 'e Frije Stêd Danzig.
• 22 juny - Yn nazy-Dútslân wurdt de sosjalistyske partij SPD ferbean.
• 27 juny - Yn nazy-Dútslân heft de nasjonalistyske partij DNVP himsels op.
• 29 juny - Yn nazy-Dútslân wurdt de lutherske Deutsche Evangelische Kirche ûnder tafersjoch fan 'e steat pleatst.
• 14 july - De nazy-partij NSDAP wurdt yn nazy-Dútslân de iennichste tastiene politike partij.
• 20 july - It Fatikaan slút mei nazy-Dútslân it Rykskonkordaat. De Dútske steat (d.w.s. de nazys) krije dêrtroch ynfloed op 'e Roomsk-Katolike Tsjerke yn Dútslân.
• 1 augustus - Yn Nederlânsk-Ynje wurdt de nasjonalistyske lânseigen lieder Soekarno (wer) arrestearre foar it fersprieden fan oprokkenjende geskriften.
• 20 augustus - De faksistyske lieders Benito Mussolini fan Itaalje en Engelbert Dollfuß fan Eastenryk slute it Ferdrach fan Riccione, dat de ûnskeinberens fan 'e grinzen fan 'e beide lannen garandearret.
• 7 oktober - Yn Belgje rjochtet Staf de Clercq it faksistyske Flaamsk Nasjonaal Ferbûn op.
• 10 oktober - It Folkebûn stelt in hege kommissaris foar de Flechtlingen oan, yn ferbân mei de floed fan flechtlingen dy't op gong kommen is út nazy-Dútslân.
• 14 oktober - Nazy-Dútslân seit syn lidmaatskip fan it Folkebûn op.
• 12 novimber - By de (ûnfrije) Ryksdeiferkiezings yn Dútslân wint de NSDAP (de iennichste tastiene politike partij) 92,1% fan 'e stimmen.
• 15 novimber - Yn nazy-Dútslân wurdt de Reichskulturkammer oprjochte, in orgaan foar de lykskeakeling fan alle organisaasjes dy't mei kultuer te krijen hawwe.
• 16 novimber - Yn Brazylje ropt presidint Getúlio Vargas himsels út ta diktator.
• 29 novimber - Yn Japan begjint de ferfolging fan kommunisten.
• 5 desimber - Mei de oanname troch it Amerikaanske Kongres fan it Ienentweintichste Amendemint oan de Amerikaanske Grûnwet komt der yn 'e Feriene Steaten in ein oan 'e Drûchlizzing.
• 16 desimber - De Fyfde Alvestêdetocht wurdt wûn troch Abe de Vries fan Dronryp en Sipke Castelein fan Warten yn in tiid fan 9 oeren en 53 minuten.
• 22 desimber - De Nederlanner Marinus van der Lubbe wurdt yn nazy-Dútslân ta de deastraf feroardiele foar it oanstekken fan 'e Ryksdeibrân.
• datum ûnbekend - It Nije Testamint fan 'e Bibel wurdt foar it earst yn syn gehiel útjûn yn in Frysktalige oersetting fan 'e hân fan dû. Geart Aeilco Wumkes en Eeltsje Boates Folkertsma.

Berne

jannewaris

• 11 - Adèle Bloemendaal, Nederlânsk aktrise, kabaretiêre en sjongster († 2017)
• 26 - Ercole Baldini, Italjaansk hurdfytser († 2022)
• 29 - Jaap Mulder, Frysk politikus († 2016)

febrewaris

• 10 - Richard Schickel, Amerikaansk sjoernalist en filmkritikus († 2017)
• 17 - Lawrence Van Gelder, Amerikaansk sjoernalist en filmkritikus († 2016)
• 21 - Nina Simone, Amerikaanske sjongster († 2003)
• 24 - Ali Mazrui, Keniaansk filosoof en skiedkundige († 2014)

maart

• 10 - Jan Sipkema, Frysk sportbestjoerder, âld-foarsitter fan de Feriening De Fryske Alve Stêden († 2008)
• 14 - Michael Caine, Ingelsk akteur
• 14 - Hans Veerman, Nederlânsk akteur († 2014)
• 15 - Ruth Bader Ginsburg, Amerikaansk opperrjochter († 2020)
• 16 - Dick Passchier, Nederlânsk presintator († 2017)
• 30 - Ageeth Scherphuis, Nederlânsk sjoernaliste en programmamakster († 2012)

april

• 12 - Montserrat Caballé, Katalaansk operasjongster († 2018)
• 13 - Ben Nighthorse Campbell, Amerikaansk politikus

maaie

• 6 - Rudi Falkenhagen, Nederlânsk akteur († 2005)
• 28 - Zelda Rubinstein, Amerikaansk aktrise († 2010)

juny

• 11 - Gene Wilder, Amerikaansk komyk en akteur († 2016)
• 29 - Reinder van der Leest, Frysk skriuwer

july

• 13 - David Storey, Ingelsk toanielskriuwer († 2017)
• 17 - Keiko Awaji, Japansk aktrise († 2014)
• 30 - Stef de Haas, Frysk dosint en politikus († 2015)

augustus

• 4 - Rudi van Dantzig, Nederlânsk balletdûnser en koreograaf († 2012)
• 18 - Roman Polański, Poalsk-Frânsk regisseur
• 28 - Philip French, Ingelsk filmkritikus († 2015)

septimber

• 5 - Jaap Zijlstra, Nederlânsk dichter, skriuwer en predikant († 2015)
• 14 - Hans Faverey, Surinaamsk-Nederlânsk dichter († 1990)

oktober

• 21 - Folkert van der Woude, Frysk natuerkundige († 2012)
• 27 - Jan Hettema, Frysk-Súdafrikaansk hurdfytser († 2016)
• 30 - Anne Koopmans, Frysk skriuwer († 2004)

novimber

• 1 - Huub Oosterhuis, Nederlânsk teoloog en dichter († 2023)
• 3 - Jeremy Brett, Ingelsk akteur († 1995)
• 3 - Ken Berry, Amerikaansk akteur († 2018)
• 6 - Knut Johannesen, Noarsk reedrider
• 19 - Larry King, Amerikaansk radio- en telefyzjepresintator († 2021)
• 24 - Felix Thijssen, Nederlânsk skriuwer († 2022)

desimber

• 6 - Henryk Górecki, Poalsk komponist († 2010)
• 19 - Rudi Carell, Nederlânske sjonger en presintator († 2006)

Ferstoarn

• 22 april - Henry Royce, Ingelsk autofabrikant (* 1863)
• 28 maaie - Marga von Etzdorf, Dútske piloate (* 1907)
• 8 septimber - kening Faisal fan Irak (* 1883)
• 6 oktober - Constant Puyo, Frânsk militêr en fotograaf (* 1857)

Literatuer

novelles

• Willem Elsschot, Kaas (oerset yn it Frysk as Tsiis)

toaniel

• Federico García Lorca, Amor de Don Perlimpín con Belisa en Su Jardín (oerset yn it Frysk as De Leafde fan Don Perlimpín en Belisa yn Syn Tún)
• Federico García Lorca, Bodas de Sangre (oerset yn it Frysk as De Bloedbrulloft)

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Commons  Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory 1933 fan Wikimedia Commons.