ប៉េរូ

ប៉េរូ មានឈ្មោះជាផ្លូវការ សាធារណរដ្ឋប៉េរូ គឺជាប្រទេសមួយនៅភាគខាងលិច អាមេរិកខាងត្បូង។ ប្រទេសនេះមានព្រំប្រទល់ខាងជើងជាប់នឹង អេក្វាឌ័រ និង កូឡុំប៊ី នៅខាងកើតជាប់នឹង ប្រេស៊ីល នៅភាគអាគ្នេយ៍ជាប់នឹង បូលីវី នៅភាគខាងត្បូងជាប់ប្រទេសឈីលី ហើយនៅភាគខាងត្បូង និងខាងលិចជាប់មហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក។ ប្រទេសប៉េរូគឺជាប្រទេសដ៏សម្បូរបែប ដែលមានទីជម្រកចាប់ពីវាលទំនាបស្ងួតនៃតំបន់ឆ្នេរប៉ាស៊ីហ្វិកនៅភាគខាងលិចដល់កំពូលភ្នំអាន់ដេស ដែលលាតសន្ធឹងពីភាគខាងជើងទៅភាគអាគ្នេយ៍នៃប្រទេសទៅកាន់តំបន់ត្រូពិច តំបន់ព្រៃត្រូពិចអាម៉ាហ្សូន នៅភាគខាងកើតជាមួយនឹងទន្លេអាម៉ាហ្សូន ប្រទេសប៉េរូមានប្រជាជនជាង ៣៤លាននាក់ ហើយរដ្ឋធានី និងទីក្រុងធំជាងគេគឺលីម៉ា។ នៅ ១ ២៨៥ ២១៦ គីឡូម៉ែត្រការ៉េ (៤៩៦ ២២៥ម៉ាយ) ប្រទេសប៉េរូគឺជាប្រទេសធំជាងគេទី១៩ នៅលើពិភពលោក និងធំជាងគេទីបីនៅអាមេរិកខាងត្បូង។

ទឹកដីប៉េរូគឺជាជម្រកនៃវប្បធម៌ជាច្រើនក្នុងកំឡុងសម័យបុរាណ និងមជ្ឈិមសម័យ ហើយមានប្រវត្តិសាស្ត្រដ៏វែងបំផុតមួយនៃអរិយធម៌របស់ប្រទេសណាក៏ដោយ ដោយតាមពីក្រោយបេតិកភណ្ឌរបស់វាត្រលប់ទៅសហវត្សទី១០ មុនគ.ស។ វប្បធម៌ និងអរិយធម៌មុនសម័យអាណានិគមដែលគួរឱ្យកត់សម្គាល់រួមមាន អរិយធម៌ខារ៉ាល់-ស៊ូប (អរិយធម៌ដំបូងបំផុតនៅអាមេរិក និងចាត់ទុកថាជាលំយោលនៃអរិយធម៌) វប្បធម៌ណាស្កា ចក្រភពវ៉ារី និងទីវ៉ាណាគុ ព្រះរាជាណាចក្រខូស្កូ និងចក្រភពអ៊ីនកា ។ រដ្ឋដែលគេស្គាល់ធំជាងគេនៅអាមេរិកមុនកូឡុំប៊ី។

ចក្រភពអេស្ប៉ាញ បានដណ្ដើមយកតំបន់នេះក្នុងសតវត្សទី១៦ ហើយ ឆាលស៍ទី៤ បានបង្កើតអនុរដ្ឋមួយ ជាមួយនឹងឈ្មោះផ្លូវការនៃព្រះរាជាណាចក្រប៉េរូ ដែលគ្របដណ្តប់លើទឹកដីភាគច្រើននៃអាមេរិកខាងត្បូងរបស់ខ្លួន ជាមួយនឹងរដ្ឋធានីរបស់ខ្លួននៅលីម៉ា។ ការអប់រំឧត្តមសិក្សាបានចាប់ផ្តើមនៅអាមេរិកជាមួយនឹងការបង្កើតជាផ្លូវការនៃសាកលវិទ្យាល័យជាតិសានម៉ាកូសក្នុងទីក្រុងលីម៉ាក្នុងឆ្នាំ១៥៥១។ ប្រទេសប៉េរូបានប្រកាសឯករាជ្យជាផ្លូវការនៅឆ្នាំ១៨២១ ហើយបន្ទាប់ពីយុទ្ធនាការយោធាបរទេសរបស់ ចូស្ស ដឺសានម៉ាទីន និង ស៊ីម៉ូន បូលីវ៉ា និងសមរភូមិដែលសម្រេចចិត្តរបស់អាយ៉ាសូឆូ ប្រទេសប៉េរូបានបញ្ចប់ឯករាជ្យភាពរបស់ខ្លួននៅឆ្នាំ១៨២៤។ ក្នុងប៉ុន្មានឆ្នាំបន្តបន្ទាប់ ប្រទេសនេះជាលើកដំបូងបានទទួលរងពីអស្ថិរភាពនយោបាយ រហូតដល់រយៈពេលនៃស្ថិរភាពសេដ្ឋកិច្ច និងនយោបាយដែលទាក់ទង បានចាប់ផ្តើមដោយសារតែការកេងប្រវ័ញ្ចរបស់ក្វាណូ ដែលបានបញ្ចប់ដោយ សង្រ្គាមប៉ាស៊ីហ្វិក (១៨៧៩–១៨៨៤)។ នៅសតវត្សទី២០ ប្រទេសនេះបានស៊ូទ្រាំនឹងរដ្ឋប្រហារ ភាពចលាចលក្នុងសង្គម និងជម្លោះផ្ទៃក្នុង ក៏ដូចជារយៈពេលនៃស្ថិរភាព និងការកើនឡើងនៃសេដ្ឋកិច្ច។ ក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០ ប្រទេសនេះបានអនុវត្តគំរូសេដ្ឋកិច្ចនីអូលីបេរ៉ាល់ ក្រោម អាល់ប៊ឺតូ ហ្វូជីម៉ូរី ជាមួយនឹងមនោគមវិជ្ជានយោបាយរបស់លោកអំពី ហ្វូជីម៉ូរីសឹម គ្របដណ្តប់លើអភិបាលកិច្ចនៃប្រទេសប៉េរូរហូតដល់បច្ចុប្បន្នតាមរយៈ ការគោរពបុគ្គលិកលក្ខណៈ។ នៅពេលដែលទំនិញក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ មានការរីកចំរើន នោះប្រទេសប៉េរូបានជួបប្រទះនឹងរយៈពេលនៃកំណើនសេដ្ឋកិច្ចថេរ និងការថយចុះនៃភាពក្រីក្រ។ ឆ្លងកាត់ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០១០ និងដល់ឆ្នាំ២០២០ វិបត្តិនយោបាយ និងជំងឺរាតត្បាតកូវីដ-១៩ នៅក្នុងប្រទេសប៉េរូ បានបង្ហាញឱ្យឃើញនូវភាពងាយរងគ្រោះដែលមានស្រាប់យូរមកហើយនៃការខ្វះមុខងារនយោបាយរបស់ប្រទេស និងអសមត្ថភាពក្នុងការផ្តល់សេវាសង្គមសម្រាប់ពលរដ្ឋរបស់ខ្លួន ដោយភាពចលាចលចាប់ផ្តើមនៅឆ្នាំ២០២៣ បង្កើនការព្រួយបារម្ភរបស់មេដឹកនាំនយោបាយ។ នៅទីក្រុងលីម៉ា ស្វែងរករដ្ឋាភិបាលផ្តាច់ការបន្ថែមទៀត។ ពាក្យចោទប្រកាន់ ដែលត្រូវបានបកស្រាយយ៉ាងទូលំទូលាយនៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញឆ្នាំ១៩៩៣ នៃប្រទេសប៉េរូ និងសេចក្តីសម្រេចក្នុងខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២៣ ដោយតុលាការធម្មនុញ្ញនៃប្រទេសប៉េរ�� បានផ្តល់ឱ្យសភានូវការគ្រប់គ្រងទាំងស្រុងលើរដ្ឋាភិបាលរបស់ប្រទេសប៉េរូ។

រដ្ឋអធិបតេយ្យភាពរបស់ប្រទេសប៉េរូ គឺជាសាធារណរដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យតំណាងដែលបែងចែកជា ២៥ តំបន់។ សកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ចចម្បងរបស់វារួមមាន ការជីកយករ៉ែ ការផលិត កសិកម្ម និងនេសាទ រួមជាមួយនឹងវិស័យដែលកំពុងរីកចម្រើនផ្សេងទៀតដូចជា ទូរគមនាគមន៍ និងបច្ចេកវិទ្យាជីវសាស្រ្ត។ ប្រទេសនេះក្លាយជាផ្នែកមួយនៃប៉ាស៊ីហ្វិកពូម៉ាស ដែលជាក្រុមនយោបាយ និងសេដ្ឋកិច្ចនៃបណ្តាប្រទេសនៅតាមបណ្តោយឆ្នេរសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិករបស់អាមេរិកឡាទីន ដែលចែករំលែកនិន្នាការទូទៅនៃកំណើនវិជ្ជមាន មូលដ្ឋានគ្រឹះម៉ាក្រូសេដ្ឋកិច្ចដែលមានស្ថិរភាព អភិបាលកិច្ចប្រសើរឡើង និងការបើកចំហចំពោះសមាហរណកម្មសកល។ ប្រទេសប៉េរូជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ខ្ពស់ក្នុងសេរីភាពសង្គម; វាជាសមាជិកសកម្មនៃកិច្ចសហប្រតិបត្តិការសេដ្ឋកិច្ចអាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក សម្ព័ន្ធប៉ាស៊ីហ្វិក កិច្ចព្រមព្រៀងទូលំទូលាយ និងរីកចម្រើនសម្រាប់ភាពជាដៃគូអន្តរប៉ាស៊ីហ្វិក និង អង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោក។ ហើយត្រូវបានចាត់ទុកថាជាអំណាចកណ្តាល។

ប្រទេសប៉េរូមានប្រជាជនដែលរួមមាន មេស្ទីហ្សូស, អាមេរិកាំង, អឺរ៉ុប អាហ្រ្វិក និង អាស៊ី។ ភាសានិយាយចម្បងគឺភាសាអេស្ប៉ាញ ទោះបីជាជនជាតិប៉េរូមួយចំនួនធំនិយាយភាសាកេ្វឈួន, អៃម៉ារ៉ា ឬភាសាជនជាតិដើមផ្សេងទៀតក៏ដោយ។ ការលាយបញ្ចូលគ្នានៃទំនៀមទម្លាប់វប្បធម៌នេះបានបណ្តាលឱ្យមានភាពចម្រុះនៃការបញ្ចេញមតិនៅក្នុងវិស័យដូចជា សិល្បៈ ម្ហូប អក្សរសិល្ប៍ និងតន្ត្រី។

ឯកសារយោង