Siedmiogród

Siedmiogród lub Transylwania (rum. Transilvania lub Ardeal, węg. Erdély, niem. Siebenbürgen) – kraina historyczna położona na Wyżynie Siedmiogrodzkiej w centralnej Rumunii. Główne miasta Siedmiogrodu to Braszów, Kluż-Napoka, Sybin i Târgu Mureș. Zamieszkany jest przez ludność narodowościowo mieszaną, większość stanowią Rumuni, ale zamieszkują ten teren także bardzo liczne mniejszości narodowe, przede wszystkim węgierska, saska (niemiecka), szeklerska i cygańska.

• Polska nazwa Siedmiogród wywodzi się od niemieckiego słowa Siebenbürgen oznaczającego siedem warowni, siedem miast założonych przez niemieckich kolonistów (tj. przez Sasów siedmiogrodzkich) w tym regionie: Kronstadt, Schäßburg, Mediasch, Hermannstadt, Mühlbach, Bistritz i Klausenburg. Zdaniem Thomasa Näglera nazwa ta może pochodzić jednak nie od siedmiu miast, ale od siedmiu terenów czy prowincji^[1]. Siebenbürgen po raz pierwszy pojawia się w 1296 r. W średniowieczu występuje też łacińska forma Septem Castra.

• Transylwania po raz pierwszy pojawiła się w średniowiecznym dokumencie pisanym łaciną z roku 1075 jako ultra silvam, czyli "za lasem" lub "poza lasem". Późniejsza wersja Transylvania oznacza "po drugiej stronie lasu". Węgierscy historycy są przekonani, że te łacińskie nazwy są tłumaczeniem węgierskiej Erdő-elve.

• Węgierska forma Erdély po raz pierwszy pojawiła się w XII wieku w Gesta Hungarorum jako Erdeuleu lub Erdő-elve co oznacza za lasem lub poza lasem.

• Nazwa Ardeal w języku rumuńskim po raz pierwszy pojawiła się w dokumencie z 1432 jako Ardeliu. Wcześniej odnotowano formę Ardil oznaczającą kraj (Eretz Ardil) bogaty w złoto i srebro pochodzącą z listu z ok. 960 napisanego po hebrajsku przez chazarskiego króla Józefa do rabbiego Kordoby Chasdai ibn Shaprut. We współczesnym hebrajskim Ardeal zapisywany jest identycznie jak w owym liście: ארדיל.

Oficjalny podział Rumunii jako Transylwanię określa obszar leżący pomiędzy Karpatami a zachodnią granicą Rumunii. Region ten dzieli się na Transylwanię Właściwą, Banat, Kriszanę i Maramuresz. Banat, Kriszana i Maramuresz zostały włączone do Transylwanii w 1920 po tym jak obszar ten został przyłączony do Rumunii w ramach Traktatu w Trianon^[2].

Transylwania Właściwa jest regionem górskim i podgórskim. Pasma górskie znajdują się na granicach wschodniej i południowej. Najwyższe wzniesienia znajdują na terenie Karpat Południowych (Alp Transylwańskich). Wysokość najwyższych szczytów wynosi ponad 2500 m. n.p.m. Na obszarze tym dominują płaskowyże oraz faliste doliny^[3].

Na zachodzi znajduje się wielki płaskowyż przełamany licznymi dolinami. W centrum regionu znajdują się łagodne szczyty często porośnięte lasami^[4]. Obszar ten jest uformowany z gliny i piasków. Pod warstwą osadów znajduje się wiele pokładów gazu oraz soli^[5].

Klimat jest surowy i suchy. Zimy są chłodne i śnieżne, lata upalne. Wiosny są deszczowe a jesienie suche^[5]. Klimat ten jest korzystny dla człowieka.

Transylwania leży w zlewni Dunaju będącego (jak cała Rumunia) fragmentem zlewni Morza Czarnego. Większość rzek ma swoje źródła w Karpatach^[4].

Banat, w przeciwieństwie do Transylwanii Właściwej, jest krainą nizinną. Na granicy z Transylwanią Właściwą leżą jednak Góry Banackie^[6]

Pierwsze ślady zamieszkania Siedmiogrodu przez ludzi pochodzą z neolitu. Tereny te były zamieszkiwane przez różną ludność^[7]

Tracja była bogata w lasy oraz złoto i srebro, z tego powodu Grecy zostali zachęceni do kolonizacji terenów położonych na północ od Grecji, jednakże do samej Transylwanii nie dotarli^[7]. Od III wieku p.n.e. tereny Siedmiogrodu zamieszkiwali Dakowie^[8], którzy prawdopodobnie przybyli z Mołdawii. Mimo że był to lud mało rozwinięty i głównie paserski, to stworzyli silne państwo^[9].

W pierwszym wieku p.n.e. Rzymianie rozpoczęli podbój Bałkanów. Państwo Daków chronione przez warunki naturalne korzystne do obrony nie zostało podbite^[9]. Dakowie byli w stanie w I wieku n.e. zaatakować Rzym, zajęli Trację i Mazję^[10].

Ofensywa Daków spowodowała reakcję Rzymu. We wrześniu 96 na tron Rzymu wstąpił cesarz Nerwa, który wyznaczył swojego następcę generała Trajana. Po śmierci Nerwy w październiku 98 Trajan wstąpił na tron i postanowił podbić Dację. Ostateczny podbój przez Rzym (zgładzenie Decebala) jest datowany na lato 106^[11]. Zyski z eksploatacji miejscowych kopalń uratowały finanse Cesarstwa^[12]. Z racji swego bogactwa w późniejszych latach przyjęła się nazwa Dacia Felix (Dacja szczęśliwa)^[13].

W latach 106-112 Dacją zarządzał legat w randze konsula. Prowincja ta odpowiadała obszarowi Transylwanii oraz Oltenii^[11]. Obszar ten, mimo że bogaty, był bardzo niebezpieczny i z tego powodu Rzym musiał utrzymywać na tym terenie znaczne siły wojskowe^[14]. Dodatkowo rekrutowano, wśród miejscowych, milicję^[15].

W celu poprawy sytuacji w Dacji Rzym ściągnął do prowincji licznych kolonistów. Dodatkowo rozbudowywano infrastrukturę, głównie drogową. Wzdłuż szlaków komunikacyjnych budowano strażnice^[15]. Obecność silnej armii oraz dużej liczby kolonistów spowodowała szybką romanizację miejscowej ludności^[16]. Koloniści zamieszkiwali głównie miasta, natomiast ludność pochodzenia dackiego wsie^[17].

W II wieku Rzym zrezygnował z polityki podbojów i zaczął budować silne granice. W III wieku na skutek braku stabilizacji wewnętrznej Cesarstwo Rzymskie słabło. Wprawdzie rzymska armia w latach 235-236 rozbiła armię wolnych Daków, to już w 242 Rzymianie byli w odwrocie. W 251 zarządzono ewakuację Dacji^[18]. Mimo to na tych terenach znajdowano monety rzymskie z 270-275^[19].

Jest niewiele informacji na temat losów Transylwanii w pomiędzy starożytnością a średniowieczem. Nie wiadomo co działo się ze zromanizowaną ludnością po wycofaniu rzymskiej armii. Nie wiadomo również dlaczego ziemie te pozostały zromanizowano mimo, że tereny położone na zachód i południe już nie^[20].

Wiadomo, że na przełomie III i IV wieku Dację zamieszkiwali Goci, którzy byli chrystianizowani^[21]. Od drugiej połowy IV wieku Transylwanię zaczęli zamieszkiwać Hunowie, którzy podbili Gotów. Hunowie za czasów rządów Attyli zaatakowali Cesarstwo Rzymskie, jednak po śmierci tego władcy imperium Hunów się rozpadło a kilka dekad później zupełnie zaginęło^[22]. Na przełomie V i VI wieku ziemie te zamieszkiwali Gepidzi, którzy ustabilizowali krainę. Jednakże w znanych okolicznościach opuścili Transylwanię^[23]. W następnych latach Transylwania przechodziła z rąk do rąk. Podbijali ją kolejno: Awarowie, Słowianie, Protobułgarzy, Słowianie oraz Bułgarzy. W krótkich okresach na ziemie te zamieszkiwało kilka narodów, często pokojowo egzystujących^[24].

Na przełomie IX i X wieku na te tereny przybyły plemiona węgierskie. Węgrzy nie stanowili aż do lat 70. X wieku spójnego kraju i byli nieliczną grupą, mimo to podporządkowali sobie Siedmiogród oraz madziaryzowali miejscową ludność. W 997 powstało państwo węgierskie^[25].

Podbój węgierski jest jednak bardzo nie jasny, gdyż zachowało się zbyt mało śladów świadczących o znacznej dominacji Węgrów na terenie Transylwanii w X wieku^[26]. Bardziej prawdopodobne jest wyludnienie tych ziem i traktowanie ich przez Królestwo Węgier jako pogranicza^[27].

W tym czasie pojawiają się Szeklerzy. Naród ten jest zaliczany do ludności węgierskiej lub w dużym stopniu zmadziaryzowanej, jednakże zachowuje pewną odrębność od Węgrów zamieszkujących na zachodzie. Niekiedy ich pochodzenie wywodzi się od ocalałych Hunów^[28]. W XIII wieku Szeklerzy zamieszkali na wschodzie Transylwanii, gdzie nadal są znaczną grupą etniczną^[29].

Równie tajemnicze są początki osadnictwa niemieckiego. Wiadomo, że pierwsi koloniści sascy przybyli do Transylwanii w XI wieku. W 1210 byli już liczną grupą etniczną. W 1211 pojawili się Krzyżacy, którzy chcieli stworzyć państwo zakonne^[30]. Rycerze Zakonni początkowo otrzymywali znaczne przywileje, gdyż pomagał Węgrom w kolonizacji słabo zaludnionych obszarów^[31]. Z czasem jednak chciwość i obłuda władz zakonu zaczęła przeszkadzać królowi^[32]. Zakon został w 1225 wygnany przez papieża Honriusza III^[33]. Krzyżacy zostali zastąpieni przez Cystersów^[34]. Osadnictwo niemieckie rozwijało się alternatywnie do węgierskiego, rumuńskiego i słowiańskiego. Bardzo charakterystycznym elementem pozostałym po Niemcach są warowne kościoły oraz wsie^[33].

Fazę rozwoju Transylwanii powstrzymał najazd mongolski w latach 1241-1242. Mongołowie wymordowali wszystkich, którym nie udało się ukryć w lasach^[35], a w wyniku najazdu gospodarka została zrujnowana^[36]. Dużą pomocą w odbudowie Transylwanii okazali Cystersi, który samodzielnie uruchamiali młyny a także stymulowali rozwój rzemiosła^[37]. Najazd mongolski zintensyfikował osadnictwo saskie^[38].

Po najeździe mongolskim Transylwania została podzielona na obszar siedmiu ziem (które jednak nie obejmowały całego obszaru). Siedem królestw (a dokładniej ich stolic) nadało nową nazwę - Siedmiogród, która przyjęła się w opracowaniach niemieckojęzycznych. Nowa sytuacja geopolityczna spowodowała znaczną germanizację Transylwanii. Sasi, którzy przyjeżdżali do Siedmiogrodu, zaczęli zakładać miasta^[39]. W tym czasie ludność rumuńska (romańska) stała się głownie ludnością rolniczo-pasterską^[40].

Podczas kreowania się feudalizmu na terenie Siedmiogrodu ten stan spowodował, że szlachta była w dużej mierze węgierska, chłopstwo - rumuńskie a mieszczanie niemieccy^[41]. Ta różnorodność połączona z mieszanką religijną spowodowała napięcie sytuacji. Wprawdzie pierwsze protesty chłopskie wybuchły już w 1380, to jednak dopiero na początku XV stulecia niezadowoleni chłopi rumuńscy wywołali powstanie. Krwawe rozprawienie się ze zbuntowanymi chłopami spowodowało jednak nasilenie protestów i przyłączenie się do nich górników^[42]. W latach 30. XV wieku wybuchła wojna domowa^[43].

Ostatecznie Cystersi wyprowadzili się z Transylwanii w 1474^[44].

W końcu XV wieku Węgry przeżywały problemy wewnętrzne. Nieudolna władza królewska i także zagrożenie ze strony tureckiej spowodowało brak możliwości pogromu rumuńskich chłopów podczas wojny domowej^[45]. W wrześniu 1520 w Turcji nastąpiła zmiana sułtana. Sulejman postanowił zakończyć wojnę z Persją i zaatakować Europę^[46]. W połowie XVI Węgry były bardzo słabe zarówno politycznie jak i ekonomicznie. W tej sytuacji, w 1541, Transylwania została oderwana od Korony Świętego Stefana (a samo niepodległe państwo węgierskie przestało istnieć) i przeszła pod panowanie Imperium Osmańskiego przyjmując status podobny do Mołdawii i Wołoszczyzny^[47]. Polityka wewnętrzna była w dużej mierze niezależna od Turcji. Natomiast na zewnątrz ziemie te były traktowane jako część Imperium Osmańskiego^[48].

Po przejęciu władzy przez Stefana Batorego Transylwania przyjęła politykę antysaską, która ewoluowała na neutralną^[49]. W 1594 Zygmunt Batory zmienił politykę na antyturecką. Głównym efektem tej polityki było wymordowanie wszystkich Turków mieszkających na terenie księstwa^[50].

W 1600 Michał Waleczny zjednoczył ziemie trzech księstw rumuńskich^[51]. Mimo to Transylwania była wciąż niestabilna wewnętrznie i zagrożona ze strony Turcji i Habsburgów. Państwo Michała Walecznego rozpadło się już 20 października 1600^[52].

Później sułtan nie chciał dopuścić do zjednoczenia ziem rumuńskich^[53]. W Siedmiogrodzie wzrastały wpływy habsburskie^[54].

Przełomem w dziejach tej części Europy było zwycięstwo pod Wiedniem. Pokonanie Turków 12 września 1683 spowodowało dążenie Austrii do opanowania Europy Południowej^[55]. 10 maja 1688 generał Caraffa został mianowany generałem gubernatorem Siedmiogrodu, co spowodowało przejęcie przez Austrię oficjalnego zwierzchnictwa nad ziemiami^[56]. Zmiana zwierzchnika osłabiła pozycję Rumunów, którzy stanowili około 2/3 mieszkańców. Na stanowiskach publicznych mogli znajdować się tylko Niemcy, Węgrzy oraz ewentualnie Szeklerzy. Jedynym nieprzejętym przez Austrię terenem współczesnej Transylwanii był Banat^[57].

Powstanie węgierskie w 1848 spowodowało intensyfikację problemów w monarchii habsburskiej. W Transylwanii zaczął rodzić się rumuński ruch narodowy. Rumuni chcieli uzyskać dla swojego języka status języka urzędowego na terenie Siedmiogrodu a także odmawiali przyłączenia tych terenów do Węgier. Ponadto chcieli reprezentacji w parlamencie proporcjonalnej do struktury narodowościowej^[58]. Z powodu nie zrealizowania postulatów w październiku 1848 w Transylwanii wybuchła wojna domowa. Dopiero wkroczenie 18 czerwca 1849 armii rosyjskiej położyło kres walkom. Węgrzy zgodzili się na używanie języka rumuńskiego w administracji, sądownictwie i edukacji^[59]. W latach 60. wzrosło znacznie Rumunów w parlamencie, jednakże nadal posiadali mniej miejsc niż wynikało to z demografii^[60].

3 lipca 1866 została utworzona monarchia dualistyczna. Siedmiogród stał się częścią Korony Stefana^[61]. 20 czerwca 1867 parlament węgierski cofnął prawa języka rumuńskiego na terenie Siedmiogrodu^[62] i mimo znacznego oporu rumuńskich mieszkańców nastąpiła madziaryzacja mniejszości narodowych na Węgrzech^[63].

Po wybuchu I wojny światowej nowy król rumuński, Ferdynand I, początkowo zachowywał neutralność wojskową (wywodził się z dynastii niemieckiej Hohenzollern-Sigmaringen), lecz wspomagał politycznie Ententę. Ostatecznie sytuacja Rumunów na Węgrzech spowodowała opowiedzenie się Rumunii po militarnej stronie Ententy podczas I wojny światowej^[64], jednak decydującą rolę miały kłopoty wojskowe Austro-Węgier. Rumunia w sierpniu 1916 roku zaatakowała państwo Habsburgów wraz z armią rosyjską, kierując się na Budapeszt. Kontruderzenie wojsk niemieckich na terenie Siedmiogrodu spowodowało załamanie ofensywy rumuńskiej, paniczny odwrót i już w listopadzie tego roku padł Bukareszt. W wyniku traktatu w Bukareszcie Rumunia nie tylko nie zdobyła Siedmiogrodu, ale utraciła na rzecz Austro-Węgier kolejne terytoria.

Dopiero klęska państw centralnych i koniec wojny spowodowała, że pokonana w Karpatach Rumunia zdołała odrzucić traktat w Bukareszcie i jednak włączyć Siedmiogród w swe granice^[65]. 8 stycznia 1918 punkt 10 przemówienia Wilsona odniósł się do sytuacji narodów w Austro-Węgrzech, czyli również Rumunów. Komitet Rumunów w Austro-Węgrzech zadeklarował przyłączenie terenów zamieszkałych przez mniejszość rumuńską do Rumunii^[66]. 1 grudnia 1918 Wielkie Zgromadzenie obradujące w Alba Iulii przegłosowało przyjęcie Transylwanii, wraz z Banatem, do Rumunii. Po raz pierwszy od 1600 ziemie rumuńskie zostały zjednoczone^[67].

26 lutego 1919 Paryska Konferencja Pokojowa ustaliła granicę pomiędzy Rumunią a Węgrami^[68]. Ostatecznie granica została ustalona 4 czerwca 1920 w Trianon^[69]. Objęcie terytorium ze znaczną mniejszością niemiecką oraz węgierską było dla Rumunii problemem. Mniejszości te były znacznie lepiej zorganizowane niż wcześniejsza mniejszość rumuńska. Szczególnym problemem była mniejszość węgierska, gdyż Węgry dążyły do odzyskania tego terenu. Admirał Horthy, chcąc odzyskać ziemie utracone w wyniku tego pokoju, zwrócił się do faszystowskich Włoch. Węgrzy jednak obawiali się tendencji nazistowskich w Niemczech. W 1938 premier Węgier Imréda ogłosił, że w przypadku konfliktu zbrojnego poprze Niemcy. 2 listopada 1938 na skutek Pierwszego Arbitrażu Wiedeńskiego Węgry odzyskały część Czechosłowacji^[70].

Wynik Pierwszego Arbitrażu Wiedeńskiego spowodował dalsze żądania Węgier. W czerwcu 1940, po klęsce Francji, Węgry zażądały Siedmiogrodu. Drugi arbitraż wiedeński podpisano 30 sierpnia 1940. Węgry otrzymały część Transylwanii, co spotkało się z protestami na terenie Rumunii^[71]. Na terenie przejętym przez Węgry Rumuni oraz Żydzi byli prześladowani. Tylko od 1 września do 30 października wymordowano 919 Rumunów, a około 70 tysięcy zostało wysłane do obozów pracy. Sasi siedmiogrodzcy byli przymusowo wcielani do Wafen SS^[72].

28 września 1944 Armia Radziecka wkroczyła na teren Transylwanii^[73]. Rumuni wzięli odwet na Węgrach^[74].

Rada Czterech w 1946 unieważniła arbitraże wiedeńskie, przywracając granice z 1938. W kwietniu 1946 premier Węgier Ferenc Nagy próbował jeszcze negocjować włączenie chociaż części ziem do Węgier^[74]. Ostatecznie granica została wyznaczona przez Układ w Paryżu 10 lutego 1947^[75].

Rumuńskie władze komunistyczne okazały niespotykaną w innych krajach tolerancję dla mniejszości narodowych. Między innymi 1 czerwca 1945 otwarto Uniwersytet Bolyai w Klużu. Konstytucja RRL zapewniała utworzenie okręgu autonomicznego dla mniejszości węgierskiej^[75]. W Mureszu język węgierski stał się drugim oficjalnym językiem urzędowym^[76].

Podczas Rewolucji Węgierskiej w 1956 doszło do demonstracji antyrumuńskich w Mureszu. Spowodowało to napięcie pomiędzy władzami rumuńskimi i węgierskimi. Węgrzy wprawdzie zapowiedzieli, że nie chcą zmiany granic, to jednak w późniejszych latach zdarzały się węgierskie roszczenia. Najbardziej były widoczne na początku lat 70. a także po 1986^[76].

Kłopoty związane z statusem Węgrów w Rumunii było pretekstem do wybuchu rewolucji w Rumunii, spowodowało to też wzrost napięć. Nowy rząd Węgierski w 1990 nie mając odpowiedniego doświadczenia w dyplomacji doprowadził do zaostrzenia stosunków węgiersko-rumuńskich^[77]. Dopiero mediacja Rady Europy w 1993 doprowadziła do poprawy stosunków pomiędzy tymi krajami oraz do normalizacji statusu mniejszości węgierskiej w Transylwanii^[78].

• lista książąt Siedmiogrodu
• Kościoły warowne w Siedmiogrodzie
• imperium osmańskie
• Burzenland
• Seklerzy
• Sasi siedmiogrodzcy

• Łukasz Galusek, Michał Jurecki: Rumunia przestrzeń, sztuka, kultura. Oszanica: Bosz, 2008.
• Jean Nouzille: Transylwania Obszar kontaktów i konfliktów. Bydgoszcz: Homini, 1997.

Zobacz hasło Siedmiogród w Wikisłowniku

• Kurze Geschichte Siebenbürgens
• Zdjęcia z Siedmiogrodu