Piłsudski Józef Klemens, pseud. Ziuk, Wiktor, Mieczysław, ur. 5 XII 1867, Zułów (Litwa), zm. 12 V 1935, Warszawa,
polityk, mąż stanu, Marszałek Polski.
Urodził się 5 XII 1867 w Zułowie (Litwa). Urodzony w zubożałej rodzinie ziemiańskiej na Wileńszczyźnie. W 1877–85 uczeń gimnazjum rosyjskiego w Wilnie; wychowany w domu w duchu politycznej tradycji patriotycznej, w zderzeniu z programem szkoły carskiej przyjął postawę buntowniczą wobec zaborcy. Od 1882 był członkiem tajnego koła samokształceniowego Spójnia; od 1885 studentem medycyny na uniwersytecie w Charkowie, zetknął się z ideologią rosyjskich narodników; 1887 został aresztowany w związku z wykryciem spisku na życie cara Aleksandra III Romanowa i zesłany na Syberię. Po odbyciu kary (1892) rozpoczął działalność w Polskiej Partii Socjalistycznej, zajmując się redakcją i drukiem pisma „Robotnik” (1894–1900); od 1893 był członkiem Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR), a w praktyce przywódcą partii. Należał do zdolnych organizatorów i publicystów, nie interesowały go kwestie doktrynalne, opowiadał się za łączeniem haseł socjalistycznych z postulatem niepodległości Polski, traktując wyzwoleńcze ruchy narodów ujarzmionych przez Rosję jako główną siłę rewolucyjną, zdolną zniszczyć carat. W 1900 został aresztowany i osadzony w Cytadeli warszawskiej; symulując chorobę umysłową, uzyskał przeniesienie do szpitala psychiatrycznego w Petersburgu, z którego 1901 zdołał zbiec do Galicji.
Koncepcje powstania, działalność paramilitarna W 1901–02 przebywał w Londynie, po powrocie do Galicji zaangażował się w przygotowywanie planów niepodległościowej insurekcji. W trakcie wojny rosyjsko-japońskiej na Dalekim Wschodzie udał się do Tokio (V–IX 1904), gdzie bezskutecznie (m.in. wskutek przeciwdziałania R. Dmowskiego) starał się nakłonić Japonię do poparcia ewentualnego powstania polskiego w zaborze rosyjskim; zdołał jedynie uzyskać zaopatrzenie w broń dla PPS i szczególne traktowanie jeńców polskich z armii rosyjskiej. Po wybuchu rewolucji w Rosji (1905) powstańcze koncepcje Piłsudskiego i jego zwolenników („starzy”) spotkały się z krytyką części działaczy partii („młodzi”), opowiadających się za walką o obalenie caratu, prowadzoną wspólnie z partiami rosyjskimi. Piłsudski nie został wybrany do nowego CKR (VI 1905), stając jedynie na czele Wydziału Spiskowo-Bojowego, kierującego Organizacją Bojową Polskiej Partii Socjalistycznej. Na IX Zjeździe (XI 1906) linia polityczna „starych” poniosła klęskę, toteż opuścili oni szeregi partii, powołując Polską Partię Socjalistyczną-Frakcję Rewolucyjną. Piłsudski nie wszedł początkowo do jej władz, koncentrując się na Organizacji Bojowej, która miała mu posłużyć do tworzenia kadry wojskowej dla przyszłego powstania. W 1908 dowodził akcją pod Bezdanami. W miarę wygasania rewolucji i nasilających się represji aktywność Organizacji Bojowej zanikła, jednakże Piłsudski (od 1909 członek CKR PPS-Frakcji Rewolucyjnej, partia ta wówczas przyjęła nazwę PPS) nadal przywiązywał główną wagę do działalności paramilitarnej, inspirując założenie 1908 we Lwowie tajnego Związku Walki Czynnej (z zadaniem szkolenia oficerów i podoficerów); przypuszczał, iż w razie wojny europejskiej armia rosyjska wycofa się bez walki z terenów na lewym brzegu Wisły, umożliwiając wkroczenie na te ziemie kadrowych oddziałów polskich z Galicji, które wzbudzą patriotyczny entuzjazm mas i staną się zalążkiem ogólnonarodowej armii. Realizując te plany, Piłsudski organizował w Galicji Związki Strzeleckie, 1912 doprowadził do utworzenia Polskiego Skarbu Wojskowego, a następnie Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, która mianowała go Komendantem Głównym drużyn i związków strzeleckich.
I wojna światowa — odzyskanie niepodległości W toczącym się w polskim życiu politycznym sporze orientacyjnym Piłsudski zajmował stanowisko zdecydowanie antyrosyjskie (Rosję uważał za głównego wroga niepodległości Polski), nastawiając się na taktyczną współpracę z państwami centralnymi, głównie z Austro-Węgrami. W chwili rozpoczęcia I wojny światowej (VIII 1914) rozpowszechnił nieprawdziwą wiadomość o ukonstytuowaniu się w Warszawie Rządu Narodowego, deklarując podporządkowanie się jego władzy, co miało na celu podniesienie autorytetu formacji strzeleckich, które 6 VIII wkroczyły (
pierwsza kompania kadrowa) na ziemie Królestwa Polskiego z zamiarem wywołania powstania antyrosyjskiego. Akcja ta się nie udała, a niechęć ludności Kielecczyzny do strzelców wzbudziła w Piłsudskim i jego otoczeniu poczucie odrzucenia i osamotnienia; zaowocowało to trwałym urazem i nieufnością wobec społeczeństwa, a w przyszłości stało się podłożem charakterystycznego dla tego środowiska elitaryzmu. Niepowodzenie planów powstańczych uzależniło Piłsudskiego od Naczelnego Komitetu Narodowego, który objął polityczne zwierzchnictwo nad
Legionami Polskimi podporządkowanymi dowództwu austriackiemu. W zaistniałej sytuacji Piłsudski starał się podkreślić odrębność formacji legionowych, w których został dowódcą 1. pułku (od XII 1914 dowódcą I Brygady), odnosząc kilka efektownych zwycięstw na froncie rosyjskim (m.in. pod Konarami i Ożarowem, Kostiuchnówką, nad Styrem i Stochodem). Krytykował Departament Wojskowy (na jego czele stał W. Sikorski) za zbytnią uległość wobec władz austriackich; był też w konflikcie z podporządkowaną austriackiemu dowództwu Naczelną Komendą Legionów; latem 1915 nakazał wstrzymanie werbunku do Legionów i dążył do usamodzielnienia. W X 1914 powołał tajną
Polską Organizację Wojskową (do prowadzenia wywiadu i dywersji na tyłach armii rosyjskiej). Lata konspiracji, a następnie okres legionowy ujawniły niezwykłą, wręcz charyzmatyczną osobowość Piłsudskiego; jego rosnący autorytet oddziaływał na najbliższych współpracowników, dla których dawny towarzysz „Wiktor” stawał się Komendantem; współpracownicy Komendanta ów autorytet budowali wśród młodzieży strzeleckiej, a jednocześnie sami mu ulegali („grupa Piłsudskiego”). Żołnierze obu formacji (grupa legionowo-peowiacka) stali się zalążkiem powstającego w okresie I wojny światowej obozu politycznego (piłsudczycy), traktującego Piłsudskiego jak wodza, którego decyzje nie podlegają dyskusji. Wobec braku politycznych rozstrzygnięć państw centralnych w sprawie polskiej, Piłsudski VII 1916 złożył dymisję z Legionów. Po ogłoszeniu 1916 przez państwa centralne aktu 5 listopada i powołaniu XII 1916 Tymczasowej Rady Stanu Piłsudski raz jeszcze podjął próbę współpracy z państwami centralnymi w sprawie rozwiązania kwestii polskiej, stając na czele Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. Ograniczone kompetencje powołanych przez okupantów instytucji polskich zadecydowały, iż Piłsudski ustąpił z Komisji Wojskowej i ostatecznie zerwał (VII 1917) z polityką współpracy z państwami centralnymi w kwestii politycznej, wzywając legionistów do odmowy złożenia przysięgi na wierność cesarzom Austrii i Niemiec (tzw. kryzys przysięgowy). POW przeszła do działań antyniemieckich, a Piłsudski został aresztowany i osadzony w twierdzy magdeburskiej. Wydarzenia te umocniły jego autorytet, który w oczach społeczeństwa stał się symbolem konsekwentnych starań niepodległościowych, skierowanych przeciwko wszystkim zaborcom. Dzięki tej reputacji po uwolnieniu z Magdeburga przybył 10 XI do Warszawy i 11 XI przejął władzę wojskową, a 14 XI — pełnię władzy z rąk Rady Regencyjnej; 22 XI 1918 objął stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa do czasu uchwalenia konstytucji, sprawując jednocześnie naczelne dowództwo sił zbrojnych.
Naczelnik państwa W pierwszych miesiącach niepodległości dążył do zjednoczenia wszystkich sił i powołania rządu koalicyjnego, sam zaś akcentował swą ponadpartyjność i nie stworzył własnej organizacji. Przekonawszy się, iż rządy lewicy (gabinety I. Daszyńskiego i J. Moraczewskiego) przeszkadzają w konsolidacji, porozumiał się z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu, doprowadzając do powstania koalicyjnego rządu I. Paderewskiego (I 1919). Po wyborach parlamentarnych Sejm Ustawodawczy powierzył mu dalsze sprawowanie funkcji Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza (II 1919), ograniczył jednak zakres jego władzy; pomimo to Piłsudski zachował wpływ na skład kolejnych rządów, a jego decyzje stanowiły główny czynnik w kwestiach polityki zagranicznej. Szczególną uwagę przywiązywał do polityki wschodniej; rozpad Imperium Rosyjskiego stwarzał bowiem możliwość realizacji planu prometejskiego, polegającego na powstaniu na wschodzie pasa państw narodowych, od Finlandii i krajów nadbałtyckich, poprzez Ukrainę, aż do Zakaukazia; kraje te, związane naturalnym sojuszem z Polską, wzmocnioną przez federację z dawnym Wielkim Księstwem Litewskim (Litwa i Białoruś), tworzyłyby skuteczną barierę przeciwko rosyjskiemu ekspansjonizmowi. Zamierzenia te, przyjęte z rezerwą lub niechęcią przez większość polityków litewskich, ukraińskich i białoruskich, wywołały zdecydowany opór Rosji, co doprowadziło do długotrwałej wojny (wojna polsko-bolszewicka 1919–21). Istotnym elementem realizacji planu Piłsudskiego było zawarcie sojuszu z Ukraińską Republiką Ludową S. Petlury (IV 1920) i wyprawa kijowska 1920 (po zajęciu Kijowa Piłsudski został mianowany Marszałkiem Polski), zakończona niepowodzeniem. Kilka miesięcy później dowiódł swych talentów wojskowych, pokonując Armię Czerwoną w
bitwie warszawskiej. Na płaszczyźnie militarnej wojna polsko-bolszewicka zakończyła się zwycięstwem Polski, natomiast plany polityczne Piłsudskiego nie zostały zrealizowane (ryski traktat pokojowy). W 1920 Piłsudski inspirował nieformalną akcję zdobycia Wilna przez oddziały generała L. Żeligowskiego; inkorporacja Wileńszczyzny była zbieżna z wolą zdecydowanej większości jej mieszkańców, nasiliła jednak długotrwały konflikt z Litwą. Niepowodzenie programu wschodniego spowodowało osłabienie pozycji Piłsudskiego, a konstytucja (Konstytucja marcowa) uchwalona 1921 przez większość sejmową, przeciwną Piłsudskiemu, ograniczyła kompetencje głowy państwa do zadań czysto reprezentacyjnych; taka decyzja sejmu miała osłabić rolę Piłsudskiego jako — jak się powszechnie spodziewano — przyszłego Prezydenta RP. W tej sytuacji Piłsudski zdecydował się nie wystawiać swej kandydatury w wyborach prezydenckich (1922), a 1923 zrzekł się wszelkich funkcji państwowych i zamieszkał w Sulejówku.
Przewrót majowy — premier Lata 1923–26 wykorzystał w celu konsolidacji wspólnoty legionowo-peowiackiej oraz poszerzenia wpływów, zapewniając sobie poparcie części organizacji kombatanckich, stronnictw lewicy parlamentarnej oraz ugrupowań demokratycznych inteligencji. Jednocześnie prowadził ożywioną akcję propagandową na rzecz swego powrotu do władzy, krytykując wady i wynaturzenia demokracji parlamentarnej oraz występując w roli obrońcy honoru armii, który nie może zgodzić się na wciąganie wojska do rozgrywek politycznych; w tym okresie zajął się również ożywioną działalnością publicystyczną i pisarską mającą na celu rozbudowę własnej legendy i kompromitację przeciwników. Winą za dziejące się w Polsce nieprawości obciążał ugrupowania nacjonalistyczne prawicy i centrum (blok Chjeno-Piasta), toteż wykorzystując fakt kolejnego objęcia władzy przez tę koalicję (V 1926), dokonał z pomocą wojska zbrojnego zamachu stanu (
przewrót majowy), popartego przez partie lewicowe. Po przewrocie majowym Piłsudski nie objął urzędu prezydenta i nie zniósł konstytucji, natomiast stworzył system rządów autorytarnych o szczególnym charakterze; działały bowiem partie polityczne, ukazywała się niezależna prasa, nigdy nie ograniczono podstawowych praw obywatelskich. W ramach tego systemu osoba Piłsudskiego stała ponad obowiązującym prawem, choć formalnie pełnił on funkcję ministra spraw wojskowych i od VIII 1926 — Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych oraz X 1926–VI 1928 i VIII–XII 1930 — premiera. Odcinając się od dotychczasowych sprzymierzeńców z obozu lewicy parlamentarnej, przedstawiał się jako przeciwnik radykalnych zmian społecznych („rewolucja bez rewolucyjnych konsekwencji”), zwolennik silnego i sprawnego państwa oraz daleko idącej modyfikacji ustroju parlamentarnego — przez zniwelowanie roli partii politycznych oraz ograniczenie uprawnień ciał ustawodawczych (sanacja); natomiast występował przeciw dążeniom do przebudowy struktur państwowych w duchu totalitarnym. W 1926–30 Piłsudski zmierzał do rozszerzenia politycznego zaplecza obozu pomajowego (m.in. przez utworzenie 1928
Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem) oraz do osłabienia opozycji, stosując metodę kompromitowania i ośmieszania przeciwników, wykazywania ich bezsiły i moralnej degrengolady, sporadycznie sięgał też po środki fizycznej przemocy. Do otwartej konfrontacji z opozycyjnym Centrolewem doszło 1930 (brzeski proces).
Po 1930 — pełnia władzy Po odpowiednio reżyserowanych i niekiedy fałszowanych zwycięskich dla sanacji wyborach parlamentarnych 1930 („wybory brzeskie”) Piłsudski dysponował pełnią władzy i większością w parlamencie, co umożliwiło mu zmiany ustawy zasadniczej; 1934–35 zaaprobował przygotowany przez W. Sławka i in. projekt nowej konstytucji (Konstytucja kwietniowa) wprowadzającej w Polsce ustrój zbliżony do prezydenckiego, lecz z prezydentem, który nie ponosi odpowiedzialności za swe decyzje. W latach 30. zaczął odsuwać się od bezpośrednich decyzji dotyczących spraw państwowych, cedując większość z nich na najbliższych współpracowników (tzw. grupa pułkowników). Wyjątkiem były kwestie polityki zagranicznej — realizował tu tzw. politykę równowagi w stosunkach z Niemcami i ZSRR, a także sprawy obronności, w których jednak jako Generalny Inspektor Sił Zbrojnych skoncentrował się na rozstrzyganiu kwestii personalnych (awanse i nominacje oficerskie), często jednak kierował się w tych sprawach zasadą koteryjnego klucza, awansując dawnych podkomendnych z Legionów, zaniedbywał za�� modernizację armii, prace operacyjne i przygotowanie planu mobilizacji w razie wojny. W sprawach gospodarczych nie wykazywał aktywności i nie miał programu wyprowadzenia kraju z wielkiego kryzysu, który nadszedł do Polski 1929 w rezultacie ogólnoświatowej recesji. Mimo starzenia się i pogarszania się stanu zdrowia, Piłsudski zachował do końca wpływ na skład personalny elity rządzącej, jednak stworzony przezeń system władzy opierał się bardziej na relacjach międzyludzkich niż na rozwiązaniach instytucjonalno-prawnych. Proces przemian ustrojowych rozpoczął się 1933–35, gdy Piłsudski utracił już zaufanie do części współpracowników, którym w przyszłości zabrakło autorytetu, by wcielić w życie postanowienia Konstytucji kwietniowej. Rosnące wątpliwości Piłsudskiego co do uzdolnień jego ewentualnych następców sprawiły, iż nie rozstrzygnął jednoznacznie problemu sukcesji, a po jego śmierci obóz pomajowy pogrążył się w konfliktach wewnętrznych (tzw. dekompozycja), które przekreśliły znaczenie przeprowadzonej 1935 reformy konstytucyjnej. Zmarł 12 V 1935 w Warszawie.
Legenda Piłsudskiego Już za życia stał się postacią owianą legendą, symbolizującą odrodzenie Polski po latach niewoli. Został pochowany w krypcie Św. Leonarda na Wawelu (1937 trumnę przeniesiono do krypty pod wieżą Srebrnych Dzwonów), jego serce spoczęło w grobie matki na cmentarzu na Rossie w Wilnie.