Nowela C. Norwida, powstała 1881–83 (wg J.W. Gomulickiego początek 1883), pierwodruk w „Chimerze” 1901 (pierwszy utwór Norwida ogłoszony przez Z. Przesmyckiego), tekst poprawiony w t. E Pism zebranych, Warszawa–Kraków 1912. Podejmuje — często przez Norwida rozważany — problem sytuacji artysty i sztuki w kapitalistycznym społeczeństwie. Głównej myśli — o bezideowości i sprzedajności sztuki 2. połowy XIX w. — podporządkowana jest fabuła, parabolicznie unaoczniająca mechanizm uzależnienia sztuki od władzy pieniądza. Bohaterem jest utalentowany rzeźbiarz tworzący w Rzymie dzieło Christiani ad leones [‘chrześcijanie dla lwów’], które dla dogodzenia gustom nabywcy, bogatego Amerykanina, przekształca, pod wpływem otoczenia, w Kapitalizację. Utwór nawiązuje do wrażeń wyniesionych przez autora z paryskiego Salonu 1881. Ostateczna jego wymowa stanowi przedmiot dyskusji: w interpretacji Przesmyckiego, K. Górskiego, Gomulickiego, J. Trznadla przekształcenie rzeźby obciąża moralnie przede wszystkim artystę i jego otoczenie, tj. współczesne społeczeństwo; wg K. Wyki to przejaw smutnej konieczności epoki, przy czym zachowanie rzeźbiarza, jego bierność, ma barwę ironiczną; wg Z. Stefanowskiej historia rzeźbiarza służy uwypukleniu dwoistej sytuacji artysty w świecie współczesnym — nieuniknionego konfliktu z publicznością, a równocześnie potrzeby zrozumienia i finansowania sztuki przez tę publiczność. Do charakterystycznych cech A.l. należy ironiczny narrator-artysta oraz bogactwo obrazów rzeźbiarskich. Uważana za arcydzieło polskiej nowelistyki, jest najczęściej przedrukowywana i tłumaczona (na niemiecki, czeski, francuski, angielski) spośród nowel Norwida.

 

***

Przedzierałem się przez ten sen

ciężko

do przebudzenia

w strumieniach ciepłych

łez słów

szła do mnie matka

Nie bój się jesteś w ziemi mówiłem

nikt ci już krzywdy nie zrobi nie zrani nie dotknie

matka z tamtym strachem

tuliła się do mnie

nie bój się jesteś w ziemi

jesteś we mnie nikt cię nie dotknie

nie poniży nie zrani

przedzierałem się przez ten sen ciężko

przede mną stał Cień