Mont d’an endalc’had

Nelson Mandela

Eus Wikipedia
Nelson Mandela
den
Reizh pe jenerpaotr Kemmañ
Bro ar geodedouriezhSuafrika Kemmañ
Anv e yezh-vamm an denNelson Rolihlahla Mandela Kemmañ
Anv ganedigezhRolihllahla Mandela Kemmañ
Anv-bihanNelson Kemmañ
Anv-familhMandela Kemmañ
Deiziad ganedigezh18 Gou 1918 Kemmañ
Lec'h ganedigezhMvezo Kemmañ
Deiziad ar marv5 Kzu 2013 Kemmañ
Lec'h ar marvHoughton Estate Kemmañ
Abeg ar marvrespiratory disease Kemmañ
Lec'h douaridigezhQunu Kemmañ
TadGadla Henry Mphakanyiswa Kemmañ
MammNosekeni Fanny Kemmañ
PriedEvelyn Mase, Winnie Madikizela-Mandela, Graça Machel Kemmañ
BugelMakgatho Mandela, Makaziwe Mandela, Zenani Mandela-Dlamini, Thembekile Mandela, Zindzi Mandela Kemmañ
KarNdileka Mandela Kemmañ
Yezh vammxhosaeg Kemmañ
Yezhoù komzet pe skrivetsaozneg, xhosaeg Kemmañ
Yezh implijet dre skridsaozneg Kemmañ
Place of detentionRobben Island, Pollsmoor prison, Drakenstein Correctional Centre Kemmañ
KargPresident of South Africa, Secretary General of the Non-Aligned Movement, member of the National Assembly of South Africa Kemmañ
Bet war ar studi eUniversity of the Witwatersrand, University of Fort Hare, University of South Africa, University of London Kemmañ
Lec'h annezHoughton Estate Kemmañ
Lec'h labourSuafrika Kemmañ
Strollad politikelAfrican National Congress, South African Communist Party Kemmañ
Bet war ar renk da vezañ dilennet1994 South African presidential elections Kemmañ
RelijionMethodism Kemmañ
Perzhiad eWorld Economic Forum Annual Meeting 1992 Kemmañ
Oberenn heverkLong Walk to Freedom Kemmañ
Ezel eusAmerican Academy of Arts and Sciences Kemmañ
Levezonet gantLuis Taruc Kemmañ
Present in workLive and Let Live Kemmañ
Lec'hienn ofisielhttps://www.nelsonmandela.org Kemmañ
HashtagMadiba Kemmañ
Dileuriad ar gwirioù a aozerreproduction right not represented by CISAC member Kemmañ
Oberennoù zo en dastumadThe Nelson-Atkins Museum of Art Kemmañ
Statud e wirioù aozerOberennoù dezhe gwirioù aozer Kemmañ
Teuliad arzour eSAPA Foundation, Swiss Archive of the Performing Arts Kemmañ
Documentation files atSAPA Foundation, Swiss Archive of the Performing Arts Kemmañ
Roll elfennoùlist of awards and honours bestowed upon Nelson Mandela Kemmañ

Nelson Rolihlahla Mandela a oa bet ganet d'an 18 a viz Gouhere 1918 e Mvezo, e Proviñs ar C'hab[1], e Suafrika, ha marvet eo d'ar 5 a viz Kerzu 2013 e Johannesburg. Brudet eo evit bezañ bet unan eus stourmerien bouezusañ a-enep reizhiad politikel an apartheid e Suafrika. Da c’houde ez eo bet prezidant Suafrika etre 1994 ha 1999.

E 1944 e teuas Nelson Mandela da vezañ ezel eus an African National Congress (ANC), evit stourm a-enep galloud politikel ar Re Wenn ha kudennoù ar "gouennoù" hag a oa dindan ar galloud politikel-se. Goude aet da alvokad e kemeras perzh er stourm nann-feuls a-enep lezennoù an apartheid hag a oa bet lakaet e pleustr gant an National Party (NP), bet dilennet e 1948. E 1960 e voe berzet an ANC, ha paouezet e voe gant ar stourm nann-feuls peogwir ne oa ket a zisoc’hoù. Mandela a grouas neuze e 1961 skourr armet an ANC, a voe anvet uMkhonto we Sizwe (MK), "Houarn goaf ar vroad" e xhosaeg. Harzet e voe Mandela gant gouarnamant Suafrika gant sikour ar CIA. Kondaonet e voe d’an toull-bac'h ha d’al labourioù ret betek e dremenvan. Dont a reas da vezañ un den brudet er bed a-bezh, gant ur sikour bedel ; anavezet eo dreist-holl goude dispac'h Soweto[2] e miz Even 1976. Un arouez eo Nelson Mandela eus ar stourm evit ma vefe kevatal an holl dud, ha pa vefe disheñvel livioù o c'hrochen.

D’an 11 a viz C’hwevrer 1990, goude 27 vloaz en toull-bac'h, e voe lezet Mandela da vont. E 1993 e voe roet Priz Nobel ar Peoc'h dezhañ ha d’ar prezidant Frederik Willem de Klerk (1936-2021) dre m'o doa gouezet degas kemmoù bras e gouarnamant ar vro hep nemeur a feulster. E miz Du 1985 eo c'hoarvezas kentañ kejadenn etre Mandela hag ar gouarnamant

E 1994 e voe dilennet Nelson Mandela da gentañ prezidant du Suafrika. Kenderc'hel a reas da stourm evit e vennozhioù, da lavaret eo an unvaniezh vroadel hag ar stourm a-enep ar SIDA, a lazhe kalz tud er vro. Mandela a oa un den a veze selaouet er bed a-bezh e-keñver Gwirioù mab-den.

Familh ha studioù

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Nelson Mandela a oa bet ganet d’an 18 a viz Gouhere 1918 e kêriadenn Mvezo, e proviñs Kab ar Reter. An anv Mandela a dalv “tennañ ur brank diouzh ur wezenn ”.

Eus lignez ar familh roueel Tembu e oa. E dad a oa Gadla Henry Mphaskanyiswa, a oa e penn kêriadenn Mzevo. Met goude savet enep aotrouniezh an drevadennerien e voe skarzhet eus penn ar gêriadenn ha kaset gant e familh d'ur gêriadenn amezek, Qunu hec'h anv. Chom a reas memestra Mphakanyiswa unan eus izili kuzul prevez ar roue, sikour a reas kalz ivez ar rejant Jongintaba Dalindyebo (1904-1942) evit ma vefe roue. Tad Mandela en doa peder gwreg ha trizek bugel. Nelson Mandela a voe ganet gant trede gwreg e dad, Nosekeny Fanny.

E 1927 e varvas e dad diwar an dorzhellegezh, pa oa Mandela nav bloaz. Advabet e voe gant Jongintaba Dalindyebo. Mandela a yeas d’ar skol, an hini kentañ eus e familh ; eno e voe anvet anvet "Nelson" gant e skolaerez Miss Mdingane. Heuliañ a reas Mandela ar sevenadur Thembu. Mont a reas d'ar skol vetodour Clarkebury Boarding Institute e Engcobo[3]. Tremen a reas e Junior Certificate e daou vloaz, e-lec’h an tri a oa rekis peurliesañ. Mont a reas da skol Fort Beaufort, ma veze studiet gant al lodenn vrasañ eus ar familh Thembu.

Goude bezañ bet gantañ e ziplom ez eas da skol-veur Fort-Hare, ur skol-veur evit ar Re Zu e Proviñs ar C'hab bepred[4], evit ober studioù war ar gwir. Eno e reas anaoudegezh gant Olivier Tambo hag a zeuas da vezañ e geneil. Er skol-veur ivez e tizoloas broadelouriezh Afrika ; ne savas ket N. Mandela a-du gant marksouriezh ar South African Communist Party (SACP), strollad komunour Suafrika, met a-du e savas gant mennozhioù Gandhi, da lavaret eo ar stourm difeuls. E dibenn e gentañ bloavezh e kuzul ar studierien e kemeras perzh e boikot reolennoù ar skol-veur. Ha skarzhet e voe.

Goude-se, Jongintaba Dalindyebo a gemennas da Nelson Mandela en devoa prientet un dimez ragaozet evitañ. Nelson Mandela droukkontant a yeas kuit da Johannesburg. Kavout a reas eno ul labour gward en ur vengleuz, met skarzhet e voe nebeut amzer goude, pa ouezas e implijer e oa tec'het eus e di. E ti un alvokad e labouras goude-se, a-drugarez da vignoned dezhañ. Kentelioù dre lizher a heulias evit echuiñ e aotreegezh e Skol-veur Suafrika, ha da-heul e kendalc'has gant e studi war ar gwir e Skol-veur Witwatersrand e Johannesburg, ma kejas ouzh tud a save enep an apartheid.

Stourm politikel a-enep an apartheid

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Apartheid ha disrann "gouennoù" : panell o tifenn d'ar chas ha d'ar Re Zu mont war an aod

E 1944, Nelson Mandela a emezelas en ANC, ma krouas kevread ar re yaouank gant Walter Sisulu (1912-2003) hag Oliver Tambo (1917-1993). Kemer a rejont perzh en oberoù evit stourm ouzh ar galloud politikel gwenn hag an apartheid.

An apartheid

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Abaoe 1913, an Native Land Act a verze ouzh an henvroidi bezañ perc’henned war douaroù ha na oant ket en ul lec’h a-ratozh evito, da lavaret eo 7% hepken eus douaroù Suafrika a-bezh a oa d’an dud du. Al lezenn-mañ a lakaas kalz a labourerien du da goll o douaroù. E 1923 e voe embannet ul lezenn a roe ar gwir d'an tiez-kêr da sevel karterioù a-ratozh evit ar Re Zu. E 1936 e voe dilamet anvioù ar Re Zu eus listennoù dilennel Proviñs ar C’hab, hag adenskrivet e voent war listennoù disheñvel, evit ma vefe dilennet tri den gwenn d’an nebeutañ. E 1942 e voe berzet d’al labourerien du ober harz-labour.

E 1948 e c'hounezas an NP an dilennadegoù. Ur politikerezh nevez anvet apartheid a voe lakaet e pleustr : al lec’h ma vev an dud, ar vroadelezh hag ar statud sokial a zo hervez liv kroc’hen an dud. Berzet eo an dimezioù etre tud gwenn ha tud du.

Mandela en ANC

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

E 1951, Olivier Tambo ha Nelson Mandela a voe ar c’hentañ alvokaded du e Johannesburg. Bloaz goude, Nelson Mandela a voe dilennet da gadoriad an ANC e Transvaal ha da veskadoriad broadel. Dre e luskad defiance campaign ("kabalerezh disfiz") e savas an ANC a-enep al lezennoù direizh. Ur vanifestadeg a voe aozet gant an ANC d'ar 6 a viz Ebrel 1952 da-geñver 300vet deiz-ha-bloaz krouidigezh Cape Town gant Jan van Riebeeck ha kentañ staliadur an drevadennerien wenn e Suafrika. Bez' e voe 10 000 a dud o vanifestiñ, 8 500 a voe harzet, Nelson Mandela en o zouez. Goude ar vanifestadeg-se e kendalc'has an defiance campaign da aozañ manifestadegoù. Nelson Mandela a voe kondaonet da nav mizvezh toull-bac'h gant goursez, ha berzet e voe dezhañ kemer perzh en emvodoù, hag evezhiet e voe e di e Johannesburg. Dre guzh e voe lakaet an ANC da vont en-dro, gant berzh bras : 100 000 a dud a emezelas er strollad. Mandela hag e vignon Olivier Tambo a grouas ur burev alvokaded evit sikour an dud du na c’hallent ket paeañ alvokaded all.

Aozadur ar stourm armet

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Lazhadeg Shaperville, livadur gant Godfrey Rubens.

D'an 21 a viz Meurzh 1960 e c'hoarvezas lazhadeg Sharperville, un township eus Vereeniging e Transvaal ar Su, e-kerzh ur vanifestadeg aozet gant ar SACP evit sevel enep ar passbook, ur baperenn a oa bet lakaet da hollret d'ar Re Zu evit mont ha dont. War dro 60 poliser a oa war al lec'h, met 300 re all a oa e-barzh kirri hobregonet pe e burevioù ar polis. Ar boliserien a dennas war 5 000 manifester, o lazhañ 69 den en o zouez 8 maouez ha 10 bugel ; 180 a dud a voe gloazet. En o c'hein e voe gloazet an darn vuiañ eus an dud.

Goude-se e paouezas an ANC gant ar stourm nann-feuls. Nelson Mandela a grouas neuze ar strollad uMkhonto we Sizwe (MK), skourr armet an ANC, e 1961. E miz Mae 1961 e voe harz-labour er vro a-bezh gant al lugan Stay at home ("Chomit er gêr") ; ar gouarnamant a redias an arme hag ar boliserien da stourm. Nelson Mandela a lavaras e oa bet rediet da gregiñ gant ur stourm armet rak ur stourm nann-feuls ned ae ket war-raok evit enebiñ ouzh an apartheid, ha peogwir e oa feuls ar boliserien. Enep lazhoù e savas Mandela avat, hag a-du gant tarvadennoù ; e miz Mezheven 1961 e c'houzavas avoe gazavet ar gouarnamant gant Mandela : ur c'habalerezh tarvañ a vefe boulc'het mar ne asantfe ket d'un emglev broadel ha bonreizhel. Arc'hant a gavas e broioù estren evit an MK, ha lakaat a reas ar strollad da bleustriñ e-keñver ar brezel. E miz Kerzu 1961 e voe boulc'het ar c'habalerezh, gant bombezadennoù war aozadurioù apartheid ar gouarnamant, ur savlec'h tredan o vezañ ar pal kentañ. A-hed an triwec'h mizvezh da-heul ec'h anzavas an MK meur a darvadenn e Durban, Port Elizabeth ha Johannesburg, 193 en holl hervez ar gouarnamant, o tagañ savadurioù, mekanikoù, savlec'hioù tredan hag eostoù devet. Respont ar Stad a voe embann lezennoù hag a aotree bac'hañ tud du hep prosez, lezenekaat ar forbannañ aozadurioù politikel ha krouiñ servijoù kuzh koulz milourel ha nan-milourel.

Harzet ha prosez Rivonia

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

D'ar 5 a viz Eost 1962 e voe paket Nelson Mandela goude bezañ bet klasket a-pad 17 miz ; bac'het e voe e kastell Johannesburg. Tu zo bet gant ar gouarnamant d'harzañ gant sikour ar CIA, en devoa disklêriet d'ar polis e veze treuzwisket Mandela e bleiner kirri. Tamallet e voe dezhañ bezañ komunour, sponter, bezañ bet aozet un harz-labour broadel e 1961 ha bezañ bet klasket kuitaat ar vro hep aotre. D'ar 25 a viz Here e voe kondaonet da pemp bloavezh toull-bac'h.

Ar prosez a voe dalc'het e Rivonia, e bannlev Johannesburg, etre an 9 a viz Here 1963 hag an 12 a viz Even 1964, gant Bram Fischer ([1908]]-1975) da alvokad N. Mandela hag an ANC ; gwenn, komunour hag enep an apartheid e oa B. Fischer. E-kerzh e brosez e lavaras Mandela perak e oa kroget gant ar stourm feuls. An holl damallidi a voe kondaonet d'an toull-bac'h betek diwezh o buhez, war-bouez Lionel Bernstein (1920-2002, a oa ur prizoniad politikel gwenn enep an apartheid.

En toull-bac'h

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Log toull-bac'h Nelson Mandela e Robben Island.

Bac'het e voe Nelson Mandela e Robben Island, un enezenn en norzh da aod Cape Town ; e-pad 18 vloaz e chomas dalc'het eno. Daoust dezhañ bezañ en toull-bac'h e teuas da vezañ anavezet er bed a-bezh. Ret e oa dezhañ labourat war an enezenn. Diaes-kenañ e veze ar vuhez pemdeziek en toull-bac'h. Renket e veze ar brizonidi dre liv o c'hroc'hen, ha nebeutoc'h a voued a veze roet ar d'ar Re Zu. Er c'hlasad D, an hini izelañ, e oa bet renket Mandela, n'en devoa gwir ebet da welet un den eus an diavaez ; ul lizher a errue dezhañ ur wech bep 6 miz, met diaes e veze dezhañ lenn e lizheroù rak kontrollet e vezent.

E-pad m'edo en toull-bac'h e studias dre lizher en ur skol-veur e Londrez ; e dibenn e studi e voe deroet dezhañ un diplom Bachelor of Laws, a zo e Breizh un doktorelezh war ar gwir.

E deroù ar bloavezhioù 1980 e voulc'has an MK, skourr armet an ANC, bombezañ enep an apartheid : e 1983 e voe lazhet 19 den ha gloazet 217 den gant ur vombezenn a darzhas e Pretoria. E miz Meurzh 1982 e voe kaset Nelson Mandela da doull-bac'h Pollsmoor, e bannlev Cape Town, ma chomas betek 1988 ; gantañ e voe kaset ar re oa bet toullbac'het abalamour ma a oant izili eus an ANC. E miz C'hwevrer 1985, ar C'hentañ ministr Pieter Willem Botha (1916-2006) a ginnigas da N. Mandela bezañ lakaet en e frankiz evezhiet gant ma ve paouezet da stourm dre feulster. Nac'h a reas Mandela. E miz Du 1985 e c'hoarvezas kentañ kejadenn etre Mandela hag ar gouarnamant. Bombezennoù a voe lakaet da darzhañ adarre avat : da Nedeleg 1985 en Amanzimtoti (Natal), e 1986 e Durban, e 1986 e Newcastle, e 1987 e Johannesburg, a-douez reoù all. Muioc'h a gejadennoù a voe etre Mandela hag ar gouarnamant e-kerzh tri bloaz diwezhañ e vac'hadur, evit kavout un emglev : 11 en holl etre 1987 ha 1990, atav dre guzh ha gant Ministr ar justis, Hendrik Jacobus "Kobie" Coetsee (1931-2000) pa nac'he Botha kejañ ouzh Mandela.

E miz Kerzu 1988, p'edo o pareañ diwar un dorzhellegezh bep tapet en e log, e voe treuzkaset Mandela da Victor Verster Prison[5] e Kab ar C'hornaoueg, nepell diouzh Cape Town. E-pad 14 miz e chomas eno, en un ti gward, gant ur c'heginer a farde e bredoù. D'an 11 a viz C'hwevrer 1990 e voe lakaet en e frankiz gant aotre ar prezidant F. W. de Klerk ; filmet e voe an abadenn ha skignet er bed a-bezh dre ar skinwel.

Diwezh an apartheid

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Clinton ha Mandela, 04/07/1993

Adalek divac'hadur Nelson Mandela e voe boulc'het kenvreutaerezh gant ar gouarnamant hag an ANC evit kas an apartheid da get.

Nelson Mandela a veajas en Afrika da gejañ ouzh politikerien en Aljeria, Libia, Namibia, Zambia ha Zimbawe hag en Europa : Rouantelezh-Unanet ha Sveden. E 1991 e voe bodet ar c'hendalc'h Convention for a Democratic South Africa (CODESA) e Johannesburg, ennañ 228 perzhiad deuet eus 19 strollad politikel ; pa savas F. W. de Klerk enep feulster an ANC e respontas N. Mandela dre lakaat prezidant Suafrika da "benn ur renadur direizh, gwallvrudet ha bihanniverek". Dre ma oa an tu-kreñv koulz gant an NP hag an ANC ne zisoc'has ar c'hendalc'h war netra. Un eil CODESA a voe bodet e miz Mae 1992, ma pouezas F. W. de Klerk evit ma vefe Suafrika goude an apartheid ur Stad kevreadel renet bep eil tro gant ar Re Wenn hag ar Re Zu. Nelson Mandela a savas a-enep, pa venne e vije Suafrika ur Stad unvan renet gant ur muianiver dilennet. Paouezet e voe gant ar c'hendalc'h a-c'houde lazhadeg Boipatong (Gauteng), ma voe lazhet izili an ANC gant ur vezin harpet gant ar gouarnamant. Goude-se e kemeras N. Mandela perzh e bodadeg an Organisation of African Unity e Dakar (Senegal), ma c'houlennas ma vefe kaset soudarded eus Aozadur ar Broadoù Unanet (ABU) da Suafrika "evit stourm ouzh sponterezh ar Stad". Da-heul e voe aozet gant an ANC an harz-labour brasañ a voe biskoazh e Suafrika, hag ur vanifestadeg veur a voe e Pretoria.

A-c'houde ur stirad gwalldaolioù sevenet koulz gant an tu-dehou-pellañ gwenn hag an tu-dehoù-pellañ du. E 1993 ez eas N. Mandela ha F. W. de Klerk da Stadoù-Unanet Amerika, ma voent degemeret pep hini diouzh e du gant Bill Clinton, ha zeroas pep a Liberty Medal dezho. Nebeut goude e voe deroet Priz Nobel ar Peoc'h d'an daou enebour a oa troet da gevredidi evit lakaat termen d'ar feulster en o bro.

Goude an dilennadeg hollek (prezidant + Parlamant) e dibenn miz Ebrel 1994, an ANC en devoe ar muianiver er Parlamant[6] ha Nelson Mandela a voe dilennet da brezidant Suafrika.

Adunvanidigezh

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Hervez N. Mandela e oa an adunvanidigezh ar bazenn gentañ etre diwezh ren ur bihanniver dre an apartheid ha ren un demokratelezh liessevenadurel. Evit na kas armerzh ar vro — a oa dalc'het gant ar Re Wenn — d'an traoñ e warantas d'ar boblañs wenn vihanniverek e oa gwarezet ha par d'ar boblañs du vuianiverek er Stad nevez. Daoust d'an ANC bezañ ar strollad kreñvañ e voe anvet F. W. de Klerk da vesprezidant Suafrika, ha pennoù strolladoù all a voe anvet da vinistred er gouarnamant nevez. Un Truth and Reconciliation Commission ("Kuzul-enklask war ar Wirionez hag an Adunvanidigezh") a voe karget da imbourc'hiñ an torfedoù a oa bet graet da vare an apartheid koulz gant ar gouarnamant kozhha gant an ANC.

D'ar 14 a viz Even 1999, e dibenn e gefridi, e nac'has Nelson Mandela lakaat e anv en dilennadeg nevez.

Ar braz eus amzer N. Mandela goude e gefridi a yeas da skrivañ e vuhezskrid ha d'an Nelson Mandela Foundation a grouas evit diorren ar vuhez warar maezioù, sevel skolioù, ha stourm ouzh ar SIDA.

E 90vet deiz-ha-bloaz e 2008 a voe lidet e Suafrika a-bezh, koulz hag er bed a-bezh. D'an deiz-se e c'halvas pinvidien ar bed da skoazellañ ar beorien.

Adalek 2011 e voe taget gant ur c'hleñved en e skevent ; goude daou vloavezh poanioù e varvas d'ar 5 a viz Kerzu 2013, oadet 95 vloaz.

Ouzhpenn da Briz Nobel ar Peoc'h e 1993 e voe deroet tremen 250 enor da Nelson Mandela gant tremen 25 a Stad er bed ha gant aozadurioù prevez. Abaoe 2009 ha diwar intrudu ABU e vez lidet Mandela Day bep bloaz, d'an 18 a viz Gouere, deizad e c'hanedigezh. Meur a lec'h e kêrioù er bed a-bezh zo bet anvet en enor da Nelson Mandela.

Abegadennoù

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Meur a zen zo savet a-enep Nelson Mandela, en abeg da feulster an ANC dreist-holl, ha d'e vennozhioù hollafrikan e gasas da sevel a-du gant diktatourien afrikan pe da devel a-c'houde o gwalldaolioù.[7]. Biskoazh n'en deus paouezet da harpañ Mu'ammar al-Qaddafi e Libia pe Fidel Castro e Kuba[8].

Levrlennadur

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
  • (en) Mandela, Nelson. A Long Walk to Freedom – The Autobiography of Nelson Mandela. London : Time Warner Books, 1995 (ISBN 978-0-349-10653-3)

Liammoù diavaez

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Commons
Commons
Muioc'h a restroù diwar-benn

a vo kavet e Wikimedia Commons.

Notennoù ha daveennoù

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
  1. E Kab ar Reter emañ Mvezo abaoe 1994.
  2. South Western Township, ur c'harter paour poblet gant ru du hepken, 15 km er mervent da Johannesburg.
  3. Anvet Ngcobo bremañ.
  4. E-kichen kêr Alice edo Fort Hare.
  5. Drakenstein Correctional Centre hiziv.
  6. N. Mandela (ANC) : 62,65% (252 gador diwar 400) ; F. W. de Klerk (NP) : 20,39% (82/400) ; M. Buthelezi (IFP, tu-dehou-pellañ du) : 10,54% (43/400); FF (tu-dehou-pellañ gwenn) : 2,17% (9/400) ; DM (demokratel) : 1,73% (7/400) ; PAN (ur disrannad eus an ANC) : 1,25% (5/400) ; ACDM (kristen) : 0.45% (2/400).
  7. (en) 'The dark side of Nelson Mandela'. Kavet : 12 Gen 2023.
  8. (en) 'Nelson Mandela: Flawed Saint'. Kavet : 12 Gen 2023.