Podmiot (językoznawstwo)

Podmiotczęść zdania, która w zdaniu w stronie czynnej oznacza wykonawcę czynności wyrażonej orzeczeniem, obiekt podlegający procesowi wyrażonemu orzeczeniem lub znajdujący się w stanie wyrażonym orzeczeniem[1].

Przykłady:

  • Kot pije mlekokot jest podmiotem i oznacza wykonawcę czynności;
  • Kot rośniekot jest podmiotem i oznacza obiekt podlegający procesowi wzrostu;
  • Kot leżykot jest podmiotem i oznacza obiekt znajdujący się w stanie spoczynku.

W zdaniach w stronie biernej podmiot oznacza obiekt, wobec którego czynność jest wykonywana.

Przykład:

  • Mleko zostało wypite przez kotamleko jest podmiotem, kot oznacza wykonawcę czynności.

W większości języków podmiot w typowym zdaniu występuje przed dopełnieniem. W takich językach jak angielski, niemiecki, czy chiński szyk wyrazów wskazuje, co jest podmiotem (w wymienionych językach podmiot stoi przed orzeczeniem):

  • The cat drinks milkthe cat to podmiot.
  • Die Katze trinkt Milchdie Katze to podmiot.

Język polski

edytuj

W języku polskim może być wyrażany przez frazę rzeczownikową w mianowniku, może też być pomijany. W starszych opracowaniach podaje się przykłady zdań typu: „Ale” jest spójnikiem, mające dowodzić, jakoby podmiotem zdania mogła być praktycznie każda część mowy. Stwierdzenie to jest jednak błędne, ponieważ mamy tu do czynienia z użyciem metajęzykowym: wyraz „ale” nie występuje w powyższym zdaniu jako sam spójnik, tylko jako nazwa spójnika „ale” i jako taki jest rzeczownikiem.

Podmiot gramatyczny

edytuj

Podmiot gramatyczny jest wyrażony rzeczownikiem lub zaimkiem w mianowniku. Jest najczęstszym podmiotem w zdaniu[1].

Przykład:

  • Janek uzbierał mnóstwo jagód – podmiotem gramatycznym jest „Janek”.
  • Trzewik jest w szafie – podmiotem gramatycznym jest „trzewik”.
  • Burak jest w ziemi – podmiotem gramatycznym jest „burak”.
  • Płaszcz jest na wieszaku – podmiotem gramatycznym jest „płaszcz”.

Podmiot domyślny

edytuj

Podmiot domyślny to rodzaj podmiotu, który w zdaniu wyrażony jest wyłącznie za pomocą kodowanych na czasowniku kategorii gramatycznych. Wobec tego w takim zdaniu informacje o osobie, liczbie i rodzaju czasownika wskazują na cechy podmiotu w sposób analogiczny do zaimków[2].

Podmiot logiczny (w dopełniaczu lub rzadziej w celowniku)

edytuj

Podmiot logiczny (w dopełniaczu), czyli podmiot wyrażony rzeczownikiem (lub inną częścią mowy) w dopełniaczu, występuje przy orzeczeniu wyrażającym[1]:

  • informację o braku, nadmiarze, przybywaniu lub ubywaniu, np.
    • Zabrakło nam mleka.
    • Tej wiosny przybyło wiele kwiatów w ogrodzie. (podmiot pogrubiony)
  • istnienie podmiotu ograniczonego do domniemanej części, np.
    • Tu jest jedzenia na dwa lata. (podmiot pogrubiony)
  • zaprzeczone istnienie, np.
    • Nie ma kota.
    • Nie było brata. (podmiot pogrubiony)

Podmiot szeregowy

edytuj

Podmiot szeregowy to podmiot składający się z kilku członków (wyrazów) równorzędnie połączonych, przede wszystkim spójnikami: i, ni, lecz, oraz, lub, a.

Przykład: Wrona, wróbel i szpak siedzą na drucie. (podmiot pogrubiony)

Podmiot towarzyszący

edytuj

Podmiot towarzyszący to podmiot, który jest wyrażony wyrazem w mianowniku oraz wyrażeniem przyimkowym, najczęściej z „z” i z narzędnikiem:

Przykład: Ojciec z córką wyszli na spacer (podmiot pogrubiony).

Oba człony podmiotu towarzyszącego są funkcjonalnie współrzędne i mogą zostać zastąpione szeregiem łącznym: ojciec i córka. Charakterystyczne jest tu także to, że orzeczenie jest uzgodnione z obydwoma członami podmiotu i występuje w liczbie mnogiej. Niemniej forma wyrażenia przyimkowego wskazuje, że mówiący uważa drugi składnik podmiotu za mniej ważny, drugorzędny, „towarzyszący”. Fakt ten może zostać podkreślony orzeczeniem w liczbie pojedynczej.

Przykład: Matka z dziećmi wysprzątała cały dom. (podmiot pogrubiony)

Dawniej jedynie ta ostatnia forma była poprawna. Użycie liczby mnogiej zostało przeniesione do polszczyzny z języka rosyjskiego.

Podmiot zbiorowy

edytuj

Występuje rzeczownik w liczbie pojedynczej, ale zawiera w sobie zbiór osób, rzeczy, np. Cała klasa pojechała na wycieczkę. (podmiot pogrubiony)

Zdanie bezpodmiotowe[3]

edytuj

Istnieją zdania, w których podmiot nie jest bezpośrednio wyrażony.

Przykłady:

  • Lało.
  • Od rana grzmi i błyska.
  • Zgubiono portfel.
  • Trzeba posprzątać.

W powyższych zdaniach nie można określić sprawcy ani wykonawcy czynności. Takie zdania nazywa się bezpodmiotowymi.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b c Bąk 1977 ↓, s. 409.
  2. Tadeusz Milewski, Językoznawstwo, wyd. VII uzup., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 76.
  3. Agata Kruk, Części zdania – orzeczenie, podmiot, przydawka i pozostałe [online], Poprawna polszczyzna dla każdego, 13 maja 2019 [dostęp 2021-11-20] (pol.).

Bibliografia

edytuj