Przejdź do zawartości

Powstania kozackie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Powstanie Kosińskiego (1591–1593)
Powstanie Nalewajki (1594–1596)
Wojsko kozackie w 1648

Powstania kozackie – seria zbrojnych wystąpień Kozaków skierowanych przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1591–1704 i Carstwu/Imperium Rosyjskiemu w XVII i XVIII wieku.

Geneza

[edytuj | edytuj kod]

Przemiany ekonomiczne epoki nowożytnej w Europie Środkowo-Wschodniej, głównie rozwój eksportu zboża do bardziej zaawansowanych krajów Europy Zachodniej, doprowadziły do stopniowego pogorszenia sytuacji chłopów w całym regionie, w tym i w Rzeczypospolitej. Stopniowe zwiększenie produkcji zboża na majątkach, których właścicielami była szlachta, prowadziło do wyzyskiwania ludności chłopskiej i rozwoju pańszczyzny. Taki przebieg wypadków był możliwy politycznie ponieważ suwerenem w państwie pozostawała jedynie garstka całego społeczeństwa – szlachta (do 10% całego społeczeństwa)[1], zaś pozostałe stany pozbawione były znaczenia politycznego (z wyjątkiem wysokich duchownych, na przykład biskupi z tytułu pełnienia swojego urzędu wchodzili do senatu, z tym że i tak tego typu godności kościelne były dostępne tylko dla przedstawicieli szlachty). W połączeniu z licznymi przywilejami gospodarczymi, które przysługiwały szlachcie, panowie polscy i ruscy na tych terenach uzależnili i wykorzystywali podległych sobie chłopów – pańszczyzna, służba na rzecz dworu i tym podobne.

Od końca XVI wieku (po unii lubelskiej) możni polscy i ruscy starali się podporządkować sobie także miejscową ludność[2][3] zamieszkującą obszary województw: kijowskiego, bracławskiego, wołyńskiego i czernichowskiego (od 1635), z której część służyła jako tak zwani kozacy rejestrowi, a których szlachta chciała sobie podporządkować jako tanią siłę roboczą. Nałożyły się na to zatargi osobiste pomiędzy magnatami i lokalnymi szlachcicami (na przykład w powstaniach Kosińskiego, Nalewajki i Chmielnickiego), które w efekcie doprowadziły do kilku wojen domowych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, szczególnie intensywnych w pierwszej połowie XVII wieku.

Innymi przyczynami powstań były ograniczenia kozackich swobód, zmniejszanie rejestru kozackiego (kozacy rejestrowi) i zakaz samowolnych wypraw nad Morze Czarne (tak zwanych chadzek), zakłócających stosunki polsko-osmańskie. Insurekcje przeradzały się często w powstania ludowe w obronie religii prawosławnej, skierowane także przeciwko starostom ograniczającym wolności kozackie[4].

Przebieg

[edytuj | edytuj kod]

Poszczególne powstania przebiegały z rozmaitą siłą i aktywnością powstańców, ale zawsze obejmowały teren województw kijowskiego i bracławskiego. Najpoważniejsze powstanie kozackie – powstanie Chmielnickiego objęło olbrzymi obszar I Rzeczypospolitej: od Siczy na wschodzie, po Sanok na zachodzie i od Jahorłyku na południu po Rohaczew i Suraż na północy (około 40–45% obszaru państwa)[5]. Wojskom polskim z trudem udało się zatrzymać Kozaków, których początkowo wspierał Chanat Krymski, a później także Carstwo Rosyjskie. W czasie powstań kozackich, które za każdym razem tłumiono, wojsko polskie odniosło liczne zwycięstwa, na przykład pod Beresteczkiem w 1651, ale doznało też kilku bardzo dotkliwych porażek, między innymi nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem w 1648.

Powstania kozackie na terenie Rzeczypospolitej

[edytuj | edytuj kod]

Powstania kozackie na terenie Rosji

[edytuj | edytuj kod]

Skutki

[edytuj | edytuj kod]

Znaczne połacie Rzeczypospolitej zostały splądrowane i zniszczone w wyniku działań wojennych. Ludność zaczęła przenosić się na tereny bardziej spokojne, co doprowadziło do wyludnienia sporych obszarów. Powstania kozackie i późniejsza powszechna anarchia kozacka na Naddnieprzu spowodowały także, że ludność ruska Kresów Wschodnich I Rzeczypospolitej coraz chętniej ciążyła zarówno ku zachodowi, jak i wschodowi. Feliks Koneczny, polski historyk i publicysta pierwszej połowy XX wieku, przedstawiał tę sytuację następująco[6]:

Pośród anarchji powszechnej tylko motłoch czuł się dobrze, ale kto chodź trochę tylko posiadał poczucia kulturalnego, odwracał się ze wstrętem [...]. Kto nie musiał być Kozakiem, kto mógł obejść się bez tego rodzaju zarobkowania (rabunkiem ujętym w formie wojskowej), porzucał szeregi kozackie [...]. Teraz dopiero polszczyła się tłumnie cała inteligencja ruska i cała warstwa szlachecka Podola, Wołynia i całej Ukrainy. Polszczono się tysiącami dopiero skutkiem wojen kozackich, nie chcąc mieć nic wspólnego z ohydą mordu, rabunku i wszeteczeństwa, chroniąc swe poczucie kulturalne pod skrzydła kultury polskiej. [...] Narodowość ruska rozwiała się w okrucieństwach wojen kozackich.

W wyniku destabilizacji wschodnich Kresów, spowodowanych ciągłymi walkami na terytorium Ukrainy naddnieprzańskiej, osłabła potęga militarna Rzeczypospolitej. Ułatwiło to ekspansję sąsiadów na jej terytorium w drugiej połowie XVII wieku (wojny z Rosją, Szwecją, Imperium Osmańskim) i stało się jedną z wielu przyczyn słabości państwa w wieku następnym.

Niektórzy przywódcy powstań kozackich

[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Mariusz Markiewicz: Historia Polski 1492-1795, Kraków 2005.
  2. Ibidem.
  3. Karol Grünberg, Bolesław Sprengel: Trudne sąsiedztwo, Warszawa 2005, s. 44-45.
  4. Kozackie powstania. Wirtualny Sztetl. [dostęp 2020-03-06]. (pol.).
  5. Rzeczpospolita w XVII wieku, [w:] Atlas historyczny świata do 1815 roku, pod redakcją Julii Tazbir, Warszawa 2005.
  6. Feliks Koneczny: Polskie Logos a Ethos, Poznań-Warszawa 1921, t. II, s. 114-115.