Literatura alchamiada en aragonés

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A literatura alchamiada en aragonés ye o conchunto de textos literarios escritos en lengua aragonesa -mas u menos castellanizada a sobén- y alfabeto arabe. Aragón ye o territorio en do mas literatura alchamiada existe en a Peninsula Iberica, porque i heba una numerosa comunidat islamica que u heba manteniu l'uso d'o romanz en o periodo musulmán (muladís autoctonos) u heba preso l'aragonés como lengua propia. En Valencia u Granada se manteneba l'uso de l'arabe, igual que en o sud de Teruel.

A mitat d'o sieglo XV bi heba pocos mudéchars en o Reino d'Aragón capables d'escribir en arabe literario^[1]. L'uso y conoixencia de l'arabe heba baixau tanto que as familias que quereban que os suyos fillos lo aprendesen heban de ninviar-los a lo Reino de Valencia, a on que encara se charraba l'algarabía.^[2]

A zaguers d'o sieglo XV os mudéchars aragoneses encomenzoron a fer servir cada vegada mes l'alfabeto arabe pa escribir o suyo idioma romanz, a l'igual que os mudéchars d'a Corona de Castiella, en un contexto en o que amaneixe l'Imperio Otomán como potencia bien conoixida y a on l'alfabeto arabico se feba servir pa escribir en turco textos relichiosos.^[2]

Enta l'anyo 1502 o Mancebo d'Arevalo, un escritor mudéchar en luenga castellana s'establió en o Reino d'Aragón fuyindo d'a opresión que sufriban os mudéchars d'a Corona de Castiella por os decretos de conversión. Oficialment, toz os musulmans d'a Corona de Castiella s'heban convertiu a lo cristianismo en 1502. O baptismo forzau feba que podesen estar obchecto de persecución por part d'a inquisición si manteneban cualsiquier forma de practica musulmana; tamién yera prohibida a escritura arabica. Se produció un exodo de mudéchars de Castiella. Dende o Condau de Medinaceli entroron en Aragón por a cuenca de Xalón y s'ixemenoron por zonas mugants, continando con a suya actividat en romanz alchamiau, actividat que encara no yera prohibida en o Reino d'Aragón^[2], a on que ya s'escribiba en romanz alchamiau por o menos dende zaguers d'o sieglo XV^[1].

Manimenos os mudéchars d'o Reino d'Aragón fuoron forzaus a convertir-sen en l'anyo 1526 por un decreto de Carlos I y habioron d'amagar libros y manuscritos en arabico^[2].

A literatura alchamiada aragonesa tiene tematicas relacionadas con a fe islamica y a vida de Mahomet, cuentos populars -a vegadas sacaus de las Mil y Una Nueiz-, etc. También se'n ha trobau de traducions d'obras occidentals, como Los amores de París y Viana. A obra mas conoixida replega un episodio d'o Viello Testamento: o Poema de Yuçuf, se'n conoixe dos versions.

A lengua aragonesa de l'alchamía muestra a pervivencia de formas muito populars, mesmo raras en a documentación cristiana medieval, mezcladas con rasgos castellanizaus: amás gran parti d'as obras datan d'o sieglo XVI, cuan o castellano ya heba substituyiu a l'aragonés como lengua de cultura. D'esta traza a literatura alchamiada ye una d'as fuents pa conoixer l'aragonés d'a Val de l'Ebro y l'aragonés d'a Comunidat de Calatayú.

Bi ha problemas d'interpretacion fonetica en o caso d'as sibilants, (l'alfabeto arabe representa igual a nuestra s como si fuese una x, no en fa diferencia), y os hiatos^[3] (l'arabe ye una luenga antihiatica y presenta una ortografía adecuada a esto).

Cuasi toda a literatura alchamiada s'ha trobau amagada en as casas que abandonoron os moriscos en 1610, en lugars como Calanda, Almonecir de la Sierra, Rueda de Xalón u o Pueyo de Santa Cruz. En Almonecir de la Sierra se trobó un buen numero de codices alchamiaus en l'anyo 1884 cuan escachoron una casa viella.^[4] Un caso excepcional ye a troballa de bels manuscritos alchamiaus en o teito d'o salón de Ferrando II o Catolico de l'Alchafaría, amagaus por os fusters mudechars que lo facioron.

L'alchamía hebrea -lengua aragonesa y escritura hebrea- nomás s'usó en textos notarials y churidicos, sin guaire interés literario.

• (es) José Antonio Lasarte López Poemas de Mohamad Rabadan Diputación General de Aragón, 1991.