Neidio i'r cynnwys

Tsotsitaal

Oddi ar Wicipedia
Tsotsitaal
Enghraifft o'r canlynolcreol, iaith, iaith fyw Edit this on Wikidata
Nifer y siaradwyr 
  • 500,000
  • cod ISO 639-3fly Edit this on Wikidata
    GwladwriaethDe Affrica Edit this on Wikidata
    System ysgrifennuyr wyddor Ladin Edit this on Wikidata

    Mae Tsotsitaal yn derm ymbarél cyffredin ond sydd wedi dyddio ar gyfer grŵp o jargonau troseddol ac ieuenctid trefol yn Ne Affrica, a ddosberthir yn bennaf yn nhrefi y Gauteng, ond mae hefyd yn dod o hyd trefi mawrion eraill ledled y wlad. Mae Tsotsitaal bellach wedi datblygu, neu'n hytrach, ildio i creoliaith arall seiliedig ar ramadeg BantBantw, a anebir fel isiCamtho - jargon yn Soweto (yma "isi" yw rhagddodiad sy'n dynodi iaith, fe -eg yn y Gymraeg).

    Yr enw

    [golygu | golygu cod]

    Daw'r gair Tsotsi o iaith Sesotho, ac mae'n golygu "lleidr" neu, yn gyffredinol, "person sy'n arwain ffordd o fyw troseddol" (yn y capasiti hwn, defnyddir y gair, er enghraifft, fel ffugenw'r protagonydd o'r ffilm "Tsotsi"). Yn ôl pob tebyg, daw'r gair o'r ferf ho tsots, "i hogi", a gafodd yr ystyr "arwain ffordd o fyw troseddol" yn ddiweddarach. Mae'r gair taal yn Afrikaans yn golygu "iaith."

    Yn flaenorol, cafodd y jargon ei adnabod hefyd fel Flytaal, ond dyma'r elfen gyntaf, nid y gair Saesneg "fly", ond y gair slang Affricaneg flaai, sy'n golygu "cŵl", "dyfeisgar/cyfrwys".

    Gramadeg a geirfa

    [golygu | golygu cod]

    Mae'r geirfa yn gymysg - mae rhan fechan o'r geiriau o Afrikaans ond y mwyafrif o'r ieithoedd Sesotho a Swlŵeg. Mae ei sail gramadegol felly yn perthyn i'r ieithoedd Bantw. Mae geirfa yn datblygu gan ddefnyddio iaith frodorol y siaradwyr. Ceir geiriadur ar-lein syml o'r dafodiaith[1]

    Dechreuodd ffeonomenon y Tsotsitaal gyda datblygiad creoliaith a adnabwyd fel flaaitaal yn yr 1940au yn Sophiatown - ar y pryd, maestref ddu yng ngorllewin Johannesburg, a oedd yn enwog am ei diwylliant "du" trefol (yn enwedig jazz) ac am ei chyfradd uchel o drosedd. Seiliwyd y slang ar ramadeg Afrikaans (iaith y meistri ac iaith gyswllt o fath) gan ychwanegu nifer o eiriau gan Tswana, geiriau diweddarach o Swlŵeg a dechreuodd ieithoedd eraill syrthio iddo. Yn raddol dechreuwyd cyfeirio at y creoliaith yma fel Tsotsitaal hefyd, a dyna'r term ymbarél mwyaf cyfarwydd bellach.

    Roedd Flytal yn iaith gudd i droseddwyr, a ddefnyddid i gyfathrebu heb fod yr heddlu na'r trigolion eraill yn ddeall yn llawn. Yn yr 1950au cynnar o ganlyniad i bolisïau apartheid, dymchwelwyd Sophiatown ei ddymchwel, adeiladwyd ardal ar gyfer y y 'gwynion tlawd' eu hadeiladu, Triomf yn ei le.

    Yn y 1970au daeth y dirywiad yn sgil y ffaith bod Afrikaans, a oedd yn un o seiliau'r Tsotsitaal, wedi colli ei statws a defnyddoldeb wrth i ymwybyddiaeth a hyder y bobl groenddu, droi yn erbyn yr iaith. Dydy'r Tsostitaal wreiddiol prin yn bodoli bellach, ond mae'r term yn dal i gael ei harddel am koine sy'n gyfuniad o ieithoedd Affricanaidd nad sydd wedi eu sefydlogi na'i safonni.[2]

    Tra bod Flytaal a Tsotsitaal wedi eu seilio ar gramadeg Afrikaans datblygodd koine newydd yn yr 1970au yn seiliedig ar ramadeg Bantw cynhenid y bobl ddu. Y rhai mwyaf enwog o'r rhain yw isiCamtho (Iscamtho, Isicamtho, isiKamto), sy'n gyffredin yn Soweto ac yn seiliedig ar y gramadeg Swlŵeg neu Sesotho.

    Statws cymdeithasol

    [golygu | golygu cod]

    Oherwydd ei ddigwyddiad yn yr amgylchedd troseddol, ystyriwyd Tsotsitaal am amser maith fel iaith "dynion yn unig". Roedd y ferch a oedd yn siarad arno yn cael ei ystyried naill ai fel cariadion i'r gangster, neu fel putain. Yn Soweto, lle roedd trosedd yn chwarae rhan bwysig, esblygu'r Iskamto yn raddol o jargon i brif iaith cyfathrebu, gan ddileu'r rhwystrau rhwng ieithoedd Swlŵeg a Sesotho. Mae cenhedlaeth gyfan o bobl sydd wedi ei siarad ers plentyndod. Hefyd, mae isiCamtho yn ymledu ymysg merched yn raddol.

    Defnyddir isiCamtho yn aml mewn cerddoriaeth bop (yn enwedig yn y genre kwaito nodweddiadol ar gyfer y boblogaeth ddu), mae caneuon ynddo i'w clywed ar y radio a'r teledu. Gellir clywed y koine ar orsafoedd radio fel YFM (Youth FM) a bydd artistiaid amlwg fel Zola7 yn siarad mewn Iscamtho ar y teledu ac fe'i chlywir hi ar raglenni pobl ifanc ar y teledu megis Yizo Yizo.[3]

    Defnyddir hi hefyd wrth hysbysebu ar gyfer cynulleidfa drefol, ifanc, ddu. Oherwydd ei dyfodiad yn Soweto a'i phresenoldeb ar y cyfryngau, mae IsKamtho bellach wedi ymledu ar draws De Affrica. Tra nad yw'r iaith wedi ei safonni a cheir amrywiaeth arni o ddinas i ddinas a gan ddibynnu ar gefndir ieithyddol y bobl lleol, mae elfennau o'r geirfa bellach yn adnabyddus ar draws y wlad, hyd yn oed os yw'r gramadeg a'r ymadroddion y dynamig a gallu newid o le i le. Amcangyfrifir fod nifer y siaradwyr Iskamto yn Soweto bellach oddeutu 0.5 miliwn.

    Fodd bynnag, nid oes gan Iskamto statws swyddogol yn Ne Affrica, lle mae 11 o ieithoedd gwahanol yn cael eu hystyried yn swyddogol. Gwaherddir y defnydd yn yr ysgol. Mae sefyllfa baradocsaidd yn codi pan mae'r athro/athrawes yn addysgu'r plant yn "ieithoedd" brodorol, Zwlw neu Sesotho, ond dydy'r plant ddim yn gyfarwydd gyda fersiwn 'but' (neu 'dwfn') iaith eu nain a thaid o'r cefn gwlad. Gan nad yw isiCamtho yn iaith swyddogol nid oes chwaith gydnabyddiaeth iddi o fewn llysoedd barn De Affrica, fel sydd i'r iaithoedd eraill. Mae hyn hefyd yn achosi trafferthion mynegiant a chofnodi.[2]

    Ieithoedd "newydd" Affrica drefol

    [golygu | golygu cod]

    Mae'r ffenomenon yma, o gymysgu a chymathu ieithoedd brodorol Affricanaidd yn gyffredin ar draws dinasoedd mawrion y cyfandir. Yn ninas Nairobi, Cenia geir y 'dafodiaith' Sheng.

    Cyfeiriadau

    [golygu | golygu cod]

    Dolenni allanol

    [golygu | golygu cod]