Jump to content

Alake mo Egba

Iwde to Wikipedia
Alake mo Egba
title, noble title
LesdiNaajeeriya Taƴto
Nder laamooreAbeokuta Taƴto
LocationAbeokuta Taƴto
Country of originNaajeeriya Taƴto

Alake mo Egbaland woni laamiiɗo Yoruba ɓurɗo mawnugo nder Egba, lenyol haa Abeokuta, lesdi Ogun, haa woyla-fuunaange Naajeeriya.[1] Egba ina waɗi Egba Ake, ,Oke-Ona e Egba Gbagura.[2]

Daartol Alake ko adii Abeokuta E wiyde haala, Alake, mo nganndu-ɗaa ko iwdi Oduduwa, ko laamɗo fedde Ake e nder Egba. Ina gasa tawa Alake ina wonnoo e les njiimaandi e doole Alaafin en. Aláké en laamiima e diiwaan ganndiraaɗo "Igbó Ẹ̀gbá", to fuɗnaange Abeokuta hannde oo. Wonno ko ɓuri 20 laamɓe laamiiɓe Ake hade Ake en hoɗde e Abeokuta e hitaande 1830. Ñalɗi laamu maɓɓe laaɓtuɗi ɗii laaɓtaani haa jooni, tee heewɓe e inɗe laamɓe cikkanooɓe ɓee ina njokkondiri e oriki walla inɗe teskinɗe. Alake gadano laamaade ina wiyee ko Ajalake, ina gasa tawa laamiima won e sahaaji e teeminannde 15ɓiire walla 16ɓiire.[3] Laarun, Alake Egbaland laaminooɗo e nder teeminannde 18ɓiire, ko mawniiko Shomoye, Bashorun Egbaland rewrude e ɓiy Laarun biyeteeɗo Lukoye. Lukoye kadi ko mawniiko Alake gadano Egbaland to Abeokuta, Okukenu. Laarun kadi ko mawniiko Alake Jibodu.

Larelu walla Lelu Erigi ko Alake goɗɗo mo Ake, laamiima won e sahaaji e cagataagal kitaale 1700. Ko kanko woni mawniiko konu Egba e hooreejo Sodeke, rewrude e yumma Sodeke Efuwo.

Jibodu woni Alake cakkitiiɗo e nder Igbo-Egba, ina gasa tawa o laamiima e fuɗɗoode teeminannde 19ɓiire. Jibodu ko ɓiy Saade, taanum Alake Laarun. Heewɓe e ɓiɓɓe Jibodu ngonti Alake Egbaland nde Egba en ngummii Abeokuta.

Okikilu woni Alake cakkitiiɗo laamaade Igbo-Egba. O waraa ko nelaaɓe won e sahaaji e fuɗɗoode kitaale 1900 e nder wolde hakkunde gure Ake anndiraaɗe Agbaje. Leñol Egba Ake ɓooyaani ko hoɗi Abeokuta ko juuti caggal maayde makko.Taartol Alake to Abeokuta Sagbua Okukenu wonti Alake gadano Egbaland, laami hakkunde 8 ut 1854 e 31 ut 1862. [4] Ko o taaniiko mawɗo Laarun, Alake ɓooyɗo. Ko adii toɗɗagol Sagbua Okukenu e hitaande 1846, Shomoye, gonnooɗo ɓiy-yumma Okukenu, ina joɗɗinaa regent fotde hitaande wootere, hakkunde 1845 e 1846 ɓiy Lukoye, ɓiy Laarun, Alake Egbaland laaminooɗo won e sahaaji e teeminannde 18ɓiire. Caggal maayde Oba Okukenu e hitaande 1862, Shomoye arti e jappeere laamu Alake Egbaland, o woni ɗoon duuɓi nay hakkunde 1862 haa o maayi ñalnde 8 ut 1868. Caggal ɗuum, Oba Ademola I toɗɗaa ñalnde 28 noowammbar 1869. Ademola ko taaniiko Jibodu, Alake mo Egba hade mum eggude Abeokuta, rewrude e yumma mum Teniade.[5][6] Ummagol makko e jappeere laamu ina luurdi e Oyekan makko no feewi, tee wallidiiɓe Oyekan, ɓeen ngoni ko ɓuri heewde e laamɓe Ogboni, njaɓaani jaɓde laamu makko duuɓi keewɗi. O laamii duuɓi jeetati haa o sankii ñalnde 30 lewru Duujal hitaande 1877.[7]Ñalnde 1 lewru bowte hitaande 1878, Oba Oyekan toɗɗaa Alake Egbaland.[8] Oyekan ko ɓiy alake jibodu.[9] O mawni no feewi nde o wonti laamɗo, o waɗii duuɓi tati tan e jappeere laamu hade makko maayde ñalnde 18 suwee 1881. Caggal ɗuum, Oluwaji toɗɗaa ñalnde 9 feebariyee 1885, o laamii e ndeeɗoo darnde duuɓi nay, haa o sankii ñalnde 27 lewru nduu Yarkomaa 1889. O ummii ko Itoku, o woni taaniiko Jibodu rewrude e yumma makko Erelu[10] Caggal nde Oba Oshokalu, ɓiy Latomi, taaniiko Jibodu, toɗɗaa Alake ñalnde 18 suwee 1891. O laami e nder ndee ɗoo darnde duuɓi jeeɗiɗi haa o sankii ñalnde 11 lewru juko hitaande 1898.[11][12] Ñalnde 8 lewru bowte hitaande 1898 Oba Gbadebo I wonti Alake Egbaland. Gbadebo ko ɓiy alake okukenu gadano e joom suudu mum Efunwunmi. O jibinaa ko e lewru mee walla suwee 1854, nde baaba makko woni e etaade wonde Alake gadano. O waɗii duuɓi capanɗe ɗiɗi e ɗiɗi e jappeere laamu haa o maayi ñalnde 28 mee 1920.[13] O sankii ko omo yahra e duuɓi 66 (1854-1920). Ko kanko woni Alake gadano naatde e diine kerecee en, ko o waɗi ko adii maayde makko seeɗa. Gooto e ɓiɓɓe makko, biyeteeɗo Adesanya Osolake Gbadebo, woni baaba Gbadebo III, Alake Egbaland hannde oo. Caggal maayde Oba Gbadebo I e hitaande 1920, Oba Ladapo Ademola II wonti alake keso oo ñalnde 27 suwee 1920. Ko kanko woni ɓiy alake ɓennuɗo mo Egbaland Ademola. Yimɓe Egba fuɗɗii ƴamde Ademola II ngam o nasti diina Masiihiŋko'en, o janngi haa janngirde hirnaange haa Lagos.[14][15] O laamii duuɓi 42, heen ɗiɗi ko e nder leydi makko, hakkunde 1948 e lewru desaambar 1950.[16] Caggal nde o sankii ñalnde 27 desammbar 1962, jappeere ndee woppitaa hitaande wootere e ñalnde 12 ut 1963, Oba Adesina Samuel Gbadebo II toɗɗaa Alake Egbaland keso oo. Ko o ɓii Oba Gbadebo I.[17] Caggal maayde Adesina Samuwel Gbadebo ñalnde 26 ut 1971, Samuwel Oyebade Lipede wonti laamɗo. Lipede ko ɓiy Adebowale Lipede, ko taaniiko Adeluola, ɓiy Oba Jibodu[18] O laamiima e ngaal darnde duuɓi 33 haa o sankii e lewru feebariyee 2005, ɗum addani mo toɗɗaade Adedotun Aremu Gbadebo III[19]. [20] [21]