Կորդրիք
 | |
|---|---|
_5.jpg) | |
| Երկիր |  Մեծ Հայք |
| Կարգավիճակ | գավառ-երկրամաս |
| Մտնում է | Կորճայք |
| Ներառում է | Վերին Կորդրիք, Միջին Կորդրիք, Ներքին Կորդրիք |
| Վարչկենտրոն | Ալկի (Տմորիք) |
| Խոշորագույն քաղաք | Թման (Տմորիք) |
| Հիմնական լեզու | հայերեն |
| Ազգային կազմ | հայեր, ասորիներ |
| Կրոնական կազմ | զրադաշտականություն, Հայ առաքելական եկեղեցի, Նեստորականություն |
| Պատմական շրջան(ներ) | Կորճայք |
| Սահմանակցում է | Կորդուք (Կորճայք), Մոկք, Ճահուկ (Կորճայք), Այտրվանք (Կորճայք), Դասն (Նոր Շիրական), Ադիաբենե, Արվաստան, Ծավդեք |
Կորդրիք, գավառ-երկրամաս Մեծ Հայքի Կորճայք նահանգում[1]։ Ըստ Թադևոս Հակոբյանի՝ Մեծ Հայքի Կորճայք նահանգը աշխարհացույցի համաձայն ունեցել է տասը նահանգ, որից մեկը եղել է Կորդրիքը[2]։ Ըստ Բաբկեն Հարությունյանի՝ նշվում է Կորճայքն ունեցել է տասնմեկ գավառներ[3], որտեղ Կորդրիքի փոխարեն թվարկվում է երեք գավառ՝ Կորդրիք Վերին, Կորդրիք Ներքին և Կորդրիք Միջին։ Նույն դասակարգումը հանդիպում է Լեոյի մոտ, որտեղ երեք գավառները հիշատակում են որպես «Տմորիքի» մաս[4]։ Հավանաբար ֆիզիկաաշխարհագրական առումով բաժանվելը երեք գավառների տեղի էր ունեցել ավելի ուշ շրջանում[1]։
Անվանումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կորդրիքը տարբեր աղբյուրներում նշվում է նաև Կոդրիկ, Կոդրիք, Կորդիկ, Կորդիս, Կորդիք, Կորդրիկ անուններով[1]։ Թադևոս Հակոբյանը, նշելով տասը գավառների մասին, հիշատակում է Կորդուք, Կորդրիք, Այավանք, Այտուանք, Այգառք, Մոթողանք, Որսիրանք, Կարապունիք, Ճահուկ և Փոքր Աղբակ[2]։ Ընդ որում, Այավանքի՝ որպես գավառի մասին, նշում է նաև Ղուկաս Ինճիճյանը՝ այն ևս առանձնացնելով Այտրվանքից[5]։
Բաբկեն Հարությունյանը, նշելով տասնմեկ գավառների մասին՝ հղում անելով նույն Աշխարհացույցին, թվարկում է՝ Վերին Կորդրիք, Միջին Կորդրիք, Ներքին Կորդրիք, Այտրվանք, Այգառք, Ոթողանք, Որսիրանք, Կորդուք, Սարապոնիս, Ճահուկ, Փոքր Աղբակ[3]։ Լեոն նշում է «Այսվանք» գավառը, փոխարենը չի հիշատակում Այտրվանքը[4]։ Միաժամանակ, Լեոն նշում է, որ Փոքր Աղբակի սահմաններում է եղել Սալմաստը, որն, իրականում, եղել է Պարսկահայք նահանգի Զարեհավան գավառի սահմաններում[6]։
Աշխարհագրական դիրք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կորդրիքը տարածքով համապատասխանում էր ավելի հին ժամանակներում ձևավորված Տմորիք գավառին, տարածվում էր Կորդուքից արևելք՝ Տիգրիս գետի ձախակողմյան Խաբուր վտակի ավազանում[1][2]։ Փավստոս Բուզանդ պատմիչը, ինչպես և Եղիշեն, առանձնացնում է Կորդուքը, Տմորիքն ու Կորդիք-Կորդրիքը՝ որպես գավառներ[3]։ Օտարազգի պատմիչները, մասնավորապես Պտղոմեոսն ու Ստրաբոնը, առանցնացնում են այդ երկու երկրամասերը[7]։ Պատմահայր Մովսես Խորենացին, նույնացնում է Կորդիք-Կորդրիքը Տմորիքին, իսկ աշխարհագրագետ Անանիա Շիրակացին այն արդեն չի հիշատակում որպես առանձին գավառ[3]։
Կորդրիքն արևմուտքում սահմանակցում էր Կորճայքի Կորդուք, արևելքում՝ Ճահուկ և Այտրվանք գավառներին։ Հյուսիսում՝ Կորդվաց լեռնաշղթային Ագարակի լեռնաբազուկով բաժանվում էր Մոկք նահանգի Արգաստովիտ գավառից, հարավ-արևելքում սահմանակցում էր Նոր Շիրականի բդեշխության Դասն գավառին, հարավ-արևմուտքում՝ Տիգրիս գետով՝ Ծավդեք գավառ-երկրամասին։ Հարավ Մեծ Հայքի սահմանն էր Ադիաբենեի և Միգդոնիայի (Արվաստան) հետ։
Տեղանքը հյուսիսային հատվածում լեռնային է՝ Կորդվաց լեռնաշղթայի երկու բազուկներով (Բուն Կորդվաց, Ագարակի) շրջապատված, հարուստ ալպյան բուսականությամբ, բազմաթիվ գետակներով ու առուներով։ Առավել հարավային հատվածները դաշտային են, որտեղով հոսում է լեռնային վտակներ ընդունող Արևելյան Խաբուր գետը, որը սահման է հանդիսացել Ադիաբենեի հետ[7]։ Սահմանին է գտնվում Արարադ լեռը (թուրքերեն՝ Ջուդի, 2089 մետր)[8]։ Անասնապահությամբ զբաղվելու հարմար պայմաններ ունենալը մշտապես այստեղ է հրավիրել խաշնարած ասորիների ու քրդերի ուշադրությունը, որոնք վարում էին կիսաքոչվոր կենսակերպ ընդհուպ մինչև 20-րդ դարի սկիզբը։ Ներկայումս երկրամասը բաժանված է Թուրքիայի (Շըրնաքի մարզ) և Իրաքի (Դուհոքի նահանգ) միջև։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մովսես Խորենացու վկայությամբ՝ Կորդրիք գավառը ավելի հնում հայտնի էր Տմորիք անունով[5]։ Ըստ Պտղոմեոսի՝ այն կազմում էր Կորճայքի արևելյան կողմը կամ տարածվում էր Կորդուքից արևելք։ Կորդրիքն ուներ բազմաթիվ ամրություններ և դժվարամատչելի էր թշնամիների համար[1]։ Սկզբնական շրջանում, երբ Արտաշես Ա Բարեպաշտ թագավորը (մ․թ․ա․ 189 - մ․թ․ա․ 160) Մեծ Հայքի թագավորությանն է միացնում Կորդվաց աշխարհը, այն հորջորջվում է որպես «Տմորիք»[9][10][11], որն ի սկզբանե եղել էր Երվանդունիների թագավորության մաս՝ նախքան Սելևկյան տերության կողմից Հայաստանի գրավումը[9]։ Մովսես Խորենացու կողմից Տմորիքի և Կորդրիքի նույնականացումը բացատրվում էր Ալկի ամրոցի հետ, իսկ իրականում Կորդրիքը Տմորիք երկրամասի մաս էր կազմում[3]։ Դրանց առանձին լինելը՝ որպես Պապ թագավորի կողմից ազատագրված տարածքներ, և ոչ միայն, շեշտվում է նաև այլ աղբյուրներում[12][7]։
Զարգացած միջնադարում Կորդրիքը դառնում է Արծրունիների տիրույթ՝ սկզբում Պարսկահայքի իշխան Գուրգեն Արծրունու կալվածք, ապա Վասպուրականի թագավորության մաս, որը Թովմա Արծրունին հիշատակում է որպես «Տմորիք», իսկ Կորդրիքը՝ «Կորդեաց երկիր»՝ թվագրում առավել վաղ դարաշրջանի[13]։ Հետզհետե այստեղ է հաստատվում ասորի նեստորական բնակչություն։ Ուշ միջնադարում՝ անգամ քրդերի զանգվածային ներգաղթի պայմաններում, հայ բնակչությունը շարունակում էր այստեղ ապրել, ինչի մասին են վկայում Աղթամարի կաթողիկոսության՝ Կորճայքում գտնվող տասնչորս թեմերից երկուսը՝ Կորդվաց և Կորճայքի։ Վերջիններս 19-րդ դարի երկրորդ կեսին միավորվում են, տասնչորս թեմերից վերաձևակերպվում է երկու թեմ, որոնք կաթողիկոսության հետ միասին դադարում են գոյություն ունենալ 1895 թվականից[14]։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Հակոբյան Թ. Խ., Մելիք-Բախշյան Ստ. Տ., Բարսեղյան Հ. Խ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 3 [-] (խմբ. Մանուկյան Լ. Գ.), Երևան, «Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն», 2001, էջ 231 — 992 էջ։
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Թադևոս Հակոբյան, Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն. ուրվագծեր (չորրորդ), Երևան, «Երևանի համալսարանի հրատարակչություն», էջ 229-230 — 465 էջ։
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Բաբկեն Հարությունյան, մաս Ա, Մեծ Հայքի վարչաքաղաքական բաժանման համակարգն ըստ «Աշխարհացոյց »-ի, Երևան, «Երևանի համալսարանի հրատարակչություն», էջ 271-284 — 404 էջ։
- ↑ 4,0 4,1 Լեո, Առաջին հատոր, Երկերի ժողովածու տասը հատորով, Երևան, «Հայաստան», էջ 154-155 — 568 էջ։
- ↑ 5,0 5,1 Ղուկաս Ինճիճյան, Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, «Մխիթարյան միաբանություն»։
- ↑ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսություն, Ատրպատական, Հասկ, պաշտոնական ամսագիր, հ. 5 (Անթիլիասի կաթողիկոսարան), Անթիլիաս, Լիբանան, «Անթիլիասի հրատարակչություն», 1969, էջ 184-192 — 208 էջ։
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Հայկ Մելքոնյան, Ադիաբենեի պատմությունը և Հայաստանը, Երևան, «Հայկական ԽՍՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա», էջ 246-257 — 274 էջ։
- ↑ Հակոբյան Թ. Խ., Մելիք-Բախշյան Ստ. Տ., Բարսեղյան Հ. Խ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1 [Ա-Գ] (խմբ. Մանուկյան Լ. Գ.), Երևան, «Երևանի համալսարանի հրատարակչություն», 1986, էջ 394 — 992 էջ։
- ↑ 9,0 9,1 Հայկազ Ժամկոչյան և ուրիշներ, Հայ ժողովրդի պատմություն սկզբից մինչև 18-րդ դարի վերջը, Երևան, «Երևանի համալսարանի հրատարակչություն», էջ 104-118 — 784 էջ։
- ↑ Աշոտ Մելքոնյան, Հայոց պատմություն․ դասախոսությունների ձեռնարկ, Երևան, «Հայագիտակ», էջ 19-20 — 279 էջ։
- ↑ Աշոտ Մելքոնյան, Հայոց պատմության ակնարկներ, Երևան, «ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ», էջ 32-34 — 412 էջ։
- ↑ Լեո, Առաջին հատոր, Երկերի ժողովածու տասը հատորով, Երևան, «Հայաստան», էջ 480 — 568 էջ։
- ↑ Վրեժ Վարդանյան, Պատմություն Արծրունյաց տան / Թովմա Արծրունի և Անանուն, Երևան, «Սովետական գրող», էջ 60-62 — 407 էջ։
- ↑ Վրեժ Վարդանյան Աղթամարի կաթողիկոսություն // Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան. — Էջ 1066. — Էջ 36-37.