Rim cifrleri
| Eger tómendegi tekstte belgiler durıs kórsetilmegen bolsa, Rim cifrlarınıń Unicodeʼda kórsetiliwi hám Járdem bólimlerine qarań. |
Rim imperiyasında payda bolǵan hám házirge shekem sanaw hám arnawlı maqsetlerde paydalanılatuģın sanlar Rim cifrleri dep ataladı. Búgingi ádettegi kórinisinde Latın háripleri I (1), V (5), X (10), L (50), C (100), D (500), M (1000) hám tábiyiy sanlardı jaziw ushın cifr belgisi sipatında qollanıladı.
Bul qosımsha sanlardı jazıw bolıp, belgili sanlardı ayırıp jazıw ushın qosımsha qaǵıydaģa iye, biraq orın mánisleri sisteması hám nól belgisisiz qollanıladı. Ol 5 (V) hám 10 (X) tiykarǵı cifrlerge iye bolǵan birlestirilgen onlıq yamasa ekilemshi onlıq kodı sistemasına tiykarlanadı.
Kórinisi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ulıwmalıq
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Rim cifrlerinde qollanılatuģın belgiler anıq bir mániske iye. Tiykarģı mánisler ("birlikler") hám bes járdemshi tayanısh mánisler ("bes") sıpatında ayırıw belgisinen tısqarı onlıq birliklerge iye.
| Bas hárip | I | V | X | L | C | D | M | ↁ | ↂ | ↇ | ↈ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Teńligi | 1 | 5 | 10 | 50 | 100 | 500 | 1000 | 5000 | 10.000 | 50.000 | 100.000 |
M hám C ushın esletpe: M latınsha "mille" (1000)den; C "centum" (100)dan kelip shıqqan.
Házirgi zamanda bas háripler menen súwretlew keń tarqalǵan. Kishi háripler menen belgilew orta ásirlerden baslap qollanılıp kelingen hám san mánisinen parıq etpeydi, biraq i hám l ortasında túsinbewshilik payda bolıwı múmkin. Olar elege shekem betlerdi nomerlew (máselen, kiris sózde, onı hind sanları menen nomerlengen kitaptıń haqıyqıy tiykarģı bóliminen ajıratıw ushın) hám alfa sanlarınıń dúzilisi ushın qollanıladı.
Geyde, ásirese, qolda jazılǵan jazıwlarda rim cifrleri ápiwayı háriplerden ajıratıw ushın tek ústine yamasa ústine hám astına sızılǵan boladı (IX = 9, ([ɪks] emes); yamasa 
= 1967 sıyaqlı).
I hám V háripleri orta ásirlerde hám erte jańa zamanlarda J hám U háriplerine ózgergende, olar kóbinese birdey cifr teńligi ushın qollanılǵan. Ásirese birlik sanlarda i háribi j menen ańlatılǵan: j = 1; ij = 2; iij = 3 hám t.b. Bul belgi ele keńnen tarqalmaǵan.
Basqa álipbelerde sáykeslesiwi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Latın jazıwı bolmaǵan mámleketlerde rim cifrleri geyde basqasha grafikalıq jaqtan sáykes keletuģın jergilikli belgiler menen jazılǵan. Mısalı, rim cifri I ushın 1 sanı, II ushın П, III ushın Ш hám V ushın У háripleri qollanıladı. Birneshe I ler bir belgige birlestirilgen bolsa da, X ler ádettegidey tákirarlanǵan[1][2].
| Belgi | 1
|
П
|
Ш
|
1У
|
У
|
У1
|
УП
|
УШ
|
1Х
|
Х
|
Х1
|
ХП
|
… | Х1Х
|
ХХ
|
ХХ1
|
… | ХХХ
|
… | ХХХУШ
|
ХХХ1Х
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Teńligi | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | … | 19 | 20 | 21 | … | 30 | … | 38 | 39 |
50 (L), 100 (C), 500 (D) hám 1000 (M) ushın rus tilindegi bas háripler Л, С, Д hám М qollanıladı.
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ „МАрхИ М.niń ХХХУШ ilimiy konferenciyası materialları“. Qaraldı: 1981.
- ↑ „39 sanına mısal“. Qaraldı: 2018.