Jump to content

Gramàtika di Lingua Franca Nova

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
E artíkulo aki ta skirbí na papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.

E gramátika di Lingua Franca Nova (LFN òf Elefen) ta un simplifikashon di e gramátika komun di e lenganan romániko: spaño, franses, italiano, katalan i portugues. E ta paresido na esun di e lenganan krioyo, manera haitiano, kaboverdiano, papiamentu i chabakano.

Ortografia i pronunsiashon

[editá | editá fuente]

Álfabèt

[editá | editá fuente]

LFN ta usa e álfabèt mas konosí di mundu: e álfabèt romano òf alfabèt latin.

  • lèter chikí
    • a b c d e f g h i j l m n o p r s t u v x z
  • lèter kapital
    • A B C D E F G H I J L M N O P R S T U V X Z

K( k), Q (q), W (w) i y (y) no ta aparesé den palabranan ordinario. Den mas o ménos 100 palabra internashonal di orígen no-romániko, W por wòrdu skirbí pa U, e i pa i, pa e ortografia ta mas fásil pa rekonosé: yoga / yoga, piniin / pinyin, sueter / sweter, ueb / web. Ademas di esei, K, Q, W i Y ta wòrdu usa solamente pa preservá e formanan original di nòmber propio i palabranan ku no ta LFN.

H tambe no ta komun, pero ta ser hañá den algun término tékniko i kultural.

Lèter kapital

[editá | editá fuente]

E ta usa un lèter kapital na kuminsamentu di e promé palabra di un frase. Lèter kapital ta wòrdu usa tambe na kuminsamentu di nòmber propio. Ora un sustantivo propio ta konsistí di varios palabra, kada palabra ta den lèter kapital, aparte di palabranan menor manera la i de:

  • Hende, real òf imaginario, i tambe bestia i kosnan personifiká
    • Maria, San Paulo, Barack Obama, Jan de Hartog, Seniora Braun, Oscar de la Renta, Mickey Mouse
  • Organisashonnan (por ehèmpel empresanan, sosiedatnan)
    • Ikea, Nasiones Unida, Organiza Mundal de Sania
  • Entidatnan polítiko (por ehèmpel, nashon, estado, siudat)
    • Frans, Atina, Site de New York, Statos Unida de America
  • Nòmbernan geográfiko (por ehèmpel riu, oséano, lago, seru)
    • la Alpes, Rio Amazon, Mar Atlantica
  • Lèter álfabètiko
    • E, N

Pero ku e título di obranan di arte i literatura, solamente e promé palabra di e titulo ta den lèter kapital (huntu ku e nòmbernan propio ku ta aparesé):

  • Un sonia de un note de mediaestate – Un soño di un anochi di zomer
  • La frates Karamazov – E rumannan Karamazov
  • Tocata e fuga en D minor – Toká di fuga den D menor

Tin biaha, manera den atvertensia, ta usa lèter kapital pa ENFATISA palabra òf frasenan kompleto.

LFN ta usa lèter chikí den kasonan unda algun idioma ta usa lèter kapital:

  • Dianan di siman
    • lundi, jovedi – djaluna, djaweps
  • Lunanan
    • marto, novembre – mart, novėmber
  • Dianan di fiesta i okashonnan similar
    • natal, ramadan, pascua – Pasku, Ramadan, Pasku di resurekshon
  • Siglonan
    • la sentenio dudes-un – siglo bintiun
  • Idioma i pueblo
    • catalan, xines – katalan, chines
  • Abreviashon
    • lfn, pf - LFN, PF

Nòmber di letra

[editá | editá fuente]

E siguiente sílabanan ta ser usa pa nombra letranan den papia, por ehèmpel, ora di skirbi un palabra:

  • a be ce de e ef ge hax i je ka el em en o pe qua er es te u ve wa ex ya ze

Esakinan ta sustantivonan i por pluralisá: as, bes, efes.

Por skirbi, un por simplemente presentá e letra mes, den mayúskulo, agregando - s pa e plural:

  • La parola “matematica” ave tre As, du Ms (pronounced emes), e un E. - E palabra "matematica" tin tres A's, dos M's i un E.

Mayoria frase den LFN ta kontené un grupo verbal, ku generalmente ta representá un akshon. Un grupo verbal ta konsistí di un verbo i di modifikadónan, manera atverbio òf gruponan prepositivo.

Mayoria di frase tambe ta kontené por lo ménos un frase di sustantivo, ku ta denotá tipikamente un persona òf kos. Un frase di sustantivo ta konsistí di un sustantivo mas kualke modifikadó manera determinante, adjetivo i frasenan preposishonal.

Suheto i opheto

[editá | editá fuente]

E dos sintágma nominal mas importante ta e suheto i e opheto. Su sentido eksakto ta dependé di e verbo, pero den lineanan grandi, e suheto ta esun ku ta ehekutá e akshon, i e opheto, esun ku ta direktamente relashoná ku e akshon.

Den LFN, e suheto semper ta bini promé ku e verbo i e opheto ta bai tras di dje:

  • La gato xasa la scural. – E pushi (suheto) ta bai buska (verbo) e skèrpin (opheto).
  • La can dormi. – E kachó (suheto) ta drumi (verbo).

Den algun kaso, pa estilo òf klarifikashon, por pone e opheto di e verbo na kuminsamentu di e frase. Den e kasonan aki, e opheto mester ta siguí pa un koma, i un pronòmber pa e opheto ku ta wòrdu usa despues di e verbo:

  • La gatos, me no gusta los. – Mi no ta gusta kachó.

Mayoria di e verbonan mester di un suheto, pero tin hopi ku no mester di un opheto.

Komplemento

[editá | editá fuente]

Un otro komponente komun di un frase ta e komplemento. Esaki ta un deskripshon adishonal di e suheto ku por sigui verbonan manera es (ta), deveni (bira), pare (parse), e resta (keda):

  • Computadores es macinas. – Komputernan (suheto) ta (verbo) mashin (komplemento).
  • La aira pare umida. – E aire (suheto) ta parse (verbo) húmedo (komplemento).
  • La comeda deveni fria. – E kuminda (suheto) ta bira (verbo) friu (komplemento).
  • La patatas ia resta calda. – E batatanan (suheto) a keda (verbo) kayente (komplemento).
  • Nosa taxe es reconstrui la mur. – Nos tarea (suheto) ta (verbo) pa rekonstruí e muraya (komplemento: un frase agregá).
  • La idea es ce tu canta. – E idea (suheto) ta (verbo) pa bo kanta (komplemento: un frase agregá).

Preposishon

[editá | editá fuente]

Un otro komponente importante di un frase ta e frase prepositivo, ku ta agregá detaye na un sustantivo òf verbo anterior, òf e frase den su totalidat:

  • La om ia cade tra sua seja. – E hòmber (suheto) a kai (verbo) dor di su stul (frase prepositivo).
  • En la note, la stelas apare. – Den anochi (frase prepositivo) e streanan (suheto) ta aparesé (verbo).
  • Me dona esta poma a tu. – Mi (suheto) ta duna (verbo) bo (frase prepositivo) e apel aki (opheto).
  • Tu no aspeta como tua foto. – Bo (suheto) no ta parse (verbo) bo potret (frase prepositivo).

Proposishon

[editá | editá fuente]

Ademas di frase, algun frase ta kontené un klóusula, ku ta parse un frase mas chikitu inkluí den e frase mas grandi. Nan por kambia e frase nominal, e frase verbal òf e totalidat di e frase mas grandi:

  • La om ci ia abita asi ia vade a Paris. – E hòmber ku tabata biba aki a bai Paris.
  • El va visita en julio, cuando la clima es bon. – E lo bishit'é na yüli, ora tin bon tempu.
  • On no ia permete me fa la cosas como me ia desira. – Mi no tabata permití pa hasi kos manera mi tabata ke.
  • Me pensa ce el es bela. – Mi ta pensa ku e ta bunita.

Sustantivo

[editá | editá fuente]

Sustantivonan ta wòrdu introdusí generalmente pa determinantenan, i por sigui nan por tin athetivo i grupo preposishonal, pa forma un grupo nominal. Sustantivonan ta representá ophetonan físiko manera persona, lugá òf kousa, pero tambe nan por representá konseptonan abstrakto, gramatikalmente similar.

Ta agregá -s na e sustantivo pa forma e plural. Si e sustantivo singular ta terminá ku konsonante, ta agregá -es. E terminashon di e plural no ta kambia e aksentuashon di e palabra:

  • gato, gatos – pushi, pushinan
  • om, omes – hòmber, hòmbernan

Athetivonan, ku ta modifiká un sustantivo, no ta kambia den plural. Pero si nos usa nan komo sustantivo, mester agregá e marka di plural si ta nesesario:

  • la bones, la males, e la feas – e bon, e malu i e mahos
  • multe belas – masha bon/masha bon

Algun sustantivo, ku ta plural na otro idioma, ta singular den LFN:

  • El regarda un sisor con un binoculo. - E ta mira un skèr ku un verrekijker.
  • On usa un bretela per suporta sua pantalon. - Guièl ta wòrdu usa pa tene e karson.
  • Me ia compra esta oculo de sol en Nederland. - Mi a kumpra e bril di solo aki na Hulanda.

Sustantivo kontabel i inkontabel

[editá | editá fuente]

Manera hopi idioma, LFN tabata distinguí sustantivonan kontabel i inkontabel. Un sustantivo kontabel (òf "sustantivo kontabel") por wòrdu modifiká pa un kantidat i por aseptá e plural -s. E sustantivo kontabel típiko ta representá ophetonan ku ta klaramente entidatnan individual, manera kas, kachó i pensamentu. Por ehèmpel:

  • un auto; la autos; cuatro autos – un outo; e outo; kuater outo
  • un gato; multe gatos; un milion gatos – un pushi; hopi pushi; un mion di pushi

Na kontraste, e sustantivo inkontabel (tin biaha yamá "sustantivonan di masa") normalmente no ta aseptá e plural -s. Sustantivonan inkontabel generalmente ta denotá masanan ku no tin un individualidat kla, manera líkido (awa, zùk), polvo (suku, santu), sustansia (metal, palu) òf kualidatnan abstrakto (elegansia, lentitut). Ora nan ta ser modifiká pa un kantidat òf otro palabra di kantidat, hopi biaha ta agregá un unidat di medida pa duna mas klaridat. Por ehèmpel:

  • la acua; alga acua; tre tases de acua – awa; un tiki awa; tres kòpi di awa
  • lenio; multe lenio; du pesos de lenio – palu; hopi palu; dos pida di palu

Sinembargo, e sustantivonan inkontabel por wòrdu usa den un forma kontabel. Despues nan ta indiká ehèmpel òf instansia partikular:

  • Du cafes, per favore. – Dos kòfi, por fabor.
  • Me ia proba multe cesos. – Mi a purba hopi sesu.
  • On no pote compara la belias de Paris e Venezia. – No por kompará e bunitesa di Paris i Venezia.

E sustantivo normalmente no ta indiká nan género. Pa distingui e género, ta usa e athetivonan mas i fema:

  • un cavalo mas – un kabai hòmber, un stal
  • un cavalo fema – un kabai muhé

Pero tin algun palabra pa relashonnan familiar ku ta marka hende muhé ku a i hende hòmber ku o:

  • ava, abuela-abuela - welo, wela
  • fia, fio - yu muhé, yu hòmber
  • neto, neto-nieta - ñetu
  • sobrina, sobrino-sobrina - subrino, subrina
  • esposa, esposo-esposa - esposo, esposa
  • tía, tio-tía - omo, tanta
  • xica, xico - mucha muhé, mucha hòmber

Tambe tin algun par ku ta usa diferente palabra pa e dos sekso:

  • dama, cavalor – dama, kabayero
  • diva, dio – dios
  • fem, om – muhé, hòmber
  • madre, padre – mama, tata
  • rea, re – reina, rei
  • seniora, senior – señora, señor
  • sore, frate – ruman muhé, ruman hòmber

E sufiho -esa raro bes ta forma e variantenan femenino di algun rol sosial históriko:

  • abade, abadesa – abt, abdis
  • baron, baronesa – baron, baronesa
  • conte, contesa – konde, kondesa
  • duxe, duxesa – duke, dukesa
  • imperor, imperoresa – emperador, emperatris
  • marci, marcesa – markes, markesa
  • prinse, prinsesa – prins, prinses
  • tsar, tsaresa – tsar, tsarin

Frase nominal

[editá | editá fuente]

Un sintágma nominal ta konsistí di un sustantivo i su modifikadónan: determinantenan, ku ta bini promé ku e sustantivo i athetivo i frasenan prepositivo, ku ta sigui e sustantivo.

E dos sintágma nominal mas importante den un frase ta e suheto i e opheto. E suheto ta bini promé ku e verbo i e opheto ta bini promé ku e verbo. Otro frase nominal ta wòrdu introdusí normalmente pa preposishon pa klarifiká nan funshon.

Un frase nominal normalmente mester kontené un determinante, kisas solamente e forma plural, -s. Pero e regla aki no ta apliká na nòmber propio, nòmber di dia di siman, luna i idioma, i na sustantivo inkontabel:

  • Desembre es calda en Australia. – Desèmber ta (hasi) kalor na Australia.
  • Nederlandes es mea lingua orijinal. – Hulandes ta mi idioma original.
  • Me gusta pan. – Mi ta gusta pan.

E regla ta keda relahá tambe ora e sintágma nominal ta sigui un preposishon, partikularmente den ekspreshon fiho:

  • El es la comandor de polisia. – E ta e hefe di polis.
  • Me no gusta come bur de aracide. – Mi no gusta kome pindakas.
  • Nos vade a scola. – Nos ta bai skol.
  • Acel es un problem sin solve en matematica. – Esey ta un problema sin resolvé den matemátika.
  • Un virgula pare nesesada per claria. – Un koma ta parse nesesario pa mas klaridat.

Un adjektivo òf determinante por wòrdu modifiká dor di un atverbio anterior. Pasobra atverbionan ta parse athetivonan, múltiple athetivo normalmente ta separá pa koma òf e. Den idioma papiamentu, e entonashon ta klarifiká e diferensia:

  • Sola un poma multe putrida ia resta. – Solamente un manzana a keda hopi putri.
  • Me ia encontra un fem bela intelijente. – Mi a topa un muhé bunita i inteligente.
  • Me ia encontra un fem bela, joven, e intelijente. – Mi a topa un muhé bunita, hóben i inteligente.

Tin biaha un sustantivo ta solamente un ficha pa kualke miembro di su klas. Den e kasonan aki, no ta importá si ta usa la o un, òf si e sustantivo ta plural òf singular:

  • La arpa es un strumento musical. – E arpa ta un instrumento musikal.
  • Un arpa es un strumento musical. – Un arpa ta un instrumento musikal.
  • Arpas es strumentos musical. – Arpanan ta instrumento musikal.

Un pronòmber ta un kaso spesial di un frase nominal. Normalmente no por kambia e pronòmbernan.

Aposishon

[editá | editá fuente]

Ta bisa ku dos frase nominal ta den aposishon ora un ta sigui otro direktamente i tur dos ta referí na e mesun entidat. Den mayoria kaso, e di dos frase ta identifiká e entidat:

  • la Rio Amazona – Riu Amazonas
  • la Mar Pasifica – Oséano Pasífiko
  • la Isola Skye – Skye Island
  • la Universia Harvard – Universidat di Harvard
  • la Funda Ford – e Fundashon Ford
  • Re George 5 – Rei George V
  • San Jacobo la major – Santiago e Mayó
  • Piotr la grande – Pedro e Grandi
  • mea ami Simon – mi amigu Simon
  • la parola “inverno” – e palabra "winter"
  • la libro La prinse peti – e buki E Prínsipe chiki

Akrónima i letranan los por sigui un sustantivo direktamente pa kambia e sustantivo:

  • La disionario es ance disponable como un fix PDF. – E dikshonario ta disponibel tambe komo un archivo pdf.
  • El ia porta un camisa T blu de escota V. – E tabata bisti un t-shirt blou ku un kragi V.

Tin biaha dos sustantivo ta apliká igual na un opheto òf persona. Den e kasonan aki, e sustansianan ta uní pa medio di un dash:

  • un produor-dirijor – un produktor-direktor
  • un primador-scanador – un printer-scanner

Den tur kaso, e plural -s òf -es ta apliká na tur dos sustantivo:

  • la statos-membros – e estadonan miembro
  • produores-dirijores – produktor-direktornan

Un kaso spesial ta enserá e verbo nomi (nòmber):

  • Nos ia nomi el Orion. – Nos ta yam'é Orion.
  • Me nomi esta forma un obelisce. — Mi ta yama e forma aki un obelisko.

Determinante

[editá | editá fuente]

Un determinante ta un palabra ku ta modifiká un sustantivo pa ekspresá e referensia di e sustantivo, inkluyendo su identidat i kantidat. Aparte di e forma plural-s (ku ta konsiderá un determinante den LFN), e determinante semper ta bini promé ku e sustantivo.

Tin diferente tipo di determinante. Ehèmpelnan típiko di kada klase ta: tota, la, esta, cual, cada, mea, multe, otro.

Predeterminante

[editá | editá fuente]

Tota ta nifiká "tur". E ta indiká e kantidat total di e referente di e sustantivo. Diferente di cada, tota ta referí na tur kos, en bes di individuonan separá ku ta konsistí di dje:

  • Tota linguas es asurda. – Tur idioma ta absurdo.
  • Me va ama tu per tota tempo. – Lo mi stima bo pa semper / tur ora.
  • La lete ia vade a tota locas. – Lechi a bai tur kaminda.
  • On ia oia la musica tra tota la vila. – E músika a wòrdu skuchá den henter e stat.

Ambos ta nifiká "tur dos". E por wòrdu usá na lugá di tota ora bo sa ku e kantidat total ta solamente dos. E sustantivo mester ta plural:

  • Ambos gamas es debil. - Tur dos pia ta débil.

Semántikamente, tota i ambos no ta diferente for di e kuantifikadónan, pero nan ta tratá komo un klase separá pa motibu di nan sintaksis: nan ta promé ku tur otro determinante den un frase nominal, inkluyendo la.

Nan por wòrdu usá komo pronòmber tambe.

Artíkulo

[editá | editá fuente]

LFN tin dos artíkulo: e artíkulo definí la i e artíkulo indefiní un. "Definí" aki ta nifiká ku e referente di e sustantivo ta "definí kaba", en bes di ta algu nobo.

La ta wòrdu introdusí dor di un sustantivo ku ta indiká un hende òf algu ku e skuchadó ta konsiente di dje kaba. E ta wòrdu usá den e siguiente tipo di situashonnan:

  • E asuntu a ser menshoná kaba:
    • Me ia compra un casa. La casa es peti. – Mi a kumpra un kas. E kas ta chikitu.
  • E oyentenan por adiviná fásilmente ku e asuntu ta eksistí:
    • Me ia compra un casa. La cosina es grande. – Mi a kumpra un kas. E kushina ta grandi.
  • E resto di e frase ta spesifiká e asuntu bon suficiente:
    • El ia perde la numeros de telefon de sua amis. – E a pèrdè e numbernan di telefòn di su amigunan.
  • E oyentenan por persibí e asuntu direktamente:
    • La musica es bela, no? – E músika ta dushi, bèrdat?
  • E asuntu ta bon konosí pa tur hende. Esaki ta inkluí kamponan di estudio i substansianan abstrakto:
    • La luna es multe distante de la tera. – E luna ta leu for di tera.
    • Me no comprende la matematica. – Mi no ta komprondé matemátika.
    • El ama la cafe. – E ta gusta kòfi.
    • La felisia es plu importante ca la ricia. – Felisidat ta mas importante ku plaka.

Un ta introdusí un sustantivo singular ku ta referí na algu ku e skuchadó no ta konsiente di dje ainda. E no ta ser usá ku sustantivo plural òf inkontabel. (E ta sirbi tambe komo kuantifikadó ku ta nifiká "un".)

  • Me vole leje un libro. – Mi ke lesa un buki.
  • Un gato ia veni en la sala. – Un pushi a drenta e kamber.

Algun idioma tin un artíkulo partitivo ku ta indiká un kantidat indefiní di un sustantivo ku no por konta. LFN ta usa la, òf ningun artíkulo en apsoluto:

  • Me gusta la cafe. – Mi ta gusta kòfi.
  • Me gusta cafe. – Mi ta gusta kòfi.
  • Me bevi cafe. – Mi ta bebe kòfi.

Demostrativo

[editá | editá fuente]

E demostrativo ta apuntá riba e referente di e sustantivo, posishonando e den tempu òf den espasio òf den e diskurso mes.

Esta ta nifiká "esaki". E ta similar na e, pero ta apuntá na un elemento ku ta serka di e papiadó, sea físikamente òf metafórikamente:

  • Me posese esta casa. – Mi ta doño di e kas aki.
  • Esta libros es merveliosa. – E bukinan aki ta maravioso.
  • Me gusta esta cafe. – Mi ta gusta e kòfi aki.
  • Esta mense ia es difisil. – E luna aki tabata difísil.
  • Esta frase conteni sinco parolas. – E frase aki ta kontené sinku palabra.

Acel ta nifiká "esei". E ta similar tambe na la, pero ta apuntá na un elemento ku ta distante for di e papiadó, òf por lo ménos mas distante ku esta:

  • Acel xico regarda acel xicas. – E mucha hòmber ei ta wak e mucha muhénan ei.
  • Atenta denova en acel modo. – Purba di nobo e manera ei.
  • Acel torta es noncomable. – E bolo ei no ta kuminda.

Esta i acel por bira pronòmber.

Interogativo

[editá | editá fuente]

Determinantenan di pregunta ta un forma pa krea pregunta.

Cual ta puntra "ki" òf "kiko":

  • Cual animal es acel? – Ki animal e ta?
  • Cual vejetales es la plu bon? – Ki berdura ta e mihó?
  • Tu veni de cual pais? – Di kua pais bo ta bini?
  • Cual fenetras es rompeda? – Ki bentana ta kibra?
  • Cual pinta tu prefere? – Ki pintura bo ta preferá?

Cuanto ta nifiká "kuantu" , ku un sustantivo kontabel òf no kontabel:

  • Cuanto casas es en tua strada? – Kuantu kas tin den bo kaya?
  • Cuanto pan tu pote come? – Kuantu pan bo por kome?

Cual i cuanto ta wòrdu usá komo pronòmber tambe.

Determinante di selekshon

[editá | editá fuente]

E determinantenan di selekshon ta selektá individuonan spesífiko for di e kolekshon kompleto:

  • cada – kada
  • cualce – kualkier
  • alga – algun, un tiki, kualke
  • no – no
  • sola – solamente, su so

Cada ta nifiká "kada", konsiderando tur e elementonan separadamente komo individuo. E sustantivo mester ta kontabel pero singular:

  • Cada can ave un nom. – Kada kachó tin un nòmber.
  • Me no ia leje cada parola. – Mi no a lesa kada palabra.
  • Tu fa la mesma era a cada ves. – Bo ta hasi kada bes e mesun fayo.

Cualce ta nifiká "tur", esta, no ta importá kua. E sustantivo ta normalmente kontabel. "Tur hende" ku un sustantivo inkontabel ta "alga":

  • Prende cualce carta. – E ta koi kualke karta.
  • Cualce contenadores va sufisi. – Kualke kontenedor lo sirbi.

Alga ta indiká ku e identidat di e referente di e sustantivo no ta spesifiká:

  • Me ia leje acel en alga libro. – Mi a lesa esaki den algun buki.
  • Cisa me va reveni a alga dia. – Kisas un dia lo mi bolbe.
  • Alga cosa es rompeda. – Algu ta kibrá.

Ora ta usa un sustantivo ku ta inkontabel, òf un sustantivo ku ta kontabel i plural, alga ta indiká ku no solamente no ta spesifiká e identidat di e referente, pero tambe su kantidat. Hopi biaha ta komprondé ku e kantidat ta bastante chikitu, sino lo bisa multe, pero no asina enfátikamente chikitu manera ku poca:

  • Me va leje alga libros. – Mi ta bai lesa algun buki.
  • Alga polvo ia cade de la sofito. – Algun stòf a kai fo'i plafòn.
  • El ave alga pan en sua sesto. – E tin algun pan den su makutu.

No ta nifiká "no". E ta indiká ku e referente di e sustantivo ta ousente òf ineksistente:

  • Me ave no arbores en mea jardin. – Den mi hòfi no tin palu.
  • Tu va senti no dole. – Bo no ta bai sinti doló.
  • No arbor es plu alta ca la tore Eiffel. – Ningun palu ta mas altu ku e tóren di Eiffel.
  • Me ia encontra no person en la parce. – Mi no a topa niun hende den e parke.

Sola ta nifiká "solo", esta, solamente esaki i no otro:

  • El es la sola dotor en la vila. – E ta e úniko dòkter den e stat.
  • Estas es la sola du parolas cual nos no comprende. – Esaki ta e úniko dos palabra ku nos no ta komprondé.
  • Me va destrui la mur con un sola colpa. – Mi ta destruí e muraya ku un solo golpi.

E determinantenan aki, ku eksepshon di no i so, tambe por wòrdu usá komo pronòmber. Nan ta forma tambe e pronòmbernan spesial cadun, cualcun, algun i nun, ku ta referí na hende. Pa referí na kosnan, e determinante simplemente ta ser siguí pa cosa.

Posesivo

[editá | editá fuente]

E determinantenan posesivo ta mea, tua, nosa i vosa:

  • Mea gato ia come un mus. – Mi pushi a kome un raton.
  • Me gusta multe tua dansa. – Mi ta gusta bo baile hopi.
  • Nosa ecipo va gania la premio. – Nos ekipo lo gana e premio.

E poseshon por wòrdu indiká tambe ku un frase manera de me:

  • Acel es la casa de tu. – Esei ta bo kas.

E pregunta posesivo den di tres persona, independientemente si e pronòmber ekivalente lo ta e, lo, los, on òf se:

  • La ipopotamo abri sua boca. – E hipopótamo ta habri su boka. (refleksivo)
  • Nos regarda sua dentes. – Nos ta wak su djentenan. (no refleksivo)

Pa ekspresa "su" (es decir, de las, òf de seta plural), por usa e determinante lor en bes di sua. Pero esaki nunka ta obligatorio. Sua semper ta posibel (i mas tradishonal), pero den sierto frase lor por ta mas kla:

  • La otelor mostra lor sala a sua visitores. – E doño di pension ta mustra su wéspetnan nan kamber.
  • La visitores gusta multe lor sala / sua sala. – E wéspetnan ta gusta nan kamber hopi.
  • Ance la otelor gusta lor sala. – E doño di pension tambe ta gusta nan kamber.

Kuantitativo

[editá | editá fuente]

Kuantifikadornan ta determinante ku ta yuda ekspresá e kantidat òf kantidat di e referente di e sustantivo:

  • -s – -s (markadó plural)
  • un – un, na
  • du, tre, cuatro… – dos, tres, kuater…
  • multe – hopi
  • poca – poko
  • plu – mas
  • la plu – mayoria di nan
  • min – menos
  • la min – minimo

E marker plural -s ta e kuantifikador mas básiko. Un sintágma nominal ku ta inkluí un sustantivo plural no ta rekerí ningun otro determinante:

  • Me va leje libros. – Mi ta bai lesa [algun] buki.
  • Me va leje la libros. – Mi ta bai lesa e bukinan.

Ademas di ta e artíkulo indefiní, un ta e number "un". E ta indiká un kantidat so di e referente di e sustantivo. P'esei, e sustantivo mester ta kontabel pero singular:

  • Me ave un frate e du sores. – Mi tin un ruman hòmber i dos ruman muhé.

E otro numeronan kardinal - du, tre, kuater, etc.- ta tambe kuantifikador.

  • Me ave tre gatos obesa. – Mi tin tres pushi gordo.
  • Me ave cuatro plu anios ca mea frate. – Mi ta kuater aña mas grandi ku mi ruman hòmber.

Multe ta indiká un kantidat grandi di e referente di e sustantivo. E ta nifiká "muchu":

  • Esta casa sta ja asi tra multe anios. – E kas aki a keda aki pa hopi aña.
  • La pijones come multe pan. – Pomba ta kome hopi pan.

Poco ta e kontrario di multe, i ta indika un kantidad chikito. E ta nifiká "pokos" ku un sustantivo kontabel plural, i "poko" ku un sustantivo inkontabel:

  • Me reconose poca persones. – Mi ta rekonosé poko hende. (no hopi)
  • El pote dona poca aida. – E por duna tiki yudansa. (no hopi)
  • Compare: Me pote leje alga parolas. — Mi por lesa algun palabra. (un kantidat chikitu)

Plu ta nifiká "mas". E ta indiká un kantidat mas grandi di e referente di e sustantivo, i por wòrdu usá ku sustantivo plural i inkontabel. La plu ta nifiká "mayoria di" - e kantidat mas grandi:

  • Tu ave plu libros ca me. – Bo tin mas buki ku mi.
  • La plu linguas es bela. – Mayoria di e idiomanan ta bunita.
  • Plu pan es en la cosina. – Tin mas pan den kushina.
  • La plu fango es repulsante. – Mayoria di e lama ta repugnante.

Min ta e kontrario di plu, i ta nifiká "menos". E ta indiká un kantidat mas chikitu, i por wòrdu usá ku sustantivo plural i inkontabel. La min ta nifiká "ménos":

  • Me desira min vejetales ca el. – Mi ke ménos berdura kune.
  • Tu ia leje la min libros de cualcun ci me conose. – Bo a lesa ménos buki ku kualkier ku mi konosé.
  • El ave min interesa a cada dia. – Kada dia e tin ménos interes.

Tur kuantifikadó por wòrdu konvertí den pronòmber.

Determinante di similitut

[editá | editá fuente]

Kuater determinante adisional ta relasiona ku similaridat i diferensia:

La mesma ta nifiká "e mesun kos". E palabra la normalmente no por ser omiti, aunke por ser kambia pa esta of acel:

  • Tu porta la mesma calsetas como me. – Bo ta bisti e mesun zóks ku mi.
  • La gera ia comensa en la mesma anio. – E guera a kuminsá e mesun aña.
  • Nos va reveni a esta mesma tema pos un semana. – Nos lo bolbe na e mesun tema den un siman.

Otra ta nifiká otro:

  • Nos ave aora esta tre otra problemes. – Awor nos tin e tres otro problemanan aki.
  • La otra solve ia es plu bon. – E otro solushon tabata mihó.
  • Tu ave otra pan? – Bo tin un otro pan?

Tal ta nifiká "tal", esta, di e tipo aki òf e tipo ei:

  • Me construi un macina de tempo. – Mi ta konstruí un mákina di tempu.
    • Tal cosas es nonposible. – Esei ta imposibel.
  • Me xerca un abeor. – Mi ta buska un apikultor.
    • Me no conose un tal person. – Mi no konosé un persona asina.
  • Tu vole repinti la sala? – Bo ke pinta e kamber atrobe?
    • Me prefere evita tal labora. – Mi ta preferá evitá e tipo di trabou ei.
  • Tu ave plu libros como estas? – Bo tin mas buki manera esakinan?
    • Si, me ave du otra tal libros. – Si, mi tin dos otro buki di e tipo aki.

Propre ta nifiká "propio", enfatizando e poseedor di e sustantivo. Ta partikularmente útil despues di e determinante sua pa klarifika ku e nifikashon ta reflexivo, es desir, ku e sustantivo ta pertenesé na e suheto di e frase:

  • Mea propre idea es an plu strana. – Mi propio idea ta mas straño ainda.
  • El ia trova la xarpe de sua sposo e ia pone lo sirca sua propre colo. – El a topa su esposo su bistí i a pone e rond di su (propio) cuello.

Orden di determinante

[editá | editá fuente]

E determinantenan ta sigui un sierto orden:

  • E predeterminadornan tota i ambos, si nan ta presente, ta bini promé ku tur otro.
  • Despues ta bini un artíkulo, un demostrativo, un pregunta, un determinante di selekshon òf un posesiv. Normalmente no tin mas ku un determinante di e tipo aki den un frase nominal.
  • Despues di esei, por tin un òf mas kuantifikador òf determinadó di similaridat. Un determinante di similaridat nunka ta e promé palabra den un sintágma nominal numerábel singular. E ta semper presedé pa un otro determinante, òf pa dos, si un di nan ta un predeterminador (por ehèmpel, tota la otra libro).
  • Athetivo bon i mal, aunke no ta determinante den nan mes, generalmente ta bini promé ku e sustantivo, despues di kualke determinante.

Por ehèmpel:

  • El ia colie sua poca posesedas e parti. – El a kolektá su poko poseshonnan i a bai.
  • Un otra problem es la manca de aira fresca asi. – Otro problema ta e falta di aire fresko aki.
  • Nos no ia tradui ancora acel otra cuatro frases. – Nos no a tradusí e otro kuater frase ei ainda.
  • Tota la omes ia vade a la costa. – Tur hòmber a bai kosta.

Pronòmber

[editá | editá fuente]

Pronòmber personal

[editá | editá fuente]

Pronòmber determinante

[editá | editá fuente]

Pronòmber interrogativo

[editá | editá fuente]

Pronòmber relativo

[editá | editá fuente]

Otro pronòmber

[editá | editá fuente]

Frase di pronòmber

[editá | editá fuente]

Athetivo

[editá | editá fuente]

Un athetivo ta un palabra ku ta kambia e sentido di un sustantivo. E ta representá e kualidatnan di loke e sustantivo ta indiká.

Den LFN, e athetivonan no ta varia den sekso ni den number.

Orden di palabra

[editá | editá fuente]

Mayoria di e athetivonan ta wòrdu poné tras di e sustantivo ku nan ta kambia. Sinembargo bon ("bon") i mal ("malo") ta keda posishoná dilanti di e sustantivo, a ménos ku nan mes ta modifiká:

  • un bon can – un bon kachó
  • un can plu bon – un kachó mihó
  • la mal enfante – e mucha malu
  • un mal can bon instruida – un kachó malu bon di trein
  • bon enfantes mal comprendeda – muchanan bon komprondé

Den mayoria kaso, ta posibel pa añadí mas ku un athetivo ku ta kualifiká sin kousa konfushon. Pero den algun kaso, un di e athetivonan por ser komprondé komo un atverbio ku ta alterá e nifikashon di e siguiente athetivonan. E por wòrdu poné entre e athetivonan pa evitá konfushon:

  • la nara vera longa – e storia hopi largu (vera = atverbio)
  • la nara vera e longa – e storia berdadero i largu (vera = athetivo)
  • la om grande, forte, e stupida – e hòmber grandi, fuerte i bobo (tres athetivo)

Den algun kaso, por pone un athetivo dilanti di e sustantivo: pa motibu di estilo den poesia òf relato, òf ora ta trata di athetivo di peso similar:

  • la peti casa bela – e kas chikitu dushi
  • un fea arbor vea – un palu bieu i desagradabel

Athetivo ku mas ta kumbiní pa e uso aki ta esun mas simpel i kòrtiku, manera bela, fea, nova, vea, grande, i peti.

Komparashon

[editá | editá fuente]

Athetivo di komparashon ta wòrdu formá dor di añadí e atverbionan plu ("mas") i min ("menos"). "Ku" ta ca na LFN:

  • La cosina es plu calda ca la jardin. – Den kushina ta hasi mas kalor ku den hòfi.
  • Esta leto es min comfortosa ca me ia previde. – E kama aki ta ménos komfortabel ku mi a pensa.

Athetivo superlativo ta wòrdu formá dor di añadí atverbionan la plu ("e mas") i la min ("e menos"):

  • La sol es la ojeto la plu calda en la sistem solal. – E solo ta e opheto mas kayente den e sistema solar.
  • El ia ave un fia la plu bela en la mundo. – E tabatin e yu muhé di mas bunita na mundu.

Bo por kombiná un ordinal ku e konstrukshon superlativo:

  • Vega es la stela sinco la plu briliante en la sielo de note. – Vega ta e di sinku strea mas briyante den firmamentu.
  • El ia deveni la om tre de la plu ricas en la mundo. – E a bira e di tres hòmber mas riku na mundu.

E komparashonnan di igualdat ta forma ku e kombinashon tan... como ("tantu... komo"):

  • La arbor ia es tan alta como un casa. – E palu ta mes grandi ku e kas.

Athetivo komo sustantivo

[editá | editá fuente]

Un athetivo por wòrdu transformá den un sustantivo ku su sentido ta un ser ku tin e kalidat di e athetivo ei. E sustantivo resultante ta sigui e reglanan di sustantivo: tuma e - s di plural, ta dependé di determinante i si e por ser modifiká pa athetivo:

  • Esta anelo es perfeta sirculo. Lo es un sirculo perfeta. – E renchi aki ta rondó perfekto. E ta un rondó perfekto.
  • Marilyn es un blonde, e seniores prefere blondes. – Marilyn ta blònt i hòmbernan ta preferá blònt.

Atverbionan

[editá | editá fuente]

Meskos ku athetivo ta palabra ku ta kambia sustantivo, atverbio ta palabra ku ta kambia kasi tur otro kos, manera verbo, athetivo, otro atverbio, determinante, preposishon, frase nominal i asta frase kompletu. Atverbionan ta duna informashon tokante lugá, tempu, sirkunstansia, kausa, manera òf grado.

Posishon

[editá | editá fuente]

Den Elefen, atverbionan i athetivonan ta di e mesun forma. E diferensia ta kla dor di e posishonamentu: e athetivonan sigui e sustantivonan; e atverbionan ta sigui e verbonan i ta promé ku otro palabranan:

  • La om ia studia atendosa la testo. – E hòmber a studia e teksto ku kuidou. (modifikando un verbo)
  • Me ia veni asi en un tren riable lenta. – Mi a bini den un trein ridíkulamente lènti. (modifikando un athetivo)
  • La tren ia move asurda lenta. – E trein tabata move absurdamente lento. (modifikando otro atverbio)
  • Me no oia multe bon tu. – Mi no por tende bo masha bon. ("multe "ku ta modifiká "bon", i" multe bon "ku ta modifiká "oia")
  • Cuasi sento persones ia espeta sur la plataforma. – Prácticamente un kantidat di hende tabata warda riba e plataforma. (modifikashon di un kuantifikadó)
  • On ia escava un buco direta ante mea porte. – Nan a kibra un buraco net dilanti di mi porta. (modifiká un preposishon)
  • Sola la manico es rompeda. – Solamente e man ta kibra. (modifiká un sintágma nominal)
  • Strana, el ia porta un balde de pexes. – Stranamente, e tabata karga un saku di piská. (modifiká un frase)

Un atverbio (òf frase atverbial) ku ta modifiká un verbo (òf henter e frase) tambe por wòrdu poné na kuminsamentu di e frase. I si e no ta kousa konfushon, tambe por pone un atverbio despues di e opheto di e verbo òf na final di e frase:

  • El dansa bon. – Baila bon.
  • Pronto el va cade. – Pronto lo e kai.
  • Surprendente, el es un xico multe bon. – Sorprendentemente, e ta un mucha hopi bon.
  • Me no oia tu multe bon. – Mi no por tende bo masha bon.
  • pero: Me leje felis la libro. – Mi a lesa e buki felis.

Den algun kaso, un atverbio ku ta bini promé ku un athetivo por ser uni kuné ku un script pa klarifiká e nifikashon:

  • la parolas nova-creada -e palabranan nobo kreá

Otro forma pa klarifika un nifikashon atverbial es decir en modo òf a grado:

  • La melodia es bela en modo surprendente. - E melodia ta sorprendentemente bon.

Komparashon

[editá | editá fuente]

Komparashon di atverbio ta eksaktamente manera komparashon di athetivo.

Atverbionan primario

[editá | editá fuente]

Ademas di e kantidat grandi di atverbionan derivá for di athetivo, Elefen tin algun palabra ku ta solamente atverbionan:

  • apena – apenas
  • cisa – kisas
  • cuasi – kasi
  • tan – pues (te asina leu)
  • tro – demasiado (excesivamente)
  • asi – aki
  • ala – aki
  • an – hasta (kontrario na loke a spera)
  • ance – tambe
  • ancora – ainda
  • aora – awor
  • alora – pues (na e momento ei)
  • denova – un biaha mas
  • ja – ya
  • nunca – nunka
  • sempre – semper
  • ier – ayera
  • oji – awe
  • doman – mañan

Tan e ta usa den exklamashonnan:

  • Un vista tan bela! – Esta bunita bista!
  • Tan stonante! – Esta inkreible!

Atverbionan kuantifikador

[editá | editá fuente]

Algun kuantifikador por wòrdu konvertí den atverbio, indikando e ekstenshon òf grado ku algu ta e kaso.

  • no – no
  • alga – algun
  • multe – hopi
  • poca – chikitu
  • plu – mas
  • min – menos
  • la plu – mayoria di
  • la min – minimo

No manera un atverbio ta nifiká "no", "na ningun grado". E ta nenga loke e ta kambia. Komo kaso spesial, ora e ta modifiká un verbo, e ta bini promé ku e verbo:

  • Los no va comprende. – Nan lo no komprondé.
  • Nos ave no sola un orania, ma ance du bananas. – Nos no tin solamente un naranja, pero tambe dos banana.
  • O, no esta problem denova! – Oh, no e problema aki atrobe!

Alga komo atverbio ta nifiká algo, algo, bastante, te na un cierto punto:

  • Acel es un caso alga spesial. - Ta un kaso bastante spesial.
  • Alga confusada, el ia cade en la lago. - Un tiki konfundí, el a kai den e lago.

Multe komo atverbio ta nifiká "mucho", "mucho", "gran parti":

  • Me es multe coler. - Mi ta hopi rabia.
  • El ama multe la femes. - E ta stima muhé hopi.

Poco manera atverbio ta nifiká poko, no hopi, solamente den un medida chikitu:

  • Me es poca interesada. - Mi no ta hopi interesá.
  • El core poca. - E ta kore un tiki.

Plu i min komo atverbionan ta nifiká " mas " i "menos", "na un grado mas haltu" i "na un grado mas abou":

  • Tu aspeta plu joven ca me. - Bo ta parse mas hóben ku mi.
  • No parla plu. - No papia mas.
  • Me es min contente con la resulta ca me ta prefere. - Mi ta ménos kontentu ku e resultado ku mi ke.

Plu i min komo atverbionan ta nifiká mas i menos, na e medida máksimo i na e medida mínimo:

  • “Pardona” es la parola la plu difisil. - "Mi ta lamentá" ta e palabra mas difísil.
  • El es la om la min interesante en la mundo. - E ta e hòmber ménos interesante di mundu.
  • A la min, nos ave ancora la un la otra. - Por lo ménos nos tin otro ainda.

Atverbionan interrogativo i relativo

[editá | editá fuente]

E siguiente atverbionan por wòrdu usa den diferente manera:

  • cuando – ora
  • do – unda
  • como – kon
  • cuanto – kuantu
  • perce – pakiko

Nan ta krea preguntanan direkto i indirekto, i ta introdusí klausinan relativo. Komo un ekstenshon di nan uso relativo, nan ta komportá nan mes tambe komo konjunshonnan ku ta introdusí klausulanan atverbial: cuando, por ehèmpel, ta e abreviashon di a la tempo cuando. Tambe por introdusí nan dor di preposishon.

Cuando e ta nifiká "ki ora" (a cual tempo, en cual tempo) :

  • Cuando nos va come? – Ki ora nos ta bai kome?
  • La enfante demanda cuando nos va come. – E mucha ta puntra ki ora nos ta bai kome.
  • En la anio cuando me ia nase, la clima ia es multe calda. – E aña ku mi a nase, e klima tabata hopi kalor.
  • Cuando nos ariva, me va dormi. – (Na e momento ei) ora nos yega, lo mi drumi.
  • Nos va canta ante cuando nos dansa. – Nos lo kanta promé ku nos bai baila.
  • Nos va dansa pos cuando nos canta. – Nos lo baila despues di kanta.
  • Nos va dansa asta cuando nos adormi. – Nos lo baila te ora nos drumi.

Do ta nifiká "donde" (na kua loko, na kua loko). Ora ta usa ku un verbo di moveshon, do hopi bia ta nifiká 'na unda':

  • Do es la can? – Unda e kachó ta?
  • Me no sabe do nos vade. – Mi no sa unda nos ta bai.
  • En la pais do me ia nase, la clima es multe calda. – Den e pais kaminda mi a nase, e klima ta hopi kalor.
  • El ia dormi do el sta. – E tabata drumi kaminda e tabata.
  • Me veni de do tu ia visita me. – Mi ta bini for di unda bo a bishitá mi.
  • La polisior ia desinia un sirculo sirca do el ia trova la clave. – Polis a pinta un sirkulo rond di unda el a haya e yabi.

Como ta nifiká "kon" (en cual modo). E ta sirbi tambe komo preposishon ku ta nifiká komo:

  • Como tu conose mea nom? – Kon bo sa mi nòmber?
  • Me no comprende como tu conose mea nom. – Mi no ta komprondé kon bo sa mi nòmber.
  • La manera como tu pasea es riable. – E manera ku bo ta kana ta ridíkulo.
  • Me parla como me pensa. – Mi ta papia manera mi ta pensa.
  • La descrive ia difere multe de como la loca aspeta vera. – E deskripshon tabata hopi diferente for di kon e lugá ta parse realmente.
  • Tua oios es como los de un falcon. – Bo wowonan ta manera esun di un falkon.

Cuanto ta nifiká "kuantu" (en cual cuantia). E ta sirbi tambe komo kuantifikador ku e mesun nifikashon:

  • Cuanto la orolojo custa? – Kuantu e orologio ta kosta?
  • Cuanto tu ia compra? – Kuantu / kuantu bo a kumpra?
  • Cuanto tu desira esta torta? – Kuantu bo ke e bolo aki?
  • Me va demanda cuanto ia ariva. – Mi ta puntra kuantu a yega.
  • Nos va aida cuanto nos pote. – Nos lo yuda mas tantu ku nos por.
  • Tu sabe cuanto me ama tu? – Bo sa kuantu mi ta stima bo?

Perce ta nifiká "pakiko" (den varios sentido: en cual cuantia). E konjunshonnan korespondente ta car ("pasobra","pa motibu ku") i afin ("pa ku", "ku intenshon ku"). Semper ta usa e palabra spesial perce, no per cual:

  • Perce tu core? – Dikon bo ta kore?
  • La fem ia demanda perce la fenetra es rompeda. – E muhé a puntra pakiko e bentana tabata kibra.

Verbonan

[editá | editá fuente]

Un verbo tipiko ta denota e okurrensia òf abandono di un akshon (korre, para), un relashon (tener, perde) òf un estado (para, derti). Den Elefen, e verbonan no ta kambia pa indiká kosnan manera tempu òf estado di ánimo. Na lugá di esei, ta usa atverbionan, spesialmente e tres preverbionan ia, va i ta. Tur verbo por ser reutiliza sin kambio komo sustantivo.

E tempu futuro ta marká ku va (un palabra di orígen franses). E tempu pasá, inkluyendo e perfekto i e pluskuamperfekto, ta marká ku ia (di orígen chavakano). Esaki ta atverbionan spesial ku ta bini promé ku e verbo. E tempu presente no ta marká:

  • Me canta. – Mi ta kanta / Mi ta kantando.
  • Me va canta. – Mi lo kanta / Mi ta na punto di kanta.
  • Me ia canta. – Mi tabata kanta / mi a kanta.

Storia ta deskribi eventonan ku ta tuma lugá den pasado (òf un pasado imaginado), òf ku su lokashon den tempo no ta di interes pa e lektor. Den e kasonan ei, e ai por wòrdu skomptá.

Elefen no ta distinguí e aspektonan perfekto i imperfekto di e verbo (por ehèmpel, "Mi a kome", "Mi tabata kome"). Sinembargo, un por klarifiká e sekwensa temporal di dos akshon fásilmente dor di marka e promé ku ja ("ya"):

  • Cuando tu ia encontra nos, nos ia come ja. – Ora bo a topa nos, nos a kome kaba.
  • Si tu reveni doman, me va fini ja la labora. – Si bo bolbe mañan, lo mi a kaba ku e trabou.
  • Sempre cuando me ateni la fini de un capitol, me oblida ja la titulo. – Kada bes ku mi yega na final di un kapítulo, mi a lubidá e titulo.

Tin otro manera pa klarifika e sekuensia temporal:

  • Me ia come ante aora. – Mi a kome promé awor.
  • Me ia come plu temprana. – Mi a kome promé.
  • Me ia fini come. – Mi a kaba di kome.
  • Me va come pronto. – Mi lo kome pronto.
  • Me comensa come. – Mi ta kuminsá kome.
  • Me va come pos acel. – Mi lo kome despues di esei.
  • Me va come plu tarda. – Mi lo kome despues.
  • Me ia abitua come en la note. – E tabata kome durante anochi.
  • Me ia come abitual en la note. – E tabata kome durante anochi.

LFN tin un partíkula opshonal "irrealis" ta (di origen haitiano) ku por wòrdu usa pa indika ku algo ta irreal, òf den duda, òf simplemente posibel òf desea. Un frase ku ta ta trata un realidat alternativo. Den frase ku ta usa si ("si"), ta ta agregá den e klausula prinsipal, pero generalmente ta omití den e klausula "si", maske no ta prohibí pa inkluí e ei. E por sugeri un futuro ku ta ménos probabel ku un ku e ta usa ta bai. Ta tambe por transmiti un petishon kortés. E por wòrdu usa den diferente situashon kaminda hopi idioma lo a usa estado di ánimo subjuntivo òf kondishoná, i hopi bia ta korespondi ku e palabra ingles would:

  • Si me ta rena la mundo, cada dia ta es la dia prima de primavera. – Si mi goberná mundu, kada dia lo ta e promé dia di primavera.
  • Si lo no esiste, on ta debe inventa lo. – Si e no tabata eksistí, bo mester a invent'é.
  • Si tu canta, me va escuta. – Si bo kanta, lo mi skucha bo.
  • Si tu va canta, me va escuta. – Si bo kanta, lo mi skucha.
  • Si tu canta, me ta escuta. – Si bo kanta, lo mi skucha bo.
  • Si tu ta canta, me ta escuta. – Si bo kanta, lo mi skucha bo.
  • Me duta ce tu ta dise acel. – Mi ta duda si bo ta bisa esei.
  • Tu ta dona la sal, per favore? – Bo por pasa sal, por fabor?

Normalmente, solamente un di va, ia i ta por wòrdu usa ku kada verbo. Un eksepshon ta ia ta, ku tin e mesun nifikashon ku e kondishon ku a pasa den e idiomanan rumanse i lo "tin" den ingles. Un ehèmpel ta Un komentario amüsante di Richard Nixon:

  • Me ia ta es un bon pape. – E lo tabata un bon Papa.

Diferente di ingles, e idioma ku a wòrdu reportá na Elefen ta mantené e tempu di e frase original:

  • El ia dise ce la sala es fria. = El ia dise: “Oji, la sala es fria.” – El a bisa ku e kamber tabata friu. = El a bisa: "e kamber ta friu awe.”
  • El ia demanda esce la sala es fria. = El ia demanda: “Esce la sala es fria?” – E a puntra si e kamber tabata friu. = A puntra: "e kamber ta friu?”
  • El ia pensa ce la sala ia es fria. = El ia pensa: “Ier, la sala ia es fria.” – E tabata kere ku e kamber tabata friu. = El a pensa: "e kamber tabata friu ayera.”

Imperativo

[editá | editá fuente]

E imperativo, òf forma di komando di e verbo, no ta marka. E ta diferensiá for di e tempu presente den kua e suheto ta wòrdu skòp. E suheto normalmente lo ta bo òf bo, esta e persona na ken e ta dirigí. Ta òf ta ce por wòrdu usa si mester inkluí un tema:

  • Para! – Para!
  • Pardona me. – Mi ta pidi diskulpa / mi ta deskulpa .
  • Toca la tecla de spasio per continua. – Presioná e spaarbar pa sigui.
  • Vade a via, per favore! – Por fabor bai!
  • Ta ce tua rena veni! – Bini bo reino!, laga bo reino bin!
  • Ta ce nos dansa! – Ban baila!

Negashon

[editá | editá fuente]

Verbenan ta nenga ku e atverbio no, ku ta antesede tantu e verbo komo a va, ia òf ta:

  • Me no labora oji, e me no va labora doman. – Mi no ta trahando awe, i lo mi no ta trahando mañan.
  • El no ia pensa ce algun es asi. – Mi no tabata kere ku tabatin niun hende aki.
  • No traversa la strada sin regarda. – No krusa e kaya sin wak.

Partisipionan

[editá | editá fuente]

Un partisipio ta un verbo usa komo athetivo òf atverbio. Verbonan ta forma partisipio aktivo den -nte i partisipio pasivo den -da. E ta athetivonan ekivalente na "-ing" i "-ed" (òf"-en") na ingles, i por wòrdu usa igual bon komo atverbio i sustantivo. E partisipio aktivo normalmente tambe ta implika un akshon den kurso, mientras ku e partisipio pasivo ta sugeri ku e akshon a tuma luga den pasado:

  • Un ruido asustante ia veni de la armario. – Un zonido teribel tabata bini for di e wardrobe. (adjektivo)
  • La om creante scultas es amirable. – E hòmber ku ta krea skultura ta admirabel. (adjektivo; = om ci ta krea skultura)
  • El ia sta tremante en la porta. – E tabata keda tiritando na porta. (atverbio)
  • Nos ia colie tota de la composantes. – Nos a kolektá tur e komponentenan. (sustantivo)
  • Per favore, no senta sur la seja rompeda. – Por fabor, e no ta sinti su mes den e stul kibra. (adjektivo)
  • El ia leje xocada la reporta. – El a lesa e rapòrt den estado di shock. (atverbio)
  • Sua novela va es un bonvendeda. – Su novela lo ta un éksito di benta. (sustantivo)

E partisipio aktivo por tin un opheto. Ademas, e por wòrdu usa komo komplemento di e verbonan pa transmiti un sentido progresivo:

  • Me es lenta asorbente la informa. – Mi ta absorbiendo e informashon lentamente.
  • Me no ia disturba tu, car tu ia es laborante. – Mi no a molestia bo, pasobra bo tabata trahando.

Pero un konstrukshon partisipativo ta hopi bia no nesesario, ya ku tin otro formanan pa ekspresá e nifikashon aki:

  • Me asorbe lenta la informa. – Mi ta absorbe e informashon lentamente.
  • Vade a via, me labora. – Bai, mi ta trahando.
  • Me continua come. – Mi ta sigui kome.
  • Me come continual. – Mi kome kontinuamente.
  • Me come tra la dia intera. – Mi kome durante henter dia.

E partisipio pasivo por ser usa komo komplemento di e verbonan es òf deveni, produsí un sentido pasivo. Par ("por") ta introdusí e agente di un akshon pasivo:

  • Esta sala ia es pintida par un bufon. – E kamber aki a ser pintá dor di un payaso.
  • La sala deveni pintida. – E kamber ta ser pintá.
  • Acel ponte ia es desiniada par un injenior famosa. – E brùg ei a ser diseñá pa un ingeniero famoso.
  • Lo ia deveni conoseda ce el ia es un om perilosa. – E tabata konosí komo un hòmber peligroso.

Un frase aktivo ku on òf algun su suheto ta hopi bia un alternativa elegante na un frase pasivo:

  • On pinti la sala. – E kamber ta ser pintá.
  • On no sabe cuanto persones teme aranias. – No ta konosí kuantu hende tin miedu di spider.
  • Algun ia come lo. – Un hende a kome e.

E partisipio aktivo di es es esente:

  • Esente un bufon, el ia senta sur la seja rompeda. – Komo un payaso, el a sinta den e stul kibra.

Transitividat

[editá | editá fuente]

Un verbo transitivo ta esun ku por ser siguí direktamente pa un sintágma nominal (un obheto), sin preposishon intermedio. Un verbo intransitivo no tin obheto. Por ehèmpel:

  • Me senta. – Mi ta sinta. (senta ta intransitivo)
  • La patatas coce. – E patatnan ta kushinando. (coce ta intransitivo)
  • El usa un computador. – E ta usa un komputadó. (usa ta transitivo)
  • Los come bananas. – Nan ta kome bananan. (come ta transitivo)

E transitividad ta flexibel na Elefen. Por ehèmpel, si bo agregá un obheto despues di un verbo intransitivo, e verbo ta bira transitivo. E obheto ta korespondé semántikamente ku e suheto intransitivo, i e verbo awor ta nifiká "hase ke (e obheto)...":

  • Me senta la enfantes. – Asiento pa mucha. (= Me causa ce la enfantes senta)
  • Me coce la patatas. – Mi ta kushiná patata. (= Me causa ce la patatas coce)

E obheto di un verbo transitivo por keda skonde si e ta obvio pa e situashon òf e konteksto:

  • El canta un melodia. – E ta kantando un melodia. > El canta. – E ta kantando. (= El canta alga cosa)

Ora e obheto i e suheto di un verbo ta e mesun kos, bo por usa un pronombre reflexivo komo obheto:

  • Me senta me. – Mi ta sinti. (= Me deveni sentante)
  • La porte abri se. – E porta ta habri (e mes). (= La porte abri – pero enfatizando ku ningun hende ta parse di ta habri'e; e ta habri'e su mes)

I pa hasi kla ku un verbo ta wordo uza den un forma transitivo, e por usa expresionnan ku fa of causa:

  • Me fa ce la enfantes senta. – Mi ta hasi e muchanan sinti. (= Me senta la enfantes)
  • Me causa ce la fango adere a mea botas. – Mi ta hasi e klei pega na mi botanan. (= Me adere la fango a mea botas)

Den algun idioma, e obheto di un verbo transitivo por tin un komplemento. Elefen ta usa otro konstrukshonnan na su lugá:

  • Los ia eleje el a presidente. – Nan a skohe e komo presidente. (preposishon di e estado resultante)
  • Me ia pinti la casa a blanca. – Mi a pinta e kas blanku. (preposishon di e estado resultante)
  • Me ia fa ce el es felis. – Mi a hasi'é felis. (klausula sustantivo)
  • El ia dise ce me es stupida. – E ta yama mi bobo. (klausula sustantivo)

E úniko eksepshon ta e verbo nomi, i ta konsiderá un ehèmpel di aposhishon:

  • La esplorores ia nomi la rio la Amazon. – E exploradornan a yama e riu Amazonas. (= los ia dona la nom “la Amazon” a la rio)

Verbo ku suheto fiktivo

[editá | editá fuente]

Tur verbo finito den Elefen mester tin un sujeto, aunke solamente komo kustodio di e luga.

Den algun idioma, ta posibel pa skonde e suheto di e verbonan ku ta referí na klima òf na e ambiente general. Den Elefen, ta usa lo (lo):

  • Lo neva. – Ta nevando.
  • Lo va pluve. – Lo bai kai áwaseru.
  • Lo es tro calda en esta sala. – Ta muchu kalor den e kamber aki.
  • Lo es bon. – Ta bon.

Otro ehèmpel ta ora e suheto ta efektivamente un klausula final sustantivo. Pasobra e ta bin despues di e verbo, e ta ser usa komo suheto fiktivo:

  • Lo pare ce tu es coreta. - Ta parse ku bo ta korekto.
  • Lo es importante ce me no oblida esta. - Ta importante pa bo no lubidá esaki.

Meskos, ku e verbonan es, si e suheto ta un pronombre (generalmente el, lo òf los) siguí pa un klausula relativo, e suheto real por ser move na final di e frase i remplasá lo komo suheto fiktivo:

  • Lo es me ci ama Maria. = El ci ama Maria es me. – Ta ami ta esun ku ta stima Maria. = Esun ku ta stima Maria ta ami.
  • Lo es Maria ci me ama. = El ci me ama es Maria. – Ta Maria ta esun ku mi ta stima. = Esun ku mi ta stima ta Maria.
  • Lo es la bal blu cual me ia perde. = Lo cual me ia perde es la bal blu. = La bal blu es lo cual me ia perde. – Ta e bola blauw ku mi a pèrdè. = Loke mi a pèrdè ta e bola blauw. = E bola blauw ta loke mi a pèrdè.

On ave ta indiká presensia òf eksistensia di algu:

  • On ave un serpente en la rua. – Tin un kolebra na kaminda.
  • On no ave pexes en esta lago. – No tin piská den e lago aki.
  • On ave multe persones asi oji. – Tin hopi hende aki awe.

Verbonan ku ta wòrdu uzá komo sustantivo

[editá | editá fuente]

Elefen tin dos manera pa usa verbonan komo sustantivo: e infinitivo i e sustantivo verbal. Ambos ta usa e verbo sin modifikashon.

E infinitivo ta introdusí un tipo spesial di klausula nominal, yamá "klausula infinitivo", ku su nifikashon ta manera un klausula introdusí pa ce. E infinitivo ta keda realmente un verbo, kapaz di ser sigui pa adverbionan i un obheto, i di negashon pa e palabra no koloka prome. Ta importante pa menshona ku e no ta asepta un tema of un indikador di tempo tenso of estado di animo. E ta transmiti pa medio di e konteksto.

E uso mas komun di un klausula infinitivo ta komo obheto di un otro verbo. E suheto di e dos verbonan ta normalmente e mesun, pero nan por ta diferente si e nifikashon ta sugeri esaki, manera den e ehèmpel ku proibi kome:

  • Me espera ariva ante tua parti. – Mi ta spera di yega promé ku bo bai.
  • Me ia gusta multe escuta oji mea musica. – Mi a disfrutá hopi di skucha mi músika awe.
  • On pote nunca spele coreta mea nom. – Hende nunka por skirbi mi nòmber korektamente.
  • El teme no velia en la matina. – E tin miedu di no lanta mainta.
  • La empleor proibi come sanduitxes en la ofisia. – E dunadó di trabou ta prohibi pa kome sandwich den ofisina.

E dunadó di trabou ta prohibi pa kome sandwich den ofisina.

Infinitivo tambe ta ser hañ'é hopi bia despues di preposishon, kaminda nan por aseptá un no promé ku nan, i adverbionan i un obheto despues di nan.:

  • Me viaja per vide la mundo. – Mi ta biaha pa mira mundu.
  • El ia mori pos nomi sua susedor. – E la muri despues di nombra su susesor.
  • El ia abri la noza par colpa lo forte con un martel. – E a habri e nèrvi dor di dal'é fuerte ku un hamber.
  • On no pote pasea tra la mundo sin lasa impresas de pede. – Bo no por kana rònt mundu sin laga niun tras.

Na kontraste, e sustantivo verbal ta solamente un sustantivo, i normalmente ta ser presedé pa e òf otro determinante. E sustantivo ta indiká un okashon di e akshon di e verbo òf su resultado inmediato. E por aseptá adjektivo, pero mester usa un preposishon (mas komunmente di) si ta nesesario pa inkluí un obheto:

  • Sua condui ia es vera xocante. – Su komportashon tabata realmente impaktante.
  • El ia destrui sua labora intera. – E a destruí tur su trabou.
  • La valsa e la samba es dansas. – Vals i samba ta baile.
  • Esta va es un ajunta bela a la ragu. – Esaki lo ta un bon añadí na e stew.
  • Me ia prepara du traduis de la testo. – Mi a prepará dos tradukshon di e teksto.
  • Tu ave no comprende de la problemes. – Bo no ta komprondé e problemanan.
  • “LFN” es un corti de “Lingua Franca Nova”. – "Lfn "ta un abreviashon di"Lingua Franca Nova".
  • La universo ia es estrema peti a la momento de sua crea. – Universo tabata extremadamente chikito na momento di su kreashon.

Ku un verbo komo junta, tin tiki diferensia entre ajunta i ajuntada. Pero tradukshon ta e teksto original for di kua e tradukshon a wòrdu produsí, i un crea ta un akto di krea un creada. Esaki ta keda dedusí for di e nifikashon di e obhetonan di e verbonan mes: -da semper ta referí na e obhetonan. Ku crea, e obheto ta tambe e resultado di e akshon; pero ku tradui, e obheto i e resultado ta dos kos diferente. Ku algun verbo, manera dansa, kaminda obheto i akshon ta meskos, nos ta bisa un dansa, no un dansada.

Un klausula infinitivo por wòrdu usa komo suheto di un frase:

  • Nada es un eserse gustable. – Landa ta un ehersisio agradabel.
  • Nada en fango no es un eserse gustable. – Landa den lama no ta un ehersisio agradabel.
  • Scrive ​la novela ia aida el a boni sua stilo. – Eskribiendo e novela a yuda mehora su estilo.

Pero, den un forma skirbí, si un klausula den infinitivo ta largu, e lektor por risibí di konfundí e verbo den infinitivo ku un komando, por lo ménos te ora e yega na e verbo prinsipal di e frase. Un por evitá esaki dor di kambia e infinitivo na un sustantivo verbal agregando e òf otro determinante promé, òf usando e plural:

  • La nada en fango no es un eserse ​gustable. – Landa den lama no ta un ehersisio agradabel.
  • La scrive de ​la novela ia aida el a boni sua stilo. – Skribí e novela a yuda mehorá su estilo.
  • Eras es umana, pardonas es divin. – Errá ta humano, pordoná ta divino.

Preposishonnan

[editá | editá fuente]

Un preposishon ta un palabra spesial ku ta introdusí un grupo nominal, formando un frase prepositivo. Un frase prepositivo normalmente ta kambia un sustantivo, pronomber, athetivo, atverbio òf por kambia un frase kompletu. E preposishon ta indiká kon e sintágma nominal ta referí na e struktura kontené, mustrando e funshon ku e tin den e modifikashon.

Elefen tin 22 preposishon.

A ta nifiká"en". E ta presentá un lugá òf un tempu komo un punto simpel, òf komo un espasio òf periodo general, ignorando su struktura interno:

  • Nos senta a la table. – Nos ta sinta na mesa.
  • Me va encontra tu a la crus de vias. – Nos ta topa na e krusada.
  • La scala apoia a la mur. – E eskalera ta apoyá riba e muraya.
  • Tua casa es a lado de mea casa. – Bo kas ta banda di mi kas.
  • El reposa a casa. – E ta sosegando na kas.
  • Sudan es a sude de Misre. – Sudan ta den Sur di Egipto.
  • La barco es a mar. – E barku ta na laman.
  • El ia fini la labora a la comensa de la anio. – E a kaba ku e trabou na kuminsamentu di aña.
  • A medianote, on va vide focos artal. – Na meimei di anochi, lo tin kandela di kandela.
  • Me debe parti a la ora des-ses. – Mi mester bai na kuater.

Pa extenshon metafóriko, a ta introdusí e punto di referensia den un relashon:

  • Tu sta tro prosima a la borda. – Bo ta para muchu serka di e bordo.
  • La forma de Italia es simil a un gama. – E forma fi Italia ta similar na un pierna.
  • Esta pen parteni a me. – E pluma aki ta di mi.
  • Cual aveni si on no conforma a la regulas? – Kiko ta sosodé si e no ta kumpli ku e reglanan?
  • A la min tredes persones espeta. – Por lo menos 30 persona ta warda.

Ademas, a por ekspresá moveshon pa un punto. Esaki ta inkluí movementu metafóriko manera transferensia na destinadó i kambio na estado nobo:

  • Me viaja a New York. – Mi ta biaha pa New York.
  • Pone tua libros a via. – Warda bo bukinan.
  • El leva sua oios a la sielo. – E ta lanta su wowonan na shelu.
  • El ia dona un oso a la can. – E muhé a duna e kachó un osto.
  • La sorsor ia cambia se a un capra. – E mago a bira un kabritu.
  • La seja ia cade a pesos. – E stul a keda kibra.
  • La xico ia ajunta sua nom a la lista. – E mucha a agregá su nòmber na e lista.
  • Dise a me tua nom. – Bisa mi bo nòmber.
  • Me no va responde a acel demanda. – Mi no ta kontestá e pregunta ei.
  • Nos desira a tu un bon aniversario. – Nos ta deseá bo un felis aniversario.
  • Tua idea pare asurda a me. – Bo idea ta parse mi absurdo.
  • Me pasea longo la strada, de un fini a la otra. – Kamino den kaya, di un banda pa otro.
  • Tu irita me de tempo a tempo. – Bo ta molestia mi di bes en kuando.
  • La note progresa a la lus prima. – E anochi ta avansa pa atardi.
  • De lundi a jovedi es cuatro dias. – Di djaluna te ku djaweps ta kuater dia.

De echo, kualke preposishon ku ta indiká un lokashon tambe por indiká moveshon pa e lokashon ei. Por ehèmpel, den me pone mea libros en mea saco ("Mi ta pone mi bukinan den mi saku"), den obviamente ta enserá moveshon "dentro". Ora mester di klaridat adishonal, por pone a promé ku e preposishon pa klarifiká e sensashon di moveshon pa:

  • Core a la casa. – Kore bai kas.
  • Core en la casa. – Kore bai kas.
  • Core a en la casa. – Kore bai kas.
  • La gato salta sur la table. – E pushi ta kore riba mesa.
  • La gato salta a sur la table. – E pushi ta kore riba mesa.

Un uso spesial di a ta promé ku un otro preposishon, pa krea un adverbio. Si e preposishon ta indiká un lugá, e kombinashon ta sugeri moveshon den e direkshon indiká. A ante i a pos ta wòrdu usa tambe pa indiká tempu promé òf despues:

  • La can core a ante. – E kachó ta kore bai dilanti.
  • Tu pote pone tua saco a supra. – Bo por pone bo tas riba bo.
  • La sumerjor ia vade a su. – E buelo a baha.
  • Vide a su. – Wak abou.
  • Me ia visita esta vila a ante. – Mi a bishitá e siudat aki promé.
  • Nos pote reveni a pos. – Nos por bolbe despues.

Otro uso spesial di a ta agregá un komplemento na e obheto den un frase. (Den algun kaso, por usa otro preposishon tambe pa e propósito aki.)

  • El ia pinti sua casa a blanca. – E tabata pinta su kas blanku.
  • Me va servi la gambas a/en fria. – Mi ta sirbi e karpintanan friu.
  • Los ia eleje Maria a/per presidente. – Nan a skohe Maria komo presidente.

E komplemento por ta un infinitivo. Por usa " per "en bes di "a", pero e nifikashon ta ku e suheto di e verbo prinsipal tin intenshon di realisá e akshon di e verbo infinitivo. A ta indiká ku e suheto ta pretendé ku e obheto ta hasié:

  • El comanda la soldatos a ataca la fortres. – Ordená e sòldánan pa ataká e fuerte.
  • Me va instrui vos a parla la lingua. – Mi ta siña bo papia e idioma.

Ante ta nifiká "antes" òf "delante di". Su kontrario ta pos.

Den espasho, ante ta indika un lokashon na e banda mas importante di un obheto espesifika. Kua banda ta mas importante ta dependé di e obheto i su konteksto. Hopi kos tin un kara frontale obvio ku nan ta enfrentá mundu; den otro kasonan, ante simplemente ta nifiká na e banda mas serka di:

  • Mea peto es ante mea dorso. – Mi pecho ta dilanti di mi lomba.
  • La jornales es ante la libros. – E revista ta dilanti di e buki.
  • Lo es tan oscur ce me no pote vide mea mano ante mea oios. – Ta asina skur ku mi no por mira mi man dilanti di mi wowo.
  • Un can reposa ante la boteca. – Un kachó ta kai dilanti di e tienda.
  • Nos ave multe labora ante nos. – Nos tin hopi trabou dilanti.

Den tempu, ante ta indiká un punto ku ta promé ku un tempu spesifiká:

  • Janero veni ante febrero. – Enero ta yega promé ku febrüari.
  • Los intende fini la labora ante la reposa de sol. – Nan tin intenshon di kaba ku e trabou promé ku atardi.
  • Verje a sinistra ante la fini de la strada. – Bira na man robes promé ku fin di kaya.
  • Nos esperia la lampo ante la tona. – Nos ta eksperensiá lampi promé ku tormenta.

Ante tambe por indiká moveshon na un punto kontra algu (= a ante):

  • On ia pone un monton de libros ante me. – Nan a pone un pila di buki dilanti di mi.
  • Me veni ante tu per demanda per tua pardona. – Mi ta bini dilanti di bo pa pidi diskulpa.

Ante cuando, òf ante ce, ta nifiká antes komo konjunshon (antes di e momentu ku):

  • Nos vide la lampo ante cuando nos oia la tona. – Nos ta mira lampi promé ku nos tende tormenta.

Asta ta nifiká "te" un obheto òf lokashon spesífiko:

  • El ia acompania me asta mea auto. – E tabata bai ku mi outo.
  • La tera es covreda con neva asta la montania. – E tera ta kubri ku nèg te na e serunan.
  • Me es empapada asta mea pel. – Mi ta drench te na mi kurpa.
  • La custa ia cade asta sola un euro. – E preis a baha te na solamente un euro.
  • El ia visita cada pais de Andora asta Zambia. – E a bishitá tur pais, for di Andorra te Ku Zambia.
  • Studia la pajes dudes-sinco asta cuatrodes-du. – Página di estudio 25 pa 42 (inclusive).

Esaki ta hiba na e sentido temporal di asta, ku ta "hasta":

  • El labora asta medianote. – E ta traha te mei anochi.
  • Espeta asta la estate. – Warda te ku zomer.
  • Asta doman! – Te mañan / nos ta topa mañan!

Ca ta nifiká"ku". E ta indiká e punto di referensia pa un komparashon di inegalidat:

  • Mea can es plu intelijente ca me. – Mi kachó ta mas inteligente ku mi.
  • Acel es multe min interesante ca esta. – Esey ta hopi menos interesante ku esaki.
  • La sielo e tera ave plu cosas ca tu imajina en tua filosofia. – Tin mas kos den shelu i riba tera ku bo ta soña den bo filosofia.

Como e ta nifiká "manera". E ta indiká e punto di referensia pa un komparashon di igualdat:

  • El rie como un iena. — E ta hari manera un hiena.
  • Tua cor es dur como petra. – Bo kurason ta duru manera un piedra.
  • Iogurte es como crema. – Yogurt ta manera krema.
  • Tu ia veni a la mesma conclui como me. – Bo a yega na e mesun konklushon ku mi.
  • Me pote salta tan alta como tu. – Mi por bula mes haltu ku bo.
  • Condui como un adulte. – Komportá bo mes manera un adulto.

Con ta nifiká "ku". Su kontrario ta sin.

Introdusí un persona, kos òf estado kompañante:

  • Me vide la xica con sua padre. – Mi ta mira e mucha muhé ku su tata.
  • Los vole come con nos. – Nan ke kome ku nos.
  • Nos bevi cafe con lete. – Nos ta bebe kafé ku lechi.
  • On ia misca la zucar con sal. – E sukari a wòrdu kombiná ku salu.
  • Los batalia con la elementos. – Nan ta bringa ku e elementonan.
  • No multe parolas comensa con X. – No ta hopi palabra ta kuminsá ku X.
  • El ia dona a me un libro con multe fotos. – E a duna mi un buki ku hopi potrèt.
  • Elena es un xica con capeles roja. – Elena ta un mucha muhé ku kabei kòrá.
  • La om vea senta con un pipa en sua boca. – E hòmber di edat ta sinta ku un pipa den su boka.
  • Sua sposa regarda el con stona. – Su esposa ta wak e hòmber asombrá.
  • Compara esta con la clima de ier. – Kompará esaki ku e klima di ayera.
  • Tota cambia con la pasa de tempo. – Tur kos ta kambia ku tempu.
  • A cada dia, me leva con la sol. – Tur dia mi ta lanta ku solo.
  • E con acel parolas, el ia desapare. – I ku e palabranan ei el a disparsé.

Con tambe por nifiká" mediante", presentando algu ku ta wòrdu usa komo un herramienta:

  • Me scrive con un pen. – Mi ta skirbi ku un pluma.
  • Nos oia con nosa oreas. – Nos ta skucha ku nos orea.
  • La cavalo colpa con sua pede. – E kabai ta dal.
  • El ia compra un casa con la mone cual el ia erita. – E a kumpra un kas ku e plaka ku el a heredá.

Ora un akshon ta tuma lugá pa medio di algu mas abstrakto òf ménos manera un herment, par a preferí.

An con ta nifiká a pesar di:

  • Nos va fali an con tua aida. – Nos lo faya asta ku bo yudansa.

Contra ta nifiká "kontra". E ta introdusi algo ku ta mira of ta move den e direkshion kontrario, sea real of metaforikamente:

  • Clui tua oios contra la lus. – E ta sera su wowonan kontra lus.
  • Esta camera es secur contra acua. – E kamber aki ta resistente na awa.
  • La elinicas antica ia batalia contra Persia. – E griegonan di antigwedat a bringa kontra Persia.
  • La scala es contra la serca. – E eskalera ta kontra e baranda.
  • El lisca e cade contra la mur. – E ta skeda i kai kontra e muraya.
  • Nada contra la flue es difisil. – Ta difísil pa landa na altura di riu.
  • Me es contra la gera. – Mi ta kontra guera.
  • Tu ia ata contra mea desiras. – Bo a aktua kontra mi deseonan.

De ta nifiká "di". E ta presentá algu manera un orígen:

  • Me es de New York. – Mi ta di New York.
  • Me viaja de Paris a London. – Mi ta biaha for di Paris pa Londres.
  • La paperes ia cade de la fenetra. – E papelnan a kai for di bentana.
  • Me ia reseta un letera de la re. – Mi a risibí un karta di rei.
  • La furor asconde sua fas de la cameras. – E ladron ta skonde su kara for di e kameranan.
  • La acua difere de la asida par sua cimica. – Awa ta diferente for di ácido den su kimika.
  • La resulta depende de la metodo usada. – E resultado ta dependé di e método ku ta wòrdu usá.
  • Nos labora ja de la lus prima. – Nos a traha for di atardi.
  • Multe anios ia pasa de la gera. – Hopi aña a pasa for di e guera.
  • La table es fada de lenio. – E mesa ta di palu.
  • Tu gusta carne de oveta? – Bo ta gusta lamchi?

Por ehèmpel, de ta presentá e persona òf kos ku algu ta pertenesé na dje:

  • Acel es la auto de mea frate. – Esey ta e auto di mi ruman homber.
  • Me gusta escuta la canta de la avias. – Mi ta gusta tende e kantika di e piskánan.
  • El ia es impresada par la cuietia de la foresta. – E tabata impreshoná pa e trankilidat di e palu.
  • Dona un peso de torta a me, per favore. – Duna mi un pida bolo, por fabor.

Mas abstrakto, de hopi biaha ta indiká un relashon general entre dos kos, òf entre un kalidat òf akshon i un kos:

  • Me ave tre caxas de libros per vende. – Mi tin tres buki pa bende.
  • El ia presta a me un tela de un color fea. – E a presta mi un paña di koló desagradabel.
  • La tore ave cuatro metres de altia. – E toren ta 40 meter haltu.
  • Esta balde es plen de pexes. – E kubo aki ta yen di piská.
  • Nos vole es libre de vos. – Nos ke liberá nos mes for di bo.
  • La ora ia veni per parla de multe cosas. – A yega e momento pa papia di hopi kos.

Loke lo ta un sustantivo kompuesto den algun idioma ta ser ekspresá komunamente komo dos sustantivo uní pa de den LFN:

  • Mea oculo de sol es rompeda. – Mi brillantanan di solo ta kibra.
  • La gavota es un avia de mar. – E gaviota ta un paña di laman.
  • Esta va es tua sala de dormi. – Esaki lo ta bo kamber.
  • Tu ia oblida aplica la freno de mano. – Bo a lubidá di pone e frena di man.
  • Per sua come de matina, el bevi sola cafe. – Pa desayuno, e ta bebe solamente kafé.
  • El es la campion de mundo de tenis de table. – E ta kampion mundial di tenis riba mesa.

De ta aparesé komo e di dos elemento den un seri di ekspreshon fiho ku ta funshoná komo preposishon kompleho:

  • Los ia ajunta tota la ingredientes con eseta de la sal. – Nan a añadi tur ingrediente cu eksepshon di sal.
  • Los ia usa zucar en loca de sal. – Nan a usa sukari en bes di salu.
  • Me es tarda par causa de un conjesta de trafica. – Mi ta yega lat pa motibu di un stòp di tráfiko.
  • La campaneria es a destra de la catedral. – E kandela ta na man drechi di e katedral.

De por wòrdu poné promé ku un otro preposishon pa indiká moveshon alehá di:

  • La gato salta de sur la seja. – E pushi ta saltá for di e stul.
  • Un arania rampe de pos la orolojo. – Un spider ta kana tras di e reloj.
  • La pasaros asende de entre la arbores. – E spargunan ta subi for di palu.

Manera a, de por kambia un preposishon den un adverbio. E adverbio ta nifiká 'desdi e lokashon sugeri pa e konteksto':

  • La monstro ia veni de su. – E monstruo a bini for di abou.
  • La gidor ia cria de ante, ma me no ia pote oia. – E lider tabata grita for di dilanti, pero mi no por a tende.

De cuando, òf de ce, ta nifiká "desdi" komo konjunshon ("desdi e momentu ku"):

  • De cuando me ia es un enfante, me desira sta sur la luna. – For di tempu ku mi tabata mucha, mi a ke para riba luna.

En ta nifiká "na" òf "den". Su kontrario ta estra.

E ta indiká un lokashon den espasio òf tempu ku ta total òf parsialmente kontené den algu otro:

  • Mea cor es en mea peto. – Mi kurason ta den mi pecho.
  • La sol es en la sielo. – Solo ta den shelu.
  • Nos espeta en la auto. – Nos ta warda den outo.
  • La plantas es en vasos. – E plantanan ta den pot.
  • Sua ditos es fisada en la manico de un tas. – Su dede ta atrapá den e man di un kop.
  • Me ave alga pensas en mea mente. – Mi tin algun pensamentu den mi mente.
  • Gatos no gusta es en acua. – E kachonan no gusta ta den awa.
  • Nos no vide la stelas en la dia. – Nos no ta mira e streanan den dia.
  • Beethoven ia nase en 1770. – Beethoven a nase na 1770.
  • Nos ia visita la museo en febrero. – Nos a bishitá e museo na febrüari.
  • El ia scrive la libro en tre semanas. – E a skirbi e buki den tres siman.

Metaforikamente, e lokashon por ta un estado, un aktividat òf un manera:

  • Me no vole viaja en esta clima. – Mi no ke biaha ku e klima aki.
  • La construida es en foco. – E edifisio ta na kandela.
  • Nos es en peril. – Nos ta den peliger.
  • Esce nos es en acorda? – Nos ta di akuerdo?
  • En ajunta, me vide un problem nova. – Ademas, mi ta mira un problema nobo.
  • En fato, me vide du problemes. – De echo, mi ta mira dos problema.
  • Nos ia pasa un ora en conversa. – Nos a pasa un ora di kombersashon.
  • La enfantes senta en un sirculo. – E muchanan ta sinta den un sirkulo.
  • Me va repete esta en elinica. – Mi ta ripiti esaki na griego.
  • La custas es en euros. – Preisnan ta den euro.

En tambe por nifiká "dentro di" (=a en):

  • El ia cade en la rio. – El a kai den riu.
  • Pone la dejetada en la baldon. – Pone e shushi den e baki.
  • Un bon idea ia veni en sua testa. – Un bon idea a drenta den su kabes.
  • Me ia tradui la article en franses. – Mi a tradusí e artíkulo na franses.
  • Nos pasa en un eda nova. – Nos ta pasando den un era nobo.

En cuando, òf en ce, e ta nifiká "ora", "mientras", "na un momento durante e tempu ku":

  • Lo ia comensa pluve forte en cuando la reportor ia parla. – E awa a kuminsá kai hopi ora e reportero tabata papia.

Entre ta nifiká "entre". E ta indiká ku un lugá òf tempu ta ser rondoná pa dos òf mas otro:

  • Mea testa es entre mea oreas. – Mi kabes ta entre mi orea.
  • La table es entre la seja e la mur. – E mesa ta entre e stul i e muraya.
  • Txesco es entre Deutxland, Osteraic, Slovensco, e Polsca. – The Czech Republic is between Germany, Austria, Slovakia, and Poland.
  • El viaja entre Paris e Madrid a cada semana. – E ta biaha entre Paris i Madrid tur siman.
  • Tu es entre amis asi. – Bo ta entre amigunan aki.
  • La bal ia cade entre la flores. – E bala a kai entre e flornan.
  • Cual es la difere entre un mur e un serca? – Kiko ta e diferensia entre un muraya i un baranda?
  • Elefen promove comunica entre poplas. – LFN ta promove komunikashon entre pueblo.
  • On va ave un interval de des minutos entre la du atas. – Lo tin un intervalo di dies minuut entre e dos aktonan.
  • El ia nase entre la geras. – E a nase entre dos guera.
  • Me velia usual entre sete e oto. – Normalmente mi ta lanta entre shete i ocho ora.
  • On debe paia entre des e dudes euros. – Bo mester paga entre dies i binti euro.

Estra ta nifiká "fuera". Su kontrario ta en.

E ta indiká un lokashon ku no ta kontené den nada otro:

  • Mea sapato es estra mea calseta. – Mi sapatu ta for di mi zóki.
  • El abita estra la site. – E ta biba pafó di siudat.
  • On no ave aira estra la barcon. – No tin aire for di e boto.
  • Tu es aora estra peril. – Awor bo ta for di peliger.
  • No telefoni estra la oras de labora. – No yama pa telefòn despues di orario di trabou.

Estra can also indicate movement towards such a location (= a estra):

  • La enfantes core estra la casa. – E muchanan a kore for di kas.

Metaforikamente, estra por nifiká "excepto pa":

  • El records no cosa esta sua nom. – E no ta kòrda nada ku no ta su nòmber.

Longo ta nifiká "largo". E ta indiká e ruta ku algu ta sigui ora e ta move:

  • Me pasea longo la strada. – Kamino di kaya.
  • La balsa ia flota longo la rio. – E barku a flota abou di riu.
  • La xico lisca longo la ramo. – E mucha ta glisá riba e rama.
  • Un arania rampe longo mea gama. – Tin un spider ku ta subi mi pianan.

Por ehèmpel, e por nifiká tambe "según" loke un hende a bisa òf skibi:

  • Longo la predise, oji va es an plu calda. – Segun pronóstiko, mañan lo ta mas kalor ainda.
  • La viaja tra tempo es posible, longo esta fisiciste. – Viaha den tempu ta posibel, segun e físiko aki.

Par ta nifiká "pa". E ta indiká e agente di un verbo pasivo, òf e autor di un kreashon:

  • El ia es colpada par un bal de neva. – E tabata bati pa un bola di nèi.
  • Me es surprendeda par tua reata. – Mi ta keda sorprendí pa su reakshon.
  • Suiz es ensircada par otra paises. – Suisa ta rondoná pa otro paisnan.
  • Hamlet es un teatral par Shakespeare. – Hamlet ta un Obra di Shakespeare.

Por ehèmpel, e ta indiká tambe un akshon òf método pa hasi algu:

  • Me ia viaja asi par tren. – Mi a biaha pa aki pa trein.
  • Roberto es mea fio par sposi. – Roberto ta mi yerno.
  • La botelas es codigida par color. – E botelanan ta kodé pa koló.
  • Nos ia descovre tua secretas par nosa spiores. – Nos a deskubrí su sekreto dor di nos spionnan.
  • La prisonida ia evade par asconde su un camion. – E prizonero a hui bai sconde bou di un truck.
  • Me va destrui la serca par sola un colpa de pede. – Mi ta destruí e baranda ku un solo poncha.
  • On no pote solve esta problem par negosia. – E problema aki no por ser solushoná pa medio di negoshashon.

Ora un verbo transitivo ta bira un sustantivo i e suheto i e obheto di e verbo ta di naturalesa similar (por ehèmpel, tur dos ta hende), par ta ser usa pa indiká e suheto i di òf a pa indiká e obheto:

  • La ama par la madre. – E amor di e mama. (Mama ta stima)
  • La ama de/a la madre. – E amor di / pa e mama. (E mama ta stimá)
  • La ataca de la troianes par la elinicas. – E atake di / riba e troyanonan pa e griegonan. (E griegonan ta ataká e troyanonan)

Per ta nifiká "pa". Introducí un meta òf destinadó:

  • Nos labora per mone. – Nos ta traha pa plaka.
  • Tases es usada per bevi. – Ta usa kopnan pa bebe.
  • Me viaja per vide la mundo. – Mi ta biaha (pa mira mundu).
  • Tu es vestida per un sera de dansa. – Bo ta bisti pa un anochi di baile.
  • Me va vade a la botecas per tu. – Mi ta bai tienda pa bo.
  • El ia scrive la libro per sua madre. – E a skirbi e buki pa su mama.
  • La viaja va es perilosa per tu. – E biahe lo ta peligroso pa bo.
  • Me batalia per mea vive. – Mi ta bringa pa mi bida.
  • Per esta razona, me no pote parla longa. – Pa e motibu ei mi no por papia pa hopi tempu.
  • Per esemplo, considera la balena. – Por ehèmpel, konsiderá e balena.

Por ehèmpel, e ta indiká tambe un artíkulo interkambiá ku otro:

  • Tu ia paia tro per acel computador. – Bo a paga muchu pa e kòmpiuter ei.
  • Me ia compra lo per mil euros. – Mi a kumpra e pa mil euro.
  • Grasias per tua carta postal. – Danki pa bo postcard.

E por indiká un periodo di tempu previsto:

  • Nos vade a Colorado per un semana. – Nos ta bai Colorado pa un siman.
  • Me no va retarda tu per plu ca un minuto. – Mi no ta tarda bo mas ku un minüt.

Komo kaso spesial, per ta introdusí algu ku ta ser faborá òf representá:

  • Me ia vota per la proposa, ma tu ia vota contra lo. – Mi a vota na fabor di e proposishon, pero boso a vota kontra.
  • Car tu no ia es ala, me ia parla per tu. – Pasobra bo no tabata aya, mi a papia den bo nòmber.

Pos ta nifiká "despues" òf "tras". Su kontrario ta ante.

Den espacio, e ta indica un localizacion na e banda menos importante di un obheto especifica:

  • Mea dorso es pos mea peto. – Mi lomba ta tras di mi pecho.
  • La aparatos es pos un porte securida. – E ekipo ta tras di un porta será.
  • La xicos turbosa ia asconde pos la cabana. – E muchanan malbado a sconde tras di e baranda.

Den tempu, pos ta indiká un punto ku ta sigui un tempu spesifiká:

  • Desembre veni pos novembre. – Desèmber ta bini despues di novèmber.
  • Los va comensa bevi pos la reposa de sol. – Nan lo kuminsá bebe despues di atardi.
  • Verje a destra pos la eglesa. – Bira na man drechi despues di misa.
  • Me va reveni pos tre dias. – Mi ta bolbe den tres dia.

Pos tambe por indiká moveshon na un punto tras di algu( = un pos):

  • La serpente ia desapare pos la arbor. – E kolebra a disparsé tras di e palu.

Pos cuando, òf pos ce, ta nifiká "despues" komo konjunshon ("despues di e momentu ku"):

  • Nos oia la tona pos cuando nos vide la lampo. – Nos a tende tormenta despues di a mira fulminashon.

Sin ta nifiká "sin". E ta indiká algu ku ta ausente:

  • Tua sposa gusta sua cafe sin lete. – Su esposa ta gusta su kafé sin lechi.
  • Me ia pasea tra la pluve sin parapluve. – Mi a kana bou di áwaseru sin paraguas.
  • On ave no fuma sin foco. – No tin huma sin kandela.
  • Me va decora la casa intera sin aida. – Mi ta dekorá henter e kas sin yudansa.
  • Tu es tota sin compatia. – Bo ta kompletamente sin piedat.
  • El ia adormi sin intende. – E tabata drumi sin ke.
  • La rexercor ia sorti sin descovre la responde. – E investigador a bai sin a haña e kontesta.
  • La depinta ia cade sin causa evidente. – E pintura a kai sin aparente motibu.

Sirca ta nifiká "rond". E ta indiká un posishon ku ta rondoná òf ta enserá algu mas:

  • La campores fa cantas sirca la foco. – E campistanan ta kanta kantika rònt di kandela.
  • Mea mano es cluida sirca mea diton. – Mi man ta será rònt di mi pulgar.
  • Edera crese sirca la tronco. – E iver ta krese rònt di e palu.
  • On ave pinta verde sirca la fenetras. – Tin pintura berde rond di e bentanan.

Tambe e por indiká moveshon riba un kaminda sirkunsidente:

  • La luna vade sirca la tera, e la tera vade sirca la sol. – E luna ta gira rond di tera y e tera ta gira rond di solo.
  • Nos intende viaja sirca la mundo par cavalo. – Nos tin intenshon di bai rònt mundu riba kabai.
  • El vaga sirca la jardin e ole la flores. – E ta kana rònt di e hòfi i ta sinti e aroma di flor.

Ku ekspreshon di tempu i kantidat, sirka ta indiká ku e balor ta aproksimá; e balor real ta den algun lugá di e rang di sirkunsidio:

  • Me ave sirca sincodes anios. – I am about 50 years old.
  • Me pote pensa a sirca sento razonas per no revela mea eda. – Mi por pensa riba un sentenario di motibo pa no revela mi edad.
  • La conserta ia comensa sirca dui pos dudes. – E konsierto a kuminsá rond di ocho i mei.
  • Sirca la lus prima, me ia oia tua can abaiante. – Around dawn, I heard your dog barking.

Su ta nifiká "bajo". E ta indiká un lokashon ku ta mas abou ku otro, sea físikamente òf metaforikamente:

  • La neva craci su mea pedes. – E nieve ta kria bou di mi pia.
  • La solo es su la sofito. – E piso ta bou di dak.
  • Antilopes ia reposa su la arbores. – E antíloponan tabata sosegá bou di e palu.
  • On ave un table de sanduitxes su la fenetra. – Tin un mesa di sandwich bou di bentana.
  • Tu pare es su la influe de la vino. – Bo ta parse di ta bou di influensia di biña.
  • Me no pote labora su tua regulas. – Mi no por traha bou di bo reglanan.

Por ehèmpel, su por indiká tambe kualke lugá ku ta físikamente kubri pa algu, sea ku e ta realmente mas abou òf nò:

  • La color vera de la sofito es apena vidable su esta pinta fea. – E koló real di e dak apenas ta ser mira bou di e pintura desagradabel aki.
  • Me ave un paceta su mea braso. – Mi tin un pakete bou di mi brasa.
  • El ia porta un sueter su sua jaca. – E tabata bisti un sweater bou di su paña.

Su tambe por indiká moveshon na un lokashon bou di algu (=a su):

  • La acua ia vade su la mobilas. – E awa a pasa bou di e mueblenan.

Supra ta nifiká "riba". E ta indiká un lokashon ku ta mas haltu ku otro, sea físikamente òf metaforikamente:

  • La nubes es supra mea testa. – E nubianan ta riba mi kabes.
  • La teto es supra la sofito. – E dak ta riba e plafond.
  • El ia apoia supra la table per ateni la sal. – El’a inkliná riba e mesa pa yega na e salu.
  • Un tempesta enorme developa supra la mar. – Un tormenta grandi ta brotando riba laman.

Supra ta enserá un diferensia entre e dosememnan. Si no tin espacio, ta usa sur na su luga.

Por ehèmpel, supra por indiká tambe kualke kos ku ta kubri otro kos físikamente, sea ku e ta realmente mas haltu òf nò:

  • La montania lansa un ombra supra nosa casa. – E seru ta tira un sombra riba nos kas.
  • El ia porta un covretota supra sua otra vestes. – E tabata tin overall bisti riba su otro pañanan. Solo ta sali riba tera.

Supra tambe por indiká moveshon na un lugá anterior (=a supra):

  • La sol leva supra la tera. – Solo ta sali riba tera.

Sur ta nifiká "on". E ta indiká un lokashon riba e superfisio di algu, sea sostené riba dje pa gravedat òf fihá na dje di un otro manera:

  • Mea xapo es sur mea testa. – Mi sombré ta riba mi kabes.
  • No senta sur la seja rompeda. – No sinta riba e stul kibra.
  • Si on sta sur la balcon, on vide la mar. – Si bo para riba e balkon, bo por mira laman.
  • La asfalto sur la strada fonde en la caldia. – E asfalt riba caminda ta smelt den e calor.
  • Esce la vive esiste sur Marte? – Tin bida riba Mars?
  • Me va pende esta depinta sur la mur. – Mi ta bai kologá e pintura aki na muraya.
  • La om ia besa la fem sur sua jena. – E hòmber a sunchi e muhé riba su kara.

Sur tambe por nifiká "sou" (=a sur):

  • Pone tua cartas sur la table. – Pone bo karchinan riba mesa.
  • Un roca cual cade sur la tera es nomida un meteorite. – Un baranka ku kai riba tera ta wòrdu yamá un meteorito.
  • El ia pone un dital sur sua dito. – El’a pone un dedal riba su dede.

Metaforikamente, sur ta nifiká conserniente òf sobre e tema de:

  • La teatral es sur la gera. – E obra ta tokante e guera.
  • Me ia leje multe libros sur la tema. – Mi a lesa hopi buki riba e tema.
  • La xica plora sur sua pupa perdeda. – E mucha ta yora riba su popchi perdi.

Tra ta nifiká "a través". E ta indiká un lokashon den kua e moveshon ta tuma lugá, pasando di un ekstremo pa otro:

  • Acua flue tra la tubos. – Awa ta kore dor di e pipanan.
  • La enfantes ia core tra la vileta. – E muchanan a kore dor di e pueblo.
  • La pluve ia trova un via tra mea saco. – E áwaseru a haña un kaminda dor di mi tas.
  • La tren vade de Milano a Roma tra Bologna. – E trein ta bai for di Milan pa Roma via Bologna.
  • Un rueta gida tra la campos a la lago. – Un kareda ta hiba dor di e kunukunan pa e lago.
  • Me regarda la stelas tra la fenetra abrida. – Mi ta wak e streanan dor di e bentana habrí.
  • Los ia resta juntada tra la anios. – Nan a keda huntu durante añanan.
  • El ia senta en un sejon tra la note. – El a sinta den un stul henter anochi.
  • On ia oia la esplode tra la site. – E exploshon por a wordo scucha den henter e siudat.

Tra cuando, òf tra ce, ta nifiká mientras, mientras, durante henter e tempu ku:

  • Me senta tra cuando mea larmas flue. – Lo ta mientras mi lágrima ta kana.

Ultra ta nifiká "al otro banda". E ta indiká un lugá riba e otro banda di algu:

  • La scola es ultra la eglesa. – E skol ta mas aya di misa.
  • Ultra la ponte es un vista merveliosa. – (Pa wòrdu mira for di) otro banda di e brug ta un bista maravioso.
  • Esta taxe es ultra mea capasia. – E tarea aki ta mas ayá di mi talentonan.

Tambe por indiká moveshon pa e lokashon ei (=a ultra):

  • La esplorores ia viaja ultra la montanias. – E eksploradónan a biaha mas aya di e serunan.
  • Los ia remi un barceta ultra la lago. – Nan a rema un boto krusa e lago.

Konjunshonnan

[editá | editá fuente]

Un konjunshon ta un palabra ku ta uni dos kos. Tin dos tipo: koordiná i subordiná.

Konjunkshonnan koordiná

[editá | editá fuente]

Un konjunshon di koordinashon ta uni dos komponente di e mesun tipo, produsí un komponente mas grandi di e tipo ei. Por ehèmpel, dos frase nominal uní pa e ta forma un frase nominal mas grandi.

Tin kuater konjunshon koordinadó:

  • e - i (tur dos komponente ta igual valido)
  • o - o (un di e komponentenan ta válido; posiblemente tur dos ta válido)
  • no - no, i no ,pero no (e promé komponente ta válido; e di dos no)
  • ma - pero (tur dos komponente ta igual válido, pero ta kontrastenan ku otro)

Ehèmpelnan:

  • La om e la fem vade a la casa. – E hòmber i e muhé ta bai kas.
  • Tu es multe vea e saja. – Bo ta hopi bieu i sabí. (probablemente hopi sabi, sino e oracion lo ta tu es saja e multe vea)
  • El ia labora ante e pos sua vacanse. – E tabata traha promé i despues di su fakansi.
  • Sua aniversario es en marto o april. – Su aniversario ta na maart òf april.
  • Tu desira cafe o te? – Bo ke kafé òf tè?
  • On pote visita la museo a lundi o jovedi. – Bo por bishitá e museo riba djaluna òf djaweps (òf tur dos).
  • On ia eleje tu, no me. – Nan a skohe bo, no mi.
  • Me ia conta no sola la oveas ma ance la capras. – Mi a konta no solamente e karnénan, sino tambe e kabrinan.

Ku lista di mas ku dos elemento, e konjunshon normalmente ta wòrdu remplasá pa un koma, eksepshon entre e par final. Hopi biaha tambe ta inkluí un koma promé ku e konjunshon, den e lista ei:

  • Nos va viaja tra Italia, Suiza, Osteraic, e Deutxland. – Nos lo biaha pa Italia, Suisa, Austria i Alemania.

Pa enfatiza, e, o i no por duplica, poniendo e instancia adicional prome cu e prome componente. Un dobel òf ta ekskluí e posibilidat ku tur dos komponente ta válido:

  • e… e – tanto… komo
  • o… o – òf… òf
  • no… no – ni… ni

Ehèmpelnan:

  • E Luis e Maria vade a scola. – Tanto Luis komo Maria ta bai skol.
  • O tu o me gania, ma no ambos. – Nos lo gana abo òf ami, pero no tur dos.
  • Me ave no la tempo no la desira per leje plu. – Mi no tin ni tempu ni gana di sigui lesa.

E, o i ma tambe por uni dos klauso òf frase:

  • Me ia vade a la biblioteca, e tu ia visita la museo. – Mi a bai biblioteka i bo a bishitá e museo.
  • O nos solve esta problem, o la mundo va fini. – Òf nos ta solushoná e problema aki, òf e mundu lo kaba.
  • Ma acel es difisil. – Pero esei ta difísil.

E adverbio donce tambe ta ser usa den e forma aki, komo un abreviashon di e donce:

  • Me pensa, donce me esiste. – Mi ta pensa, despues mi ta eksistí.
  • Nos no ave un mapa, donce nos es perdeda. – Nos no tin un mapa, p'esei nos ta pèrdí.

Konjunkshonnan subordiná

[editá | editá fuente]

Un konjunshon subordiná ta uni un klausula ku e frase kontenedor, indikando su ròl den e frase ei.

Tin tres tipo: subordinadornan di pronombre, subordinadornan di atverbio i subordinadornan spesial.

Pronombre relativo

[editá | editá fuente]

E pronombronan interrogativo cual i ci tambe por sirbi komo konjunshonnan subordinante (pronombronan relativo) pa introdusí klausulanan relativo:

  • La om ci ia abita asi ia vade a New York. – E hòmber ku tabata biba aki a bai New York.
  • La poma cual ia cade de mea saco es aora noncomable. – E manzana ku a kai for di mi saku awor no ta kuminda.
  • La fem de ci nos parla labora a mea ofisia. – E muhé ku nos ta papia di dje ta traha den mi ofisina.
  • Tua libro, en cual me ia scrive sua nom, es sur la table. – Bo buki, den kua mi a skirbi su nòmber, ta riba mesa.

Normalmente nan ta relashoná ku un sustantivo anterior. Tin biaha e sustantivo aki ta keda skonde. Den e kasonan aki, por añadí un pronombre pa klarifiká e nifikashon:

  • Esta es lo cual parteni a tu. – Esaki ta loke ta pertenesé na bo.
  • La auto blu es lo en cual nos vole viaja. – E outo blou ta esun den kua nos ke biaha.
  • Acel es el ci me ia vide. – Esei ta esun ku mi a mira / Esei ta e persona ku mi a mira.
  • Tu es el a ci me ia parla ier. – Bo ta esun ku mi a papia kuné ayera.
  • Ci osa, gania. – Esun ku tin kurashi ta gana.

E uso di cual i ci den preguntanan indirekto ta hopi similar.

Atverbio interrogativo

[editá | editá fuente]

Atverbionan interrogativo -do, cuando, cuando, como, i perce- for siri komo konjunshonnan kuta introdusi klausulanan adverbial:

  • Nos parla como nos pensa. – Nos ta papia manera (=den e forma) ku nos ta pensa.
  • Me dormi cuando me pote. – Mi ta drumi ora mi por.
  • Me va esplica cuanto me comprende. – Mi ta splika tur loke mi ta komprondé.
  • Nos abita do la du rios encontra. – Nos ta biba kaminda e dos riu ta.
  • Me ia fini la taxe en cuando tu ia parla a me. – Mi a kaba e tarea ora bo tabata papia ku mi.
  • Nos va core a do la vias encontra. – Nos lo kore bai kaminda e kaminda ta.

Nan por wòrdu usa tambe despues di un sustantivo, komo konhunshonnan ku ta introdusí klausulanan relativo:

  • Me labora en Paris, do me abita. – Mi ta traha na Paris, kaminda mi ta biba.
  • El va visita en julio, cuando la clima es bon. – E lo bishit'é na yüli, ora tin bon tempu.
  • Acel es la razona perce Juan ia parti. – Esei ta e motibu pakiko John a bai.

I tambe ta usa den preguntanan informá (un tipo di klausula nominal).

Konhunshon spesial

[editá | editá fuente]

E konjunshonnan spesial di subalterno ce i esce ta introdusí klausinan sustantivo. Ce ta presentá un deklarashon informá, i esce ta presentá un pregunta informá tokante e bèrdat di un deklarashon.

  • Me pensa ce tu nesesa un vacanse. – Mi ta kere ku bo mester di un vakashon.
  • Me no sabe esce el va veni. – Mi no sa si e lo bin.

Nan por wòrdu usa despues di sierto sustantivo, adjektivo i preposishon pa kompleta e nifikashon:

  • La idea ce la Sol orbita la Tera es un era. – E idea ku Solo ta orbita Tera ta un eror.
  • Nos es surprendeda ce vos no ia cexa. – Nos ta keda sorprendí ku e no a keha.
  • Me es felis ce tu ia susede. – Mi ta kontentu ku bo a logra esei.
  • Los no ia es serta esce la tren ia parti ja. – Nan no tabata sigur si e trein ya a bai.
  • La gato ia entra a la sala sin ce algun vide el. – E pushi a drenta e kamber sin ku niun hende a mir'é.

Ce por wòrdu usa tambe pa introdusí un klausula ku ta ekspresá un resultado:

  • El ia es tan fatigada ce el no ia pote pensa. – E tabata asina kansá ku e no por a pensa.
  • El ia es tan fame ce el ia pote oia la ronca de sua stomaco. – E tabata asina hamber ku e por a tende su stoma ta bati.

E subordinadónan spesial afin, car, si i ca ta introdusí klausinan atverbial:

  • Me va veni si tu clama. – Mi ta bini si bo yama.
  • Me labora afin mea enfantes pote come. – Mi ta traha pa mi yunan por kome.
  • Lo es calda car la sol brilia. – Ta kalor pasobra solo ta bria.
  • Esta es plu labora ca me ia espeta. – Esaki ta mas trabou ku mi a spera.

Preguntanan

[editá | editá fuente]

Tin tres tipo di pregunta: esnan ku por wòrdu kontestá ku un simpel " sí "òf" nò", esnan ku ta presentá un variedat di opshon pa skohe i esnan ku ta pidi un informashon partikular.

Ademas, e preguntanan por ta direkto ("Na unda nos ta bai?") òf indirekto ("mi a puntra bo unda nos ta bai","Mi no Sa ken mi ta"). E preguntanan direkto ta terminá den un señal di pregunta (?).

Preguntanan di sí/no

[editá | editá fuente]

Un frase por bira un pregunta di si/no agregando esce ("ta e kaso ku"") na prinsipio:

  • Esce tu parla deutx? – Bo ta papia aleman?
  • Esce tu ia come la salada? – Bo a kome e salada?

Tin dos otro forma. Den e diskurso, den preguntanan ku ta presentá un posibilidat i simplemente ta pidi konfirmashon, no ta si? of no? e por wòrdu agregá na final di un frase. Y den preguntanan hopi simpel, un orador simplemente por eleva e tono di su voz na final:

  • Tu ia come la salada, si?
    • Tu ia come la salada, no?
    • Tu ia come, si?
    • Nos es perdeda, no?
    • Vos comprende?

E kontesta na un pregunta di sí/no ta si ("sí") òf no ("nò"). Si e ta bisa ku e posibilidat ekspresá den e pregunta ta bèrdat; e no ta bisa ku e ta falsu:

  • Tu desira bir? – Bo ke bièr?
    • Si, per favore. – Sí, por fabor. (Mi ke bièr)
    • No, grasias. – No, danki. (Mi no ke bièr)

Si e pregunta a ser formula den sentido negativo, si y no ta transmiti e mesun nifikashonnan cu lo a haci si e pregunta no tabata negativo. Pero esaki por resultá konfuso, p'esei por ta mas kla pa kontestá ku un frase kompletu:

  • Tu no desira bir? – Bo no ke bièr?
  • Si. – Sí. Sí. (Mi ke bièr)
  • No. – No. No. (Mi no ke bièr)
  • Si, me desira bir. – Sí, mi ke bièr.
  • No, me no desira bir. – No, mi no ke bièr.

Preguntanan alternativo

[editá | editá fuente]

Un pregunta alternativo simplemente ta pidi e oyentenan pa skohe un di varios opshon, generalmente ekspresá komo un lista uní ku e konjunshon o:

  • Tu desira te, cafe, o bir? – Bo ke tè, kafé òf bièr?
    • Cafe, per favore. – Kafé, por fabor.
  • Tu ia veni par auto, o par bisicle, o tu ia pasea? – Bo a bini den outo, na bisikleta òf na pia?
    • Par auto, probable. – Den outo, probablemente.

Otro preguntanan

[editá | editá fuente]

Otro preguntanan ta usa determinante interrogativo, pronombre of adverbio manera cual, ci, cuando, cuando, como, do, i perce. E palabra interrogativo generalmente ta move na komienso di e frase, pero tambe por aparesé na e lugá kaminda su kontesta lo a kai:

  • Cual libro tu leje? = Tu leje cual libro? – Ki buki bo ta lesa?
  • Ci es tua autor prefereda? = Tua autor prefereda es ci? – Ken ta bo autor preferí?
  • Cual es acel musica fea? = Acel musica fea es cual? – Kiko ta e músika horibel aki?
  • Cuando tu dormi? = Tu dormi cuando? – Ki ora bo ta drumi?
  • Cuanto tu ia paia? = Tu ia paia cuanto? – Kuantu bo a paga?
  • Como vos ia evade? = Vos ia evade como? – Kon bo a skapa?
  • Do nos es? = Do es nos? = Nos es do? – Unda nos ta?
  • Perce tu core? = Tu core perce? – Dikon bo ta kore?
  • Con cual tu come la salada? = Tu come la salada con cual? – Kiko bo ta kome e salada?
  • Cual force tu usa per come la salada? = Tu usa cual force per come la salada? – Ki forki bo ta usa pa kome e salada?
  • Con cual force tu come la salada? = Tu come la salada con cual force? – Ku kua forki bo ta kome e salada?
  • Como rapida tu pote come la salada? = Tu pote come la salada como rapida? – Kon lihé bo por kome e salada?

Preguntanan indirekto

[editá | editá fuente]

E preguntanan indirekto ta ser ekspresá komo klausulanan sustantivo, ku normalmente ta kontené e mesun seri di palabra ku un pregunta direkto lo tabatin, inkluyendo e mesun tempu verbal. Den un pregunta informá, e palabra pregunta semper ta wòrdu poné na prinsipio di e klausula subordiná:

  • Vos va demanda: “Ci tu ia vide?” → Vos va demanda ci me ia vide.
    • Bo ta puntra: "ken bo a mira?→Bo ta puntra ken mi a mira.
  • Me no recorda: “A ci me ia parla?” → Me no recorda a ci me ia parla.
    • Mi no ta kòrda: "ku ken mi a papia ?→Mi no ta kòrda ku ken mi a papia.
  • Los no sabe: “Cual nos va fa?” → Los no sabe cual cosa los va fa.
    • Nan No sa: "Kiko nos ta bai hasi?→Nan no sa kiko nan ta bai hasi.
  • Me vide: “Do me va senta?” → Me vide do me va senta.
    • Mi ta mira: "Na Unda mi ta sinta?→Mi ta mira unda mi ta sinta.
  • Me no ia sabe: “Cuando nos va parti?” → Me no ia sabe cuando nos va parti.
    • E no tabata sa: "Ki dia nos lo bai?→Mi no tabata sa ki dia nos lo a bai.

Pregunta di si/no, ora nan ta indirekto, semper usa esce:

  • El no sabe: “Esce los ia parti?” → El no sabe esce los ia parti.
    • E no sa: "nan a bai?→E no sa si nan a bai.
  • El ia demanda: “Esce tu pote aida?” → El ia demanda esce me pote aida.
    • El a puntra: "Bo por yuda?→A puntra mi si e por yuda.

Den algun kaso, e diferensia entre un pregunta informá i un klausula relativo ta hopi sutil:

  • (a) Me ia descovre cual cosa ia es en la caxa. – Mi a haña sa kiko tabata den e kais. (un pregunta ku a wòrdu reportá)
  • (b) Me ia descovre lo cual ia es en la caxa. – Mi a haña sa kiko tabata den e kais. (un klausula relativo)

Den e ehèmpel (a), mi a deskubrí e identidat di e kos den e kais, asta si mi no a mir'é ni mishi kuné direktamente. Den e ehèmpel (b), mi a deskubrí esaki, e kos físiko mes.

Kláusulanan

[editá | editá fuente]

Manera un frase, un klausula ta kontené un suheto i un verbo, pero ta forma parti di un frase mas grandi.

Kada frase ta kontené un klausula prinsipal. Esaki por wòrdu kambia den diferente manera dor di un òf mas klauso subordiná. Si un klausula subordiná ta kambia un sintágma nominal, e ta wòrdu yamá klausula relativo. Si e ta kambia un verbo òf e klausula prinsipal kompleto, e ta wòrdu yamá klausula adverbial. I si e ta hunga e ròl di sustantivo, e ta wòrdu yamá klausula nominal.

Ademas, un frase por kontené mas ku un klausula prinsipal.

Kláusula relativo

[editá | editá fuente]

Un klausula relativo ta un klausula ku ta modifiká un sustantivo. E klausinan relativo ta sigui e substantivonan ku nan ta modifiká, i generalmente ta kuminsá ku un di e pronombronan relativo ci i cual:

  • La om ci ia abita asi ia vade a New York. – E hòmber ku tabata biba aki a bai New York.
  • La poma cual ia cade de mea saco es aora noncomable. – E manzana ku a kai for di mi saku awor no ta kuminda.

Pa mas klaridat, un klausula relativo por ser separá for di e resto di oracion ku koma, spesialmente si e ta largu òf kompliká:

  • La poma, cual ia cade de mea saco en la fango a matina ier, es aora noncomable. – The apple, which fell from my bag into the mud yesterday morning, is now inedible.

Algun klauso relativo no ta esensial pa e nifikashon di e frase, sino simplemente ta agregá un komentario di pasa. E klausinan aki semper ta sali na kla ku koma:

  • La can, ci ave manxas negra, ia morde la polisior. – E kachó, ku tin marka pretu, a morde e polis.
  • Mea padre, ci ia jubila, abita en Mexico. – Mi tata, ku ta retirá, ta biba na Mexico.
  • Esta jus, cual Ana ia fa, ave un bon sabor. – E zup aki, ku Anna a traha, ta saboreá bon.

Ci i cual por komportá komo suheto òf obheto di e klausula relativo. Obhetonan normalmente ta sigui e verbo, pero ora un di nan ta e obheto, e ta precede tanto e sujeto como e verbo:

  • La fem ci me ama veni de Frans. – E muhé (kende) amo ta bini di Fransia.
  • La robot cual me ia construi no opera. – E robot ku mi a traha no ta funshoná.
  • Ta ce nos vade a mea casa, cual es prosima. – Nos ta bai kas, ku ta serka.

Ora e pronombre relativo ta e obheto di un preposishon, e preposishon ta bini promé:

  • La fem de ci nos parla labora a mea ofisia. – E muhé ku nos ta papia di dje ta traha den mi ofisina.
  • Tua libro, en cual me ia scrive sua nom, es sur la table. – Bo buki, den kua mi a skirbi su nòmber, ta riba mesa.

Ora de ci òf de cual ta introdusí un sustantivo poseé den e klausula relativo, e sustantivo ei ta wòrdu introdusí generalmente pa sua pa mas klaridat:

  • Esta fem, de ci sua sposo labora en la banco, es un cocor eselente. – E muhé aki, kende su esposo ta traha den banko, ta un bon kushina.
  • La fem, de ci tu conose sua sposo, labora a mea ofisia. – E muhé, kende su esposo bo konosé, ta traha den mi ofisina.
  • La fem, de ci tu ia dona la letera a sua sposo, es encantante. – E muhé, kende su esposo a risibí e karta, ta dushi.
  • Mea auto, de cual sua motor es rompeda, es aora dejetada. – Mi outo, ku su motor a kibra, awor ta basura.

Den algun idioma, un klausula relativo por kambia e klausula anterior kompletamente. Den Elefen, si esaki tabata ambiguo, por usa na su lugá un ekspreshon manera lo cual, e lo, e esta òf e acel:

  • El pote salta a un metre alta, e esta ia surprende me. – E por bula un meter haltu, loke a sorprendé mi.
  • Me ia eleje aprende elefen, lo cual ia es un deside multe bon. – Mi a skohe pa siña Elefen, ku tabata un desishon hopi bon.

Un otro forma pa kuminsá un klausula relativo ta ku un adverbio relativo:

  • Me labora en Paris, do me abita. – Mi ta traha na Paris, kaminda mi ta biba.
  • El va visita en julio, cuando la clima es bon. – E lo bishit'é na yüli, ora tin bon tempu.
  • Acel es la razona perce Juan ia parti. – Esei ta e motibu pakiko Juan a bai.

E klausinan relativo aki ta hopi biaha similar na e klausinan adverbial:

  • Me labora do me abita. – Mi ta traha kaminda mi ta biba.
  • El va visita cuando la clima es bon. – E lo bishit'é ora e tin bon tempu.

Kláusula adverbial

[editá | editá fuente]

Un klausula adverbial ta kambia e verbo di e klausula prinsipal òf e klausula prinsipal mes. Un klausula adverbial ta wòrdu introdusí dor di un di e subordinadónan adverbial (como, cuando, cuanto, do) òf un di e subordinadónan spesial si, car, afin, i ca:

  • Me no teme la can, car el es multe peti. – Mi no tin miedu di e kachó, pasobra e ta muchu chikitu.
  • Si los redui tro rapida sua pesa, los va regania lo. – Si nan perde peso muchu lihé, nan lo rekuper'é.
  • Me core afin la rinoseros no catura me. – Mi ta kore pa e rinoserontes no pega mi.
  • Esta es plu labora ca me ia previde. – Esaki ta mas trabou ku mi a spera.
  • El ia scrive cuando sua madre ia demanda. – El a skirbi ora su mama a puntra.
  • El dise ce el es felis do el abita. – E ta bisa ku e ta felis kaminda e ta biba.
  • On no ia permete ce me fa la cosas como me ia desira. – Mi no tabata permití pa hasi kos manera mi tabata ke.

Un klausula adverbial introdusí dor di un subordinador adverbio (como, cuando, cuanto, do) por wòrdu konsiderá komo un klausula relativo abreviá. Por ehèmpel, e último tres ehèmpelnan anterior tambe por ser ekspresá di e siguiente manera:

  • El ia scrive a la ora cuando sua madre ia demanda. – E tabata skirbi e momento ku su mama a puntra e.
  • El dise ce el es felis a la loca do el abita. – E ta bisa ku e ta felis na e lugá kaminda e ta biba.
  • On no ia permete ce me fa la cosas en la modo como me desira. – Mi no tabata permití pa hasi kos manera mi tabata ke.

Kláusula sustantivo

[editá | editá fuente]

Un klausula nominal ta funshoná komo un sustantivo: e por ta e suheto òf obheto di un verbo òf preposishon. E klausinan nominal ta wòrdu introdusí dor di e subordinadónan spesial ce òf esce, dor di un di e subordinadónan pronominal ci i cual, òf dor di un di e subordinadónan adverbio.

Pa mira si un klausula ta un klausula nominal, e ta remplasá e klausula ku "e", "e", "e" òf "nan". Si esaki ta produsí un bon frase, e klausula ta un klausula nominal. E klausinan sustantivo ta normalmente obhetonan di verbonan di pensamentu, percepshon òf emoshon:

  • Me vide do tu es. – I see where you are.
  • Cuando me va parti, me no sabe. – Ora mi bai, mi no sa.
  • Me sabe de do tu veni. – Mi sa di unda bo ta bini.
  • Me sabe ci ia dise acel. – Mi sa ken a bisa esei.
  • Me ia oia cual tu ia dise. – Mi a tende loke bo a bisa.
  • Me pote divina cual el leje. – Mi por adiviná kua ta lesa.

Hopi klauso substansial ta wòrdu introdusí dor di e subordinadónan spesial ce ("eso") òf esce ("si"):

  • Me pensa ce el es bela. – Mi ta kere ku e ta bunita.
  • Me pensa ce el pote salta a un metre alta. – Mi ta kere ku e por saltá un meter haltu.
  • Me pensa ce si. – Mi ta kere esei.
  • Me duta esce el pote salta a un metre alta. – Mi ta duda si e por bula un meter haltu.

E klausinan nominal ta informá hopi bia kiko un hende a bisa, pensa òf puntra. Den tur kaso, e tempu verbal den e klausula nominal ta keda meskos ku den e diskurso, pensamentu òf pregunta original:

  • Me ia dise: “Me veni de London.” → Me ia dise ce me veni de London.
    • Mi a bis'é: "Mi ta bini for di London. → Mi a bisa ku e tabata bini di London.
  • El pensa: “La tren ia es tarda.” → El pensa ce la tren ia es tarda.
    • E ta pensa: "E trein a yega lat.” → E ta kere ku e trein a yega lat.
  • El ia demanda: “Cuando nos va parti?” → El ia demanda cuando nos va parti.
    • El a puntra: "Ki ora nos ta bai? → A puntra ki dia nos lo bai.
  • Me va vole sabe: “Do la selebra es?” → Me va vole sabe do la selebra es.
    • Mi ke sa: "Na unda e fiesta ta? → Mi ke sa unda e fiesta ta.

Kláusula relativo i adverbial tin biaha por wòrdu konfundí ku kláusula sustantivo. Klarifiká ku ta komprondé un klausula relativo òf adverbial, komo sustantivo òf pronombre promé ku cual òf ci:

  • Me no comprende la ata cual tu intende. – Mi no ta komprondé e akshon ku bo ta pretendé.
  • Me ia oia lo cual tu ia dise. – Mi a tende loke bo a bisa.
  • Me no conose el ci tu ia indica. – Mi no konosé e persona ku bo a indiká.
  • Me vide la loca do tu es. – Mi ta mira e lugá kaminda bo ta.
  • Me no sabe la ora cuando me va parti. – Mi no sa ki ora mi ta bai.

Tambe por pensa ku un verbo den infinitivo ta introdusí un tipo di klausula nominal.

Kláusula koordiná

[editá | editá fuente]

Dos klausula prinsipal por ta konektá den un solo frase dor di konjunshonnan koordinante. Hopi biaha ta inkluí un koma promé ku e konjunshon:

  • Me ia desira la auto, ma me no ia ave la mone. – E tabata ke e outo, pero e no tabatin e plaka.
  • Me desira un bon carera e me vole ance trova un sposa bela. – Mi ke un bon karera i mi ke haña un esposa bunita tambe.

E klausinan aki por wòrdu presentá komo frases independiente, ku òf sin konjunshon:

  • El ia vole canta e el ia vole dansa, ma el ia teme. – E tabata ke kanta i e tabata ke baila, pero e tabatin miedu.
  • El ia vole canta. E el ia vole dansa. Ma el ia teme. – E ke kanta. I e tabata ke baila. Pero e tabatin miedu.
  • El ia vole canta. El ia vole dansa. El ia teme. – E tabata ke kanta. E tabata ke baila. E tabatin miedu.

Numeronan

[editá | editá fuente]

Numero kardinal

[editá | editá fuente]

E numbernan kardinal basiko ta:

  • zero – zero
  • un – un
  • du – dos
  • tre – tres
  • cuatro – kuatro
  • sinco – sinko
  • ses – seis
  • sete – sete
  • oto – ocho
  • nove – nuebe
  • des – diez
  • sento – sient
  • mil – miles
  • milion – miyones

E numernan te ku 999 ta skirbí komo palabranan solto ku ta kontené te ku tres komponente, ku skènario huntu. Kada komponente ta representá un dígito i ta konsistí di un kantidat kardinal entre un i nove, ku des òf sento agregá si e dígito ta representá un multiplo di dies òf shen. E multiples simpel di dies i shen ta ser ekspresá komo just des i sento, sin menshoná un. E komponentenan pa multiples zero (manera "0" den "209") ta keda kompletamente skòp.

  • des-un – 11
  • des-du – 12
  • des-nove – 19
  • dudes – 20
  • dudes-un – 21
  • dudes-sinco – 25
  • sento-un – 101
  • sento-des-du – 112
  • tresento-dudes-un – 321
  • cuatrosento – 400
  • novesento-sinco – 905

Mil i milion semper ta skirbi como palabranan independiente, separando cada grupo di tres cifra:

  • mil setesento-sesdes-tre – 1763
  • du mil un – 2001
  • tre mil des-cuatro – 3014
  • cuatrodes-sinco mil sessento-setedes-oto – 45 678
  • novesento-otodes-sete milion sessento-sincodes-cuatro mil tresento-dudes-un balones roja – 987 654 321 globonan kòrá

Ora ta skirbi numernan den digitonan, Elefen ta usa un espacio entre cada grupo di tres digitonan, manera ta mustra ariba. E punto desimal ta skirbí komo un punto (un punto) òf un koma, segun ta preferí, i tambe ta wòrdu pronunsia komo punto òf virgula. E digitonan ku ta sigui e punto desimal ta simplemente enumera:

  • tre punto un cuatro un ses – 3.1416
  • du virgula zero nove – 2,09

E numbernan negativo ta ser ekspresá ku min:

  • min sinco grados – menos sinku grado

E palabra "mil miyon" por nifiká un miyon òf un miyon, dependiendo di e kultura. Problema similar ta afecta "biyones", "cuatrillones", etc. Pa evitá konfushon, Elefen ta preferá di skibi e kantidatnan aki eksplisitamente:

  • mil milion – 1 000 000 000 (one with nine zeroes, 10⁹)
  • milion milion – 1 000 000 000 000 (10¹²)
  • mil milion milion – 1 000 000 000 000 000 (10¹⁵)

E palabranan bilion, trilion, cuadrilion, etc.ta eksistí den Elefen, pero un papiadó ku ta usa nan mester ta kuidadoso pa klarifiká e nifikashon.

Den redakshon sientifiko, e opsion mas cla ta pa uza prefiho internashonal:

  • deca- (da) – 10
  • ecto- (h) – 100
  • cilo- (k) – 10³
  • mega- (M) – 10⁶
  • giga- – 10⁹
  • tera- – 10¹²
  • peta- – 10¹⁵
  • exa- – 10¹⁸
  • zeta- – 10²¹
  • iota- – 10²⁴

Numero ordinal

[editá | editá fuente]

Ora un kantidat ta promé ku un sustantivo, e ta un kantidat kardinal, ku ta indiká un kantidat:

  • tre omes e cuatro femes-tres hòmber i kuater muhé

Pero ora un number sigui un sustantivo, e ta un number ordinal, ku ta indiká un posishon den un sekwensa:

  • la om tre – e di tres hòmber
  • la pato ses – e di seis pato
  • la paje un – e promé página, página un

Prima ta un alternativa komun na ordinal un, pero no por usa pa ordinalnan superior ku ta terminá na "1".: la paje prima – e promé página sala sento-un – kamber 101

Numero por ser usa komo sustantivo fiktivo pa aseptá un number ordinal:

  • El es numero tre. – E ta number tres / E ta di tres.
  • A cual paje tu es? Me es a numero setedes. – Riba kua página bo ta? Mi ta riba number setenta.
  • Numero tre, me vole grasia la furnores de come. – Na di tres lugá, mi ke gradisí e kateringnan.

Frakshon

[editá | editá fuente]

Un uso di e sufikso -i ta pa forma palabranan pa numeronan frakshonario:

  • dui – mitar
  • tri – di tres
  • cuatri – kuartal, di kuater
  • desi – di dies
  • des-dui – di diesdos
  • cuatrodesi – di kuarenta
  • senti – di shen
  • tresento-sesdes-sinci – 1/365
  • mili – 1/1000
  • dudes-mili – 1/20 000

E frakshonnan ta sigui e reglanan di e substansianan ordinario:

  • un tri de la tarte – un tersera parti di e bolo
  • du tris de la tarte – dos tersera parti di e bolo
  • esta tri ardeda de la tarte – esaki a kima tersera parti di e bolo
  • un cuatri di un sentenio – un cuarto di siglo
  • tredes-duis de un diton – tres trinta i sekònde di un inch

Tin un otro forma tambe pa ekspresá frakshon:

  • tre e un dui oras – tres ora i mei
  • tre oras e un dui – tres ora i mei
  • sete e un dui milion anios – shete i mei mion aña
  • des persentos de la popla = dies porshento di e hendenan
  • des sentis de la popla = dies porshento di e hendenan
  • du punto sete sinco oto metres = 2.758 meters

Pa e eskritura sientífiko, prefiksnan internashonal ta disponibel:

  • desi- (d) – 1/10
  • senti- (c) – 1/100
  • mili- (m) – 10⁻³
  • micro- (μ) – 10⁻⁶
  • nano- (n) – 10⁻⁹
  • pico- (p) – 10⁻¹²
  • femto- (f) – 10⁻¹⁵
  • ato- (a) – 10⁻¹⁸
  • zepto- (z) – 10⁻²¹
  • iocto (y) – 10⁻²⁴

Multiples

[editá | editá fuente]

E sufikso -uple ta forma palabranan pa multiples numeriko:

  • duple – dòbel, duo, par, pareha
  • truple – tripel, trio
  • cuatruple – kuadrupel

Frase ku ves òf veses ta ekspresá kuantu biaha algu ta sosodé:

  • a un ves – un biaha
  • a du veses – dos biaha
  • a tre veses – tres biaha

"Ves" no ta ekspresá multiplikashon aritmétiko.

Aritmetika

[editá | editá fuente]

E suma ta ser ekspresá ku plu òf e:

  • Un plu un es du. – Un mas un ta dos.
  • Du e du no es sinco. – Dos i dos no ta sinku.

E subtrakshon ta wordo expresa ku min:

  • Ses min tre es tre. – Seis menos tres ta tres.

Multiplikashon ta ser ekspresá ku multiplida par, hopi bia simplifiká na par so:

  • Du multiplida par tre es ses. – Dos multipliká pa tres ta igual na seis.
  • Ses par cuatro es dudes-cuatro. – Seis biaha kuater ta binti kuater.

E divishon ta ekspresá ku dividida entre, hopi bia simplifiká na solamente entre:

  • Des divideda entre du es sinco. – Dies dividí pa dos ta sinku.
  • Sinco entre du es du e un dui. – Sinku riba dos ta dos i mei.
  • Sinco entre du es du punto sinco. – Sinku riba dos ta 2.5.
  • Sinco entre du es du virgula sinco. – Sinku riba dos ta 2,5.

E potensia ta ekspresá ku un potia i un kantidat ordinal. Cuadrada i cubida ta alternativanan pa kuadrado i kubico:

  • Tre a potia du es nove. – Tres pa e poder di dos ta nuebe.
  • Tre cubida es dudes-sete. – Tres kubo ta binti-shete.
  • des a potia min nove – 10⁻⁹
  • des a potia sento – 10¹⁰⁰

E raisnan ta ser ekspresá ku radis i un kantidat ordinal:

  • 256 a radis cuatro es 4. – E di kuater rais di 256 ta 4.
  • La radis cuadral de 64 es 8. – E rais kuadrá di 64 ta 8.
  • La radis cubo de 27 es 3. – E rais kúbiko di 27 ta 3.

E medidanan físiko por ser ekspresá den diferente manera:

  • Cuanto alta es la tore? – Kon haltu e toren ta?
  • Cuanto de altia la tore ave? – Kuantu haltura e toren tin?
  • La tore es cuanto alta? – Kon haltu e toren ta?
  • La tore ave cuanto de altia? – E toren tin kuantu haltura?
  • La tore ave cuanto de altia? – E toren tin kuantu haltura?
  • La tore ta 40 meter alta. – E toren ta 40 meter haltu.
  • La tore ave 40 meter de altia. – E toren tin un haltura di 40 meter / E toren ta 40 meter di haltura.
  • La tore es un meter plu alta ca la casa. – E toren ta un meter mas haltu ku e kas.
  • La tore ave un meter plu de altia ca la casa. – E toren tin un haltura un meter mas ku e kas.
  • La tore es du veses plu alta ca la casa. – E toren ta dos biaha mas haltu ku e kas.
  • La tore ave du de la altia de la casa. – E toren tin dos biaha e haltura di e kas.
  • La casa ave un dui de la altia de la tore. – E kas tin mitar di e haltura di e toren.
  • La tore es duple plu alta ca la casa. – E toren ta dos biaha mas haltu ku e kas.
  • La tore ave duple la altia de la casa. – E toren tin dòbel e haltura di e kas.

Un prinsipio basiko ta ku un tin altura (ave altia) pero ta halto (es alta).

40 metres alta ta nifiká literalmente "40 meter haltu" (es desir, e meter mes ta haltu), pero pa ekstenshon natural ta nifiká "40 meter haltu".

E mesun opsionnan ta aplika na otro medidanan, manera:

  • larga, largia
  • grande, grandia
  • pesosa, pesa
  • longa, longia
  • longa, tempo
  • vea, eda
  • basa, basia
  • profonda, profondia
  • frecuente, frecuentia
  • rapida, rapidia
  • densa, densia

Formashon di palabranan

[editá | editá fuente]

Den Elefen, por forma palabra nobo agregando prefiho of sufikso na palabra existente, of kombinando dos palabra existente komo un sustantivo kompuesto.

Tambe ta posibel pa reutilisa athetivonan manera substantivonan i verbonan como substantivonan, sin añadi un afikso.

Prefikso

[editá | editá fuente]

Ora ta agregá un prefiks ku ta terminá ku konsonante na un palabra ku ta kuminsá ku e mesun konsonante, e konsonante aki ta wòrdu skirbí solamente un biaha (inter+rede → interede,​ non+nesesada → nonesesada).

Anti- ta nifiká “anti-”. E ta forma adjetivo i sustantivo ku ta indiká oposishon:

  • sosia – society → antisosial – anti-social
  • avion – airplane → antiavional – anti-aircraft
  • proton – proton → antiproton – anti-proton

Auto- ta nifiká “outo-”. E ta forma sustantivo, verbo i adjetivo ku ta indiká akshonnan refleksivo òf outomátiko:

  • respeta – respect → autorespeta – self-respect
  • flue – flow → autoflue – to wordwrap
  • adere – adhere → autoaderente – self-adhesive

Des- ta nifiká “des-” den e sentido di deshasí di un akshon. E ta forma verbo. E ta simplifiká pa de- promé ku S, Z, X, òf J:

  • botoni – to button → desbotoni – to unbutton
  • infeta – to infect → desinfeta – to disinfect
  • jela – to freeze → dejela – to thaw
  • sifri – to encode → desifri – to decode

Inter- ta nifiká “inter-”. E ta forma sustantivo, verbo i athetivo ku ta indiká akshonnan òf estadonan mutuo:

  • cambia – to change → intercambia – to exchange
  • nasional – national → internasional – international

Media- ta nifiká “medio-”. E ta forma sustantivonan ku ta indiká e punto meimei di algu:

  • note – night → medianote – midnight
  • estate – summer → mediaestate – midsummer
  • punto – point → mediapunto – midpoint

Non- ta nifiká “den-”, “no-”. E ta forma adjetivo i sustantivo ku ta indiká kontrali:

  • justa – just → nonjusta – unjust
  • ativa – active → nonativa – inactive
  • nativa – native → nonativa – non-native
  • nesesada – necessary → nonesesada – unnecessary
  • crede – belief → noncrede – disbelief

Pos- ta nifiká “post-”. E ta forma sustantivo, verbo i adjetivo ku ta referí na un tempu (òf lugá) ku ta sinta despues òf tras di (pos) un otro:

  • graduada – graduate → posgraduada – postgraduate
  • media – middle → posmedia – afternoon
  • alveolo – alveolus → posalveolal – postalveolar

Pre- ta nifiká “pre-”. E ta forma sustantivo, verbo i adjetivo ku ta referí na un tempu (òf lugá) ku ta sinta promé òf dilanti di (ante) un otro:

  • graduada – graduate → pregraduada – undergraduate
  • istoria – history → preistoria – prehistory
  • judi – judge → prejudi – prejudge

Re- ta nifiká “re-”. E ta forma verbonan ku ta indiká un akshon ripití, òf un akshon den direkshon kontrali:

  • comensa – to begin / to start → recomensa – to begin again / to restart
  • pleni – to fill → repleni – to refill / to replenish
  • paia – to pay → repaia – to pay back / to repay
  • veni – to come → reveni – to come back / to return

Su- ta nifiká “sub-”. E ta forma sustantivo, verbo i adjetivo ku ta indiká un punto mas abou den un herarkia:

  • teninte – lieutenant → suteninte – sublieutenant
  • divide – to divide → sudivide – to subdivide
  • consensa – conscious → suconsensa – subconscious
  • indise – index figure → suindise – subscript
  • campion – champion → sucampion – runner-up

Supra- ta nifiká “super-” òf “over-”. E ta forma sustantivo, verbo i adjetivo ku ta indiká un punto mas haltu den un herarkia. E ta simplifiká pa supr- promé ku A:

  • computador – computer → supracomputador – supercomputer
  • pasa – to pass → suprapasa – to surpass
  • dramosa – dramatic → supradramosa – overdramatic / sensational
  • fem – woman → suprafem – superwoman
  • natural – natural → supranatural – supernatural
  • analise – analyze → supranalise – overanalyze

Vis- ta nifiká “vise-”. E ta forma sustantivonan ku ta indiká diputadonan:

  • presidente – president → vispresidente – vice-president
  • re – king → visre – viceroy

Bon- i mal- ta forma vershonnan bon i malu (òf robes) di adjetivo i verbo, tin bia metafórikamente.

  • parla – speak → bonparlante – eloquent
  • vende – sell → bonvendeda – bestselling
  • dise – say → bondise – bless
  • veni – come → bonveni – welcome
  • acusa – accuse → malacusa – libel / slander
  • comprende – understand → malcomprende – misunderstand
  • nomida – named → malnomida – misnamed
  • odorosa – smelly → malodorosa – foul-smelling

Numbernan i frakshonnan ta wòrdu usá komo prefikso riba sierto palabranan. Ku miembronan di famia, sifranan ta indiká generashonnan ku ta birando mas leu, manera sekuensianan di “great-” na ingles:

  • avo – grandfather → duavo – great-grandfather
  • neta – granddaughter → treneta – great-great-granddaughter
  • pede – foot → cuatropede – quadruped(al)
  • sore – sister → duisore – half-sister
  • galon – gallon → cuatrigalon – quart

Hopi sufijo ta kuminsá ku un vokal. Ora e sufijo aki ta agregá na un palabra ku ya ta terminá den vokal, e vokal eksistente ta wòrdu eliminá, a ménos ku e tabata e úniko vokal den e palabra original:

  • fruta – fruit → frutosa – fruity
  • jua – game → jueta – toy
  • fe – fairy → fein – fairy-like

Ora un sufikso ta krea un sekwensa di vokal no válido, e di dos vokal di e sekwensa ta wòrdu eliminá.:

  • comedia + -iste → (comediiste) → comediste – komediante

Tin dos eksepshon na e reglanan aki:

  • tre + -i → tri
  • tre + -uple → truple

Sufikso ku ta forma verbo

[editá | editá fuente]

Manera otro verbonan, e verbonan produsí dor di e sufijo aki por wòrdu usa tantu den forma transitivo komo intransitivo, òf komo sustantivo.

- i ta agregá na sustantivo i adjektivo pa forma verbonan ku ta nifiká "kombertí den become", " kombertí den...". Komo kaso spesial, esaki ta inkluí tambe verbonan ku ta nifiká "emite un sustansia òf un parti nobo".:

  • arco – arch → arci – to arch
  • roja – red → roji – to redden
  • umida – damp → umidi – to humidify
  • duple – double → dupli – to double
  • saliva – saliva → salivi – to salivate
  • flor – flower → flori – to blossom

-i ta hasi tambe verbonan ku ta nifiká "usá" (generalmente komo un herment òf aparato), òf "apliká" (un sustansia òf konvenshon):

  • boton – button → botoni – to button
  • telefon – telephone → telefoni – to telephone
  • sponja – sponge → sponji – to sponge
  • pinta – paint → pinti – to paint
  • nom – name → nomi – to name

Sufikso ku ta forma athetivo

[editá | editá fuente]

Manera otro adjektivo, adjektivo produsí dor di e sufiksonan aki por wòrdu reutilizá komo sustantivo ku ta indiká personanan òf kosnan ku tin e kalidat spesifiká.

-in ta wòrdu agregá na un sustantivo pa krea un adjetivo ku ta nifiká “similar na …”, “-manera”:

  • ami – friend → amin – friendly
  • enfante – child → enfantin – childlike / childish
  • fantasma – ghost → fantasmin – ghostly
  • menta – mint → mentin – minty
  • monstro – monster → monstrin – monstrous
  • serpente – snake → serpentin – snakelike / serpentine

-osa ta wòrdu agregá na un sustantivo pa traha un adjetivo ku ta nifiká “yen di …” òf “trahá di …”:

  • zucar – sugar → zucarosa – sugary
  • oro – gold → orosa – made of gold
  • capel – hair → capelosa – hairy
  • crea – create → creosa – creative
  • melma – slime → melmosa – slimy
  • jua – game → juosa – playful
  • caos – chaos → caososa – chaotic

-al ta wòrdu agregá na un sustantivo pa forma un adjetivo general ku ta nifiká “pertenesé na …” òf “pa hasi ku …”:

  • fotografia – photography → fotografial – photographic
  • nasion – nation → nasional – national
  • siensa – science → siensal – scientific
  • averbo – adverb → averbal – adverbial
  • erita – inheritance → erital – hereditary
  • mito – myth → mital – mythical
  • monce – monk → moncal – monastic

-iste ta wòrdu agregá na un sustantivo ku ta denotá un kreensia, manera un religion òf un filosofia, pa traha un adjetivo general. Si e sustantivo ta kaba den -isme, e ora ei -iste ta tuma su lugá. Den algun palabra kaminda e rais ta un sustantivo propio, e vokal final di e sustantivo ta wòrdu retené si esaki ta produsí un palabra mas internashonal:

  • bigamia – bigamy → bigamiste – bigamous
  • otimisme – optimism → otimiste – optimistic
  • puria – cleanliness → puriste – puristic
  • Mitra – Mithras → mitraiste – Mithraist

-an ta wòrdu agregá na algun sustantivo ku ta indiká ekstenshonnan di espasio òf tempu (lugánan i era) pa forma adjetivonan general:

  • suburbe – suburb → suburban – suburban
  • Victoria – Victoria → victorian – Victorian

-an tambe ta un di e sinku sufihonan standart pa forma adjetivonan ku ta denotá idioma i pueblonan. E otro kuaternan ta -es, -ica, -i, i -sce. Pa e adjetivonan aki, Elefen ta usa palabranan ku ta zona mas similar posibel na e nòmbernan nativo: komo resultado, algun nòmber ta usa un sufiho spesial di nan mes, òf no tin sufiho at all, i e rais tin bia ta wòrdu modifiká tambe:

  • Africa – Africa → african – African
  • Frans – France → franses – French
  • Elas – Greece → elinica – Greek
  • Arabia – Arabia → arabi – Arabian
  • Rusia – Russia → rusce – Russian
  • Europa – Europe → european – European
  • Deutxland – Germany → deutx – German
  • Britan – Britain → brites – British

Pero esnan ku ta preferá esaki por simplemente agregá -an na kualke nòmber di pais:

  • Frans – France → fransan – French
  • Elas – Greece → elasan – Greek
  • Arabia – Arabia → arabian – Arabian
  • Rusia – Russia → rusian – Russian
  • Deutxland – Germany → deutxlandan – German
  • Britan – Britain → britanan – British

-ica ta wòrdu agregá na un sustantivo ku ta indiká un problema médiko, sikológiko òf similar, pa forma un adjetivo ku ta deskribí un persona ku tin e problema:

  • catalesia – catalepsy → catalesica – cataleptic
  • xenofobia – xenophobia → xenofobica – xenophobic

-nte ta wòrdu agregá na un verbo pa krea e partisipio aktivo, un adjetivo ku ta nifiká “-ing”, es desir “di tal manera ku e ta hasi (e akshon spesifiká)”. E partisipio aktivo di es ta esente:

  • ama – to love → amante – loving
  • depende – to depend → dependente – dependent
  • dormi – to sleep → dorminte – asleep
  • obedi – to obey → obedinte – obedient
  • pare – to appear / to seem → parente – apparent
  • es – to be → esente – being

Sustantivonan ku ta kaba na -nte no ta wòrdu usá komo nòmber di akshon:

  • La covrente es sur la caxa. – The lid/covering is on the box.
  • Covre la caxa es un bon idea. – Covering the box is a good idea.

-da ta wòrdu agregá na un verbo pa forma e partisipio pasivo, un adjetivo ku ta nifiká “-ed”, es desir “tal ku el a òf a haña … hasi kuné”:

  • ama – to love → amada – beloved
  • clui – to close → cluida – closed
  • conose – to know → conoseda – known
  • jela – to freeze → jelada – frozen
  • nesesa – to need → nesesada – needed / necessary
  • putri – to rot → putrida – rotten

No ta usa -da pa indiká e tempu pasado di verbo:

  • La caxa es covreda par la tela. - at this time, the cloth covers the box.
  • La tela ia covre la caxa. - in the past, the cloth covered the box.

-able ta wòrdu agregá na un verbo pa traha un adjetivo ku ta nifiká “-able”, “kapas di tin … hasi na dje”, òf “digno di tin … hasi na dje”:

  • ama – to love → amable – lovable
  • come – to eat → comable – edible
  • infla – to inflate → inflable – inflatable
  • loda – to praise → lodable – praiseworthy
  • nota – to note → notable – notable
  • titila – to tickle → titilable – ticklish

Sufikso ku ta forma sustantivo

[editá | editá fuente]

-or ta nifiká “-er”. Ora e ta agregá na un verbo, e ta traha un sustantivo ku ta nifiká un persona ku ta hasi e akshon spesifiká, hopi bia tipikamente òf kustumber. Ora e ta agregá na un sustantivo, e ta traha un sustantivo ku ta nifiká un persona ku ta traha ku e kos spesifiká, òf ta hunga e deporte spesifiká:

  • aida – to help → aidor – helper
  • deteta – to detect → detetor – detective
  • dirije – to direct → dirijor – director
  • fumi – to smoke → fumor – smoker
  • gania – to win → ganior – winner
  • jogla – to juggle → joglor – juggler
  • parla – to speak → parlor – speaker (person)
  • pexa – to fish → pexor – fisherman
  • carne – meat → carnor – butcher
  • vaso – pot → vasor – potter
  • futbal – football → futbalor – footballer
  • tenis – tennis → tenisor – tennis player

-ador tambe ta nifiká “-er”, pero ta krea sustantivo ku ta nifiká un hèrmènt òf mashin ku ta hasi e akshon spesifiká, òf ta traha riba e kos spesifiká:

  • caldi – heat → caldador – heater
  • computa – compute → computador – computer
  • fax – fax → faxador – fax machine
  • lava – wash → lavador – washing machine / dishwasher
  • parla – speak → parlador – loudspeaker
  • surfa – surf / browse → surfador – (web) browser
  • umidi – dampen → umidador – humidifier

-eria ta wòrdu agregá na un sustantivo òf verbo pa hasi un sustantivo ku ta nifiká un lugá, hopi bia un tienda, asosiá ku e akshon òf kos spesifiká:

  • cafe – coffee → caferia – cafe
  • pan – bread → paneria – bakery, baker’s shop
  • beli – beautify → beleria – beauty salon
  • campana – bell → campaneria – bell tower
  • fruto – fruit → fruteria – orchard
  • monce – monk → monceria – monastery
  • planeta – planet → planeteria – planetarium
  • xef – chief / leader → xeferia – headquarters

-ia ta ekivalente na “-ness” òf “-ity” òf “-ship” òf “-hood” na ingles. E ta forma sustantivonan abstrakto ku ta sirbi komo e nòmbernan di kalidatnan. Ora -ia ta wòrdu agregá na un palabra ku ta kaba ku -ia, e palabra no ta kambia:

  • ajil – agile → ajilia – agility
  • felis – happy → felisia – happiness
  • jelosa – jealous → jelosia – jealousy
  • neutra – neutral → neutria – neutrality
  • madre – mother → madria – motherhood
  • enfante – child → enfantia – childhood
  • sultan – sultan → sultania – sultanate
  • fria – cold → fria – coldness
  • vea – old / old person → veia – old age

Palabranan manera enfantia i sultania por indiká un momentu òf lugá kaminda e kalidat ta eksistí.

Nòmbernan di hopi kamponan di estudio tambe ta terminá ku ia (òf ica), pero esaki ta parti di e rais, i no un sufikso. E nòmbernan di e praktikantenan korespondente ta forma ku -iste. -iste ta ser usa tambe pa forma e nòmbernan di kreyentenan den un religion òf filosofia (derivá for di e sufijo adjetivo -iste), e nòmbernan di músikonan i e nòmbernan di otro personanan ku ta terminá na "- ist- " internashonalmente:

  • jeografia – geography → jeografiste – geographer
  • psicolojia – psychology → psicolojiste – psychologist
  • cimica – chemistry → cimiciste – chemist
  • eletrica – electricity → eletriciste – electrician
  • musica – music → musiciste – musician
  • Crixna – Krishna → crixnaiste – Krishnaist
  • ideal – ideal → idealiste – idealist(ic)
  • gitar – guitar → gitariste – guitarist
  • solo – solo → soliste – soloist
  • jornal – journal → jornaliste – journalist
  • sicle – cycle → sicliste – cyclist

-isme ta forma e nòmbernan di sistemanan di kreensia, remplasando -iste den nòmber di e kreyente. E ta aparesé tambe den sierto otro palabranan ku ta kaba den “-ismo-” internashonalmente:

  • dauiste – Taoist → dauisme – Taoism
  • altruiste – altruist(ic) → altruisme – altruism
  • raziste – racist → razisme – racism
  • sindicatiste – syndicalist → sindicatisme – syndicalism
  • turiste – tourist → turisme – tourism
  • simbol – symbol → simbolisme – symbolism
  • canibal – cannibal → canibalisme – cannibalism

Sufikso menos produktivo

[editá | editá fuente]

E siguiente sufiho ta apliká solamente na palabranan spesífiko, manera ta definí den e dikshonario.

-eta ta wòrdu agregá na sierto sustantivo pa krea un nòmber pa un vershon di algu ku a wòrdu redusí na un manera partikular. Esaki ta inkluí e nòmbernan di bestianan yòn i pañanan di paden. -eta por wòrdu agregá na algun verbo i adjetivo pa krea palabranan pa vershonnan redusí di akshonnan i kalidatnan:

  • bebe – baby → bebeta – newborn baby
  • caro – cart → careta – handcart
  • imaje – image → imajeta – thumbnail
  • lente – lens → lenteta – contact lens
  • mone – money → moneta – coin
  • orolojo – clock → orolojeta – watch
  • bove – cow / ox → boveta – calf
  • ovea – sheep → oveta – lamb
  • calsa – stocking → calseta – sock
  • camisa – shirt → camiseta – undershirt / T-shirt
  • jaca – jacket → jaceta – vest (US) / waistcoat (Br)
  • pluve – to rain → pluveta – to drizzle
  • rie – to laugh → rieta – to giggle
  • parla – to speak → parleta – to chat
  • bela – beautiful → beleta – pretty, cute

-on ta wòrdu agregá na sierto sustantivo pa krea un nòmber pa un vershon di algu ku a wòrdu oumentá na un manera partikular. Esaki ta inkluí e nòmbernan di pañanan di pafó:

  • abea – bee → abeon – bumblebee
  • caxa – box → caxon – crate
  • dente – tooth → denton – fang / tusk
  • dito – finger → diton – thumb
  • padre – father → padron – patriarch / boss
  • sala – room → salon – living room
  • seja – chair → sejon – armchair
  • calsa – stocking → calson – tights / pantyhose
  • jaca – jacket → jacon – overcoat

-eta i -on no ta sinónimo pa peti i grande: ta basta posibel pa tin un careta grande òf un salon peti. En bes di esei, nan ta forma palabranan ku nifikashonnan nobo spesífiko ku por wòrdu deskribí suavemente komo vershonnan mas chikitu òf mas grandi di esun original.

-o i -a ta wòrdu agregá na algun sustantivo ku ta denotá miembronan di e famia, pa kambia e nifikashon entre hòmber i muhé respektivamente:

  • tio, tia – uncle, aunt

E nòmbernan di algun palu ta wòrdu formá dor di kambia e -a final di e nòmber di e fruta òf noot pa -o:

  • pera – pear → pero – pear tree

-esa ta wòrdu agregá na algun sustantivo ku ta indiká ròlnan sosial maskulino históriko pa forma e ekivalente femenino:

  • prinse – prince → prinsesa – princess

Afikso tekniko

[editá | editá fuente]

E terminonan sientífiko i médiko internashonal ta wòrdu formá for di fuentenan latino i griego dor di un gran kantidat di prefikso i sufikso tékniko. E afiho aki tambe ta wòrdu usa den Elefen i ta sigui e reglanan di transkripshon di elefen.

Ora ta usa un preposishon komo prefikso tékniko, e ta sigui e mesun regla ku supra-: si e tin dos òf mas sílaba i ta terminá ku vokal, i e resto di palabra ta kuminsá ku e mesun vokal, e vokal aki ta aparesé solamente un biaha (contra+ataca → contrataca).

E sufiho -i i -uple ta ser usa pa nombra frakshon i multiple.

Sustantivo kompuesto

[editá | editá fuente]

Un sustantivo komponé por wòrdu formá dor di kombiná un verbo ku su opheto, den e òrdu ei. E resultado ta nifiká un persona òf kos ku ta hasi e akshon spesifiká riba e opheto spesifiká:

  • corti, ungia – shorten, nail → cortiungia – nail clipper
  • covre, table – cover, table → covretable – tablecloth
  • fura, bolsa – steal, handbag → furabolsa – pickpocket
  • lansa, petra – throw, stone → lansapetra – catapult
  • para, morde – stop, bite → paramorde – muzzle
  • para, pluve – stop, rain → parapluve – umbrella
  • pasa, tempo – pass, time → pasatempo – pastime
  • porta, mone – carry, money → portamone – wallet
  • porta, vose – carry, voice → portavose – spokesperson
  • brinca, dorso – hop, back → brincadorso – leapfrog (the game, named after its players)

Si e opheto ta kuminsá ku un vokal, esaki ta wòrdu retené a ménos ku e ta meskos ku e vokal final di e verbo, manera den portavion.

Elefen no ta permití dos sustantivo konsekutivo pa forma un komposishon. En bes di esei, mester pone un preposishon entre e dos sustantivonan. Por ehèmpel:

  • avia de mar – seabird
  • casa per avias – birdhouse
  • xef de polisia – chief of police

Den kasonan raro, un ekspreshon asina tin un nifikashon no-literal spesial i ta ser tratá komo si fuera e ta un solo palabra fiho. Por ehèmpel, un leon-de-mar (leon di laman) no ta un leon. Den kasonan asina, e palabranan ta wòrdu uni ku strepi, i kualke adjetivo ta sigui e di dos sustantivo. Guion tambe por wòrdu usá pa komponentenan mas literal ora esaki ta mehorá klaridat:

  • un leon-de-mar grande – a large sea lion
  • un leon grande de mar – a large lion from the sea
  • un avion grande de mar – a large seaplane (because a seaplane is a type of airplane)
  • un avion-de-mar grande – a large seaplane (alternative)
  • un avion de mar grande – a large seaplane (ambiguous, because it seems to be saying that the sea is large)

Abreviashon

[editá | editá fuente]

Na elefen ta usa un kantidat di abreviashon. E letranan no ta ser siguí pa puntonan.

Hopi abreviashon ta wòrdu usa pa palabranan òf frasenan komun. No ta usa mayúskulonan, salvo den kaso di kuminsamentu di frase.

  • acc (ance conoseda como) – alias
  • aec (ante la eda comun) – a.C.
  • ec (de la eda comun) – di nos era
  • etc (e tal cosas, e tal continuante) – etc. (et cetera)
  • lfn – LFN (lingua franca nova)
  • n (numero) – n. (franca )
  • nb (nota bon) – NB (nota bene)
  • ovn (ojeto volante nonidentifiada) – UFO (opheto bula no identifiká)
  • p (paje, pajes) – p. (página/s)
  • pd (per dise) – esta, esaki ta
  • pe (per esemplo) – por ehèmpel
  • pf (per favore) – por fabor
  • ps (pos scrive) – P.D (posdata)
  • tv (televisa, televisador) – TV (televishon)
  • v (vide) – wak

Elefen ta usa tambe abreviashonnan for di otro idioma i ku ta rekonosé internashonalmente i tambe abreviashonnan di sistema metrik:

  • cd (disco compata) – CD (cd)
  • pc (computador personal) – PC (personal computer)
  • cm (sentimetre) – cm (sentimetro)
  • km (cilometre) – km (kilómetro)
  • mg (miligram) – mg (miligram)
  • μm (micrometre) – μm (micrometro)
  • MB (megabait) – MB (megabyte)

Pa e formanan kòrtiku di nòmber propio i titulo, ta usa e letranan mayúskul. Sinembargo, palabranan manera e i de – ku no ta aparesé den letra mayúskul den e forma kompleto di e nòmber – ta wòrdu ignorá den e abreviashonnan. E nòmbernan aki tin biaha ta wòrdu introdusí dor di e, asta ora nan ta ser abreviá:

  • Dr (dotor) – Dr. (Doctor …)
  • Sr (senior) – Sr. (Señor …)
  • Sra (seniora) – Sra (Señora …)
  • la NU (Nasiones Unida) – N. U. (Organisashon Di Nashonnan Uní))
  • la RU (Rena Unida) – R.U. (Reino Uni)
  • la SUA (Statos Unida de America) – EEUU (Estados Unidos)

Algun nòmber propio ta mas konosí internashonalmente pa nan abreviashon original p'esei e ta keda konservá na elefen:

  • IBM-IBM (International Business Machines Corporation)
  • KGB-KGB (Комитет государстве��ной безопасности, Komité di Siguridat Di Estado)

Puntuashon

[editá | editá fuente]

En general, Elefen ta laga e eskoho di puntuashon na e eskritor, e úniko estandartnan ta esun di klaridat i konsistensia. Tin sierto konvenshon basiko, via, ku ta meskos ku den mayoria di e idiomanan europeo.

E promé palabra di un frase mester kuminsá ku un letra mayúskul.

Signo prinsipal di puntuashon

[editá | editá fuente]

Un frase ordinario ta terminá ku un punto òf punto. ).

Si un frase ta un pregunta direkto, e ta terminá ku un señal di pregunta (? ).

Un señal di eklamashon (! ) por ser usa na final di un frase ku lo tin un intensidat emoshonal si e ta ser papiá.

Un koma ( , ) ta indiká un pausa natural den un frase, òf tin bia ta inkluí solamente pa separá un parti di un frase (manera un klausula) for di otro. E koma tambe ta ser usa pa separá e elementonan di un lista.

Ora ta skirbi number, e punto desimal por ser skirbi komo un koma òf un punto (punto). E gruponan di tres digitonan adjasinti por ser separá dor di espasio.

E dos puntonan ( : ) ta introdusí un presentashon mas detaya ku loke ta promé. Usa un letra mayúskul despues di dos punto si loke ta sigui ta un frase kompletu, pero no si ta solamente un lista òf parti di un frase.

E punto i koma (;) por wòrdu usa en bes di un punto entre dos frase ku ta reflehá òf balansá estrechamente ku otro. Tambe e por separá e elementonan for di un lista ora nan ta largu òf nan ta kontené nan mes koma.

No pone un lugá na man robes di un señal di puntuashon prinsipal. Pero pone un espasio na man drechi, excepto na final di un paragraf.

Komillas

[editá | editá fuente]

Un señal di komillas ta aparese na inisio i na final di e palabranan ku ta presenta komo un sita direkto. Tin diferente forma di komillas: '" "..." "...".

Den elefen, e forma " ta esun ku ta wòrdu usa normalmente, pasobra e ta kla, fásil pa skirbi i rekonosé internashonalmente. Ora un sita ta aparese den otro, e ta wordo poni ' na inisio i fin di e sita interno. Den bon tipografia, por ehèmpel den buki, ta usa e formanan kurba "" i", pero e formanan aki no ta nesesario pa komunikashon normal. No laga lugá entre e kumintashonnan i e teksto sita.

Den algun idioma un raya ( — ) ta aparesé den un diálogo ora un persona nobo ta kuminsá papia, en bes di e kumintashonnan. Nos ta rekomendá pa evitá esei na elefen, pasobra e ta ménos kla i por wòrdu konfundí ku e uso di skènario.

Ora ta sita e palabranan di un personahe den un storia, hopi biaha e ta ser akompaña pa un label ku ta indika ku e ta papia i su forma. Den elefen, pa e tipo di frase aki ta mihó pa pone un script entre e etiketa aki i kada parti di e sita. Asina ta fásil pa mantené e puntuashon eksakto di e frase original:

  • La vendor murmura – “Ma lo no es tan simple, mea ami.”
  • “Me acorda.” – la om responde felis.
  • “Perce tu es asi?” – la fem demanda.
  • “Cisa” – la bonvolor sujesta – “me pote aida.”
  • “Me ave un ami nomida Freda,” – el esplica – “ci es un tortuga.”

Otro señalnan

[editá | editá fuente]

E puntonan di suspenshon ( ... ) ta sugeri un pausa òf ta indiká ku algun palabra a keda suspendé.

E guionnan (—o -) i e paréntesis (( ... )) ta envolví e komentarionan insertá den e fluho normal di un frase.

E apostròf ( ' ) ta indiká ku e vokal ta wòrdu skòp. Esaki normalmente ta sosodé solamente den poesia.

Na elefen e símbolonan di e moneda ( € ,¥, £ ,c, etc.) por wòrdu poné promé òf despues di e sifranan, segun kustumber di e pais en kuestion.

Tin otro señalnan di puntuashon, pero nan uso tin poko relashon ku e reglanan di elefen.