Przejdź do zawartości

Balaton

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Balaton
ilustracja
Położenie
Państwo

 Węgry

Wysokość lustra

104 m n.p.m.

Morfometria
Powierzchnia

592 km²

Wymiary
• max długość
• max szerokość


77 km
14 km

Głębokość
• średnia
• maksymalna


3,2 m
12,2 m

Hydrologia
Rzeki zasilające

Zala

Rzeki wypływające

Sió (kanał)

Rodzaj jeziora

tektoniczne

Położenie na mapie Węgier
Mapa konturowa Węgier, po lewej znajduje się owalna plamka nieco zaostrzona i wystająca na lewo w swoim dolnym rogu z opisem „Balaton”
Ziemia46°50′N 17°44′E/46,833333 17,733333
Mapka jeziora
Miejscowości nad Balatonem
Widok na Badacsony
Balaton – zdjęcie satelitarne Landsat

Balaton, Jezioro Błotne – największe jezioro Węgier i zarazem Europy Środkowej, położone w południowo-zachodnich Węgrzech, w obrębie komitatów Somogy, Veszprém i Zala, na Nizinie Panońskiej, u południowych podnóży Lasu Bakońskiego, około 80 km od Budapesztu.

W języku węgierskim jezioro jest znane jako Balaton, po łacinie jako Lacus Pelso, po niemiecku – Plattensee, po słowacku – Blatenské jazero, po serbsko-chorwacku jako Blatno Jezero, Блатно Језеро. Nazwa pochodzi od słowiańskiego rdzenia boltьno(-je ezero), które oznacza „błotne (jezioro)”. Nazwa łacińska i niemiecka oznaczają „płytkie jezioro”.

Dzieje jeziora

[edytuj | edytuj kod]

Na podstawie analizy pyłkowej osadów z dna Balatonu stwierdzono, że jest on młodym jeziorem, powstałym w obecnej postaci dopiero ok. 20 tysięcy lat temu. Chociaż po prekambrze morze zalewało tereny dzisiejszego jeziora czterokrotnie (w karbonie, permie i dwukrotnie w trzeciorzędzie – ostatni raz w plejstocenie) dzisiejszy Balaton nie jest śladem żadnej z tych transgresji. Powstałe wówczas tzw. Morze Panońskie na skutek wypiętrzania się terenu przekształciło się z czasem w płytkie jezioro śródlądowe, które zasypywane przez osady rzeczne i eoliczne podzieliło się wkrótce na mniejsze, zanikające jeziora i bagna.

Ruchy pionowe skorupy ziemskiej, związane z wypiętrzaniem się Karpat, spowodowały jej spękanie i uaktywniły procesy wulkaniczne. Wydostająca się na powierzchnię lawa krzepła tworząc pokrywy lawowe o miąższości 60–80 m i nieco wyższe stożki wulkaniczne. Istnieją one do dziś w postaci bazaltowych wzgórz usytuowanych wzdłuż północnego brzegu jeziora (w miejscowościach Tihany, Somló, Badacsony i Szent-György).

W końcu plejstocenu, na skutek zapadania się terenu wzdłuż uskoków równoległych do południowej krawędzi Lasu Bakońskiego, powstał rów tektoniczny, w którym uformowała się misa obecnego jeziora. Uskok północny pokrywa się mniej więcej z linią obecnego północnego brzegu jeziora, co objawia się nagłym obniżeniem się dna do 3–4 m poniżej lustra wody. Uskok południowy jest natomiast znacznie odsunięty w głąb jeziora, dzięki czemu południowemu brzegowi towarzyszą szerokie na 500–1000 m płycizny.

Poziom wody w dawnym Balatonie nie był stabilny. W okresach suchych jezioro wysychało niemal zupełnie, natomiast w okresach pluwialnych ponownie napełniało się wodą, której poziom przewyższał nawet o 6–8 metrów współczesne położenie tafli wody (czego śladem są dostrzegalne tarasy abrazyjne). Erozja wodna zniszczyła z czasem progi dzielące odrębne wklęsłości, a osady wyrównały w znacznym stopniu dno zbiornika.

Geografia

[edytuj | edytuj kod]

Balaton jest wąskim jeziorem, wydłużonym w kierunku z południowego zachodu na północny wschód. Jego długość wynosi 77 km, szerokość od 4 (w części zachodniej) do 14 km (w części wschodniej). Najmniejsza szerokość w przesmyku koło półwyspu Tihany wynosi 1,5 km. Powierzchnia tafli jeziora liczy 592 km². Balaton jest płytkim jeziorem. Jego średnia głębokość wynosi ok. 3 m, a największą głębokość (12,2 m) stwierdzono w tzw. Studni Tihańskiej u zakończenia półwyspu Tihany. Lustro wody leży na wysokości ok. 104 m n.p.m.[1]

W tym samym rowie tektonicznym, co Balaton, na jego przedłużeniu, leżą jeszcze dwa jeziora o podobnym charakterze: Velence (węg. Velencei-tó) na północny wschód i Mały Balaton na południowy zachód od Balatonu[1].

Hydrografia

[edytuj | edytuj kod]

Balaton jest w zasadzie jeziorem bezodpływowym. Objętość wody w jeziorze szacuje się na ok. 1,8 km³. Warunki klimatyczne i geograficzne powodują, że parowanie z jeziora wyraźnie przewyższa opady. Bilans wodny wyrównują dopływy: rzeka Zala i 44 mniejsze rzeczki i potoki oraz źródła podziemne w obszarze misy jeziora. Najwięcej wody wpływa do Balatonu przez rzekę Zala, uchodzącą do niego w południowo-zachodnim narożniku[1].

Odpływ wód z jeziora jest regulowany przez śluzę na kanale Sió, zaczynającym się w miejscowości Siofok, a poprzez rzekę Sió kierującym wody do Dunaju[1].

Zarówno Zala, jak i pozostałe cieki niosą do Balatonu wiele związków wapnia i magnezu oraz substancji organicznej, co powoduje znaczne zmętnienie wód jeziora i małą ich przejrzystość. Woda w Balatonie jest bogata w aniony (węglany, siarczany) oraz w kationy (magnez, wapń, sód)[1].

Turystyka i klimat

[edytuj | edytuj kod]

Balaton jest centrum turystyki i rekreacji. Sezon turystyczny trwa od czerwca do końca sierpnia. Średnia temperatura wody w lecie wynosi około 23 °C. Inne atrakcje turystyczne to m.in.: żeglowanie, wędkarstwo oraz zwiedzanie okolicznych terenów – winnic na północnym brzegu oraz tętniących życiem kurortów na południu. Miejscem godnym zwiedzenia jest również półwysep Tihany, na którym znajduje się muzeum i biologiczna stacja badawcza. Ponieważ Węgry nie posiadają dostępu do morza, jezioro często nazywane jest „węgierskim morzem”.

Według danych z 2014 r. woda w większości monitorowanych kąpielisk położonych w strefie przybrzeżnej Balatonu osiąga najwyższą klasę[2].

Nad Balatonem leżą między innymi:

Ostoja ptaków

[edytuj | edytuj kod]

Od 2002 roku BirdLife International uznaje Balaton za ostoję ptaków IBA. Jest to ważne miejsce dla zimującego ptactwa wodnego. Do gatunków, których występowanie zaważyło na uznaniu jeziora za ostoję, należą: narażona głowienka (Aythya ferina) i gatunki najmniejszej troski – gęś zbożowa (Anser fabalis), gęś białoczelna (Anser albifrons), gęgawa (Anser anser), krzyżówka (Anas platyrhynchos), czernica (Aythya fuligula) i gągoł (Bucephala clangula)[3].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b c d e Przemysław Burchard, Węgry, Warszawa: wyd. Wiedza Powszechna, 1988, s. 281–320, ISBN 83-214-0554-1, OCLC 749412872.
  2. State of bathing waters (mapa interaktywna GIS). Europejska Agencja Środowiska, 2015-05-20. [dostęp 2016-03-28]. (ang.).
  3. HU005 Lake Balaton. BirdLife Data Zone. [dostęp 2016-03-25].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]