Przejdź do zawartości

Ѣ

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ѣ
Ilustracja
Informacje podstawowe
Majuskuła

Ѣ

Minuskuła

ѣ

Podstawowe pismo

cyrylica

Pochodzenie
Oparty na grafemie

Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Jać. Warto zwrócić uwagę na postać małej litery w kursywie.

Jać (Ѣ, ѣ) (scs. ѣть, ros., ukr. ять, bułg. ят lub е двойно, serb. јат, chorw. jat, ang. yat) – nazwa 32. litery starej cyrylicy oraz głoski oznaczanej tą literą. W transliteracji slawistycznej oznaczana jest literą ě (zapożyczoną z alfabetu czeskiego).

W języku prasłowiańskim jać była samogłoską długą. Przyjmuje się, że realizowana była jako dźwięk [æ:], który pochodził z wcześniejszych głosek [e:], [oj], lub [aj].

Znaczące jest zmieszanie już w najwcześniejszych tekstach głosek jać i jotowanego a. Tłumaczyć to można tym, że w dialektach sołuńskich, na których był oparty język staro-cerkiewno-słowiański, doszło do przesunięcia /æ:/ w /ja/ niezależnego od dialektów północnych i wschodnich. Zmieszanie pogłębiło graficzne podobieństwo litery mały jus (Ѧ) w cyrylicy do litery reprezentującej jać w głagolicy ( – w unikodzie w. 4.1, ).

Język prasłowiański

[edytuj | edytuj kod]

W języku prasłowiańskim istniała samogłoska niska, przednia, szeroka (a więc zbliżona w wymowie do ’a), oznacza się ją w transkrypcji znakiem ě.

Pochodzi ona z:

  • PIE ē: PIE *ŭēr- > PS *věra, PIE *sēmens > PS *sěmę
  • PIE ŏĭ, ăĭ poprzez : PIE *genăĭ > *ženoĭ > PS ženě (NAV du f); PIE *ŭlkoi > *vlkoĭ > PS vlcě (L sg m)
  • PIE ŏĭ, ăĭ poprzez : PIE *genāĭ > *ženaĭ > PS ženě (DL sg f)
  • PIE i PS e w grupach TrěT, TlěT: PS *bergъ > SCS brěgъ; PS *melko > SCS mlěko

Rozwój głoski „ě” w językach słowiańskich

[edytuj | edytuj kod]

W poniższym tekście głoska jest zapisywana pismem pochylonym, litery zaś pismem pogrubionym, przykładowo: jać przechodzi w ie, zapisywane literą ě. Przykłady są podane pismem prostym.

W głagolicy był jeden znak na oddanie dwóch bliskich sobie dźwięków: ě i ja. Cyrylica rozróżniała te dźwięki, zapisując je odrębnymi literami, odpowiednio: ѣ i я. Przykłady: яко, ясти, чаяти, мария, буря, земля, воня, назарянинъ, другая, убояше, вѣдѣти, бѣлъ, тебѣ, рѣка, лѣсъ, женѣ.

Jać przechodzi w polszczyźnie w ’e. Występuje przegłos lechicki – zmiękczające poprzedzającą spółgłoskę ’e powstałe z ě przechodzi przed t, d, n, s, z, ł, r w ’a (również zmiękczające poprzedzającą spółgłoskę). Przykłady: biały: bielić, wiara: wierzyć, źrebię, brzeg, miesiąc, las: leśny, lato: letni, świeca

krótka: e, ie (po spółgłoskach wargowych) zapisywana jako ě, np. sem, seme, les, léto, měřit, svět, věřit.

długa: i: zapisywane jako í, np. bílý, císař, víra

krótka: e, np. sem, semeno, les, leto, merať, mesiac, svet, veriť

długa: ie, np. biely, viera, svieca

wěra, lěs, swět, swětło, běły, lěto

wěra, lěs, swěca, swět, swětło, běły, lěto

Przykłady: вера, лес, светло, белый, лето, ведеть

Przed reformą ortografii: вѣра, лѣсъ, свѣтло, бѣлый, лѣто, вѣдѣть

Przykłady: світ, світло, ліс, білий, літо, віра, відьма

Przykłady: лес: лясы, вера, белы, свет

Przykłady: svet, mesec, leto, bel

  • Język serbsko-chorwacki – występują trzy formy:
    • ekawska (tylko w standardzie serbskim): e, np. cvet, reč, seno, nem, pesma, vešt, deca, sesti, gde
    • jekawska: je (krótka), ije, jē (długa), np. cvijet, riječ, sijeno, nijem, pjesma, vješt, djeca, sjesti, gdje
    • ikawska: i, np. cvit, rič, sino, nim, pisma, višt, dica, sisti, gdi

Przykłady: свет, лето, вера, дедо, цвет, реч

Przykłady: верен: вярна, лято, где, вест, свят: световен

Jać w języku rosyjskim

[edytuj | edytuj kod]
Urywek przekładu Pana Tadeusza z roku 1902

Jać w języku rosyjskim zlała się całkowicie z e. Niektórzy (W. K. Matthews) twierdzą, że stało się tak już w XI w., a obecność jaci w ortografii aż do XX w. wynikała z wpływu staro-cerkiewno-słowiańskiego jako języka liturgicznego. Jednak wskazuje się, że w dialektach jać różniła się od e (przynajmniej w sylabach akcentowanych) jeszcze w XVIII wieku.

Pozostawienie jaci podczas reformy rosyjskiego alfabetu w 1708 r. wskazuje, że wymowa liter e i ѣ różniła się. Jednak już pod koniec XVIII w. Michaił Łomonosow zauważył, że różnica w wymowie tych liter jest ledwo zauważalna. 100 lat później autor Rosyjskiej ortografii, Grot pisał, że jać wymawia się jak e. W XX w. ślady tej różnicy pozostały tylko w niektórych gwarach rosyjskich.

Latem 1917 r. Rząd Tymczasowy wydał dekret o reformie ortografii rosyjskiej[1], jednak dla jej wprowadzenia w życie potrzebne były jeszcze dwa dekrety bolszewików[2]. Alfabet rosyjski utracił twarde znaki na końcu wyrazu, literę і i jać. Ta ostatnia stała się niemal symbolem „białego” oporu przeciwko bolszewikom oraz wszystkiego, co odeszło w przeszłość wraz z nową władzą. Słowo хлѣбъ (‘chleb’) pisane przez jać stało się źródłem kpin, gdy nastał głód: mówiono, że bolszewicy usunęli jać wraz z chlebem.

Rosyjskie publikacje wydawane poza granicami ZSRR jeszcze długo po II wojnie światowej zachowywały starą ortografię. Rosyjscy inteligenci na emigracji pisali zawzięte obrony jaci, a w samym ZSRR drukarniom odbierano czcionki z „wrogimi” literami. We współczesnej Rosji obserwuje się pewną modę na powrót do używania jaci, szczególnie w znakach towarowych.[3]

Jać w języku serbsko-chorwackim

[edytuj | edytuj kod]

W języku serbsko-chorwackim jać rozwinęła się trojako, na tej podstawie wyróżnia się trzy rodzaje dialektów:

  • ѣ > e – dialekty ekawskie
  • ѣ > i – dialekty ikawskie
  • ѣ > iјe (długa jać) i ѣ > јe (krótka jać) – dialekty jekawskie

Przykłady:

mlѣko > млеко/mleko, млико/mliko, млијеко/mlijeko
mѣsto > место/mesto, мисто/misto, мјесто/mjesto

Formy ekawskie stanowią podstawę języka serbskiego, jekawskie – chorwackiego, bośniackiego, czarnogórskiego i serbskiego (głównie na terenie Bośni i Hercegowiny). Ikawskie nie są traktowane jako literackie.

Jać w języku bułgarskim

[edytuj | edytuj kod]
Granica jaci

W języku bułgarskim istnieje tak zwana granica jaci (ятова граница) przebiegająca orientacyjnie z Nikopolu nad Dunajem do Sołunia (Saloniki) nad Morzem Egejskim. Jest to najważniejsza izoglosa języka bułgarskiego. Rozdziela ona obszary wschodnie, gdzie jać jest wymawiana jako ’a albo e (бял – бели) od obszarów zachodnich, gdzie jać jest realizowana tylko jako e (бел – бели) – podobnie jak w języku macedońskim i serbskim.

Usunięcie w roku 1945 jaci z alfabetu bułgarskiego zostało potraktowane przez niektórych jako „zdrada zachodnich dialektów” i sztuczny rozdział od macedońszczyzny. Po roku 1989 proponowano przywrócenie jaci do alfabetu bułgarskiego.

Kodowanie

[edytuj | edytuj kod]
ZnakѢѣ
Nazwa w Unikodziecyrillic capital letter yat[4]cyrillic small letter yat[5]
Kodowaniedziesiętnieszesnastkowodziesiętnieszesnastkowo
Unicode1122U+04621123U+0463
UTF-8209 162d1 a2209 163d1 a3
Odwołania znakowe SGMLѢѢѣѣ

W LaTeX-u uzyskanie jaci umożliwia kodowanie X2:

\fontencoding{X2}\selectfont \char120% mała jać

\fontencoding{X2}\selectfont \char88% wielka jać

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]