Przejdź do zawartości

Francis Bacon (filozof)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Francis Bacon
Ilustracja
Paul van Somer, Portret Francisa Bacona, 1617
Data i miejsce urodzenia

22 stycznia 1561
Londyn

Data i miejsce śmierci

9 kwietnia 1626
Highgate

Zawód, zajęcie

filozof, polityk, prawnik, eseista

podpis

Francis Bacon, 1. wicehrabia St Albans (ur. 22 stycznia 1561 w Londynie[1], zm. 9 kwietnia 1626 w Highgate) znany także jako Bakon Werulamski (ang. Bacon, Lord Verulam) – angielski filozof, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli filozofii doby odrodzenia i baroku, eseista, polityk oraz prawnik. Uchodzi za jednego z twórców nowożytnej metody naukowej opartej na eksperymencie i indukcji[2]. Jest też uważany za jednego z twórców empiryzmu.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Syn wysokiego dostojnika dworu królewskiego, F. Bacon z czasem sam zyskał godność lorda kanclerza[3]. Początkowo zajmował się odnową nauk, jednak jego aspiracje polityczne i światowe były znacznie silniejsze niż naukowe. Studiował w Trinity College na Uniwersytecie Cambridge. Studiował też nauki dyplomatyczne w Paryżu, potem rozpoczął karierę prawniczą. W 1595 r. został członkiem parlamentu, 9 lat później doradcą prawniczym króla Jakuba I Stuarta, następnie naczelnym prokuratorem państwa, lordem kanclerzem i baronem Verulam, aż w 1621 r. wicehrabią St Albans. W wyniku oskarżenia go o przekupstwo został ukarany wysoką grzywną, zakazano mu zasiadania w parlamencie[4]. Bacon bronił się, że brał łapówki od wszystkich stron i nie wpływały one na jego decyzje[5]. Niektórzy badacze twierdzą, że praktyka pobierania łapówek była wówczas powszechna a zachowanie Bacona nie odbiegało od zachowania innych polityków[5]. W okresie wycofania z życia publicznego jego sekretarzem był Thomas Hobbes[5]. W 1626 r. Bacon zaziębił się robiąc eksperymenty na śniegu i zmarł[potrzebny przypis].

Głównym dziełem Bacona jest Novum Organum (1620)[3]. Sam tytuł wskazuje na to, że autor świadomie przeciwstawiał swój sposób pojmowania nauki, metody naukowej, takiemu ich rozumieniu, które legło u podstaw Organonu (zbioru prac z zakresu logiki) Arystotelesa. Innym ważnym utworem Bacona jest jego utopia — Nowa Atlantyda (1627)[3].

Jego dzieło De dignitate et augmentis scientiarum libri ix umieszczone zostało w index librorum prohibitorum dekretem z 1668 roku[6].

Klasyfikacja nauk

[edytuj | edytuj kod]
Bacon, Sylva sylvarum

Bacon chcąc objąć w swoich dociekaniach cały zakres nauki, pojmowanej przez niego bardzo szeroko, dokonał przygotowawczego podziału nauk. Podzielił je na trzy grupy ze względu na odpowiadające im władze duszy.

  1. historia – pamięć (wszelki opis jednostkowych faktów)
  2. poezja – wyobraźnia
  3. filozofia – rozum (wszelkie poznanie ogólne – Bóg, przyroda, człowiek)

Bacon nie zajmował się obszernie istnieniem Boga, zakładając, że jest to sprawa wiary. Uważał, że poznanie Boga za pomocą filozofii jest niemożliwe.

Filozofia przyrody

[edytuj | edytuj kod]

Bacon dokonuje dwóch podziałów filozofii przyrody. Według pierwszego podziału wyróżniamy:

  • filozofię spekulatywną – za pomocą której poznajemy prawa przyrody
  • filozofię operatywną – za pomocą której stosujemy prawa przyrody

Zgodnie z drugim podziałem filozofia przyrody dzieli się na:

  • fizykę – naukę o tym, jak rzeczy są zbudowane i jak powstają
  • metafizykę – naukę o tym, jaka jest ich istota i cel

Filozofia człowieka

[edytuj | edytuj kod]
  • antropologia – o jednostkach ludzkich. Obejmuje naukę o ciele i duszy człowieka. Z duszą wiązał Bacon logikę (naukę o myśli poznającej prawdę) i etykę (naukę o woli skierowanej ku dobru)
  • polityka – o społeczeństwie

„Tyle mamy władzy, ile wiedzy”

[edytuj | edytuj kod]

Bacon wyżej cenił wiedzę praktyczną niż czysto teoretyczną. Nauka miała przyczyniać się do poprawy życia człowieka poprzez dawanie mu nowych mocy i wynalazków. Dzięki poznaniu mechanizmów przyrody człowiek będzie mógł zapanować nad nią[7]. Z tego powodu Bacon cenił ze wszystkich nauk najwyżej przyrodoznawstwo – było najbliższe temu celowi.

Był pod bardzo silnym wrażeniem trzech wynalazków: druku, kompasu i prochu strzelniczego. Uważał, że to one zrewolucjonizowały świat na lepsze.

Jego zdaniem nauka kontemplacyjna była nieskuteczna. Chodzi o to, by zbadać przyrodę, a nie rozmawiać o niej. Z tego powodu za najważniejsze narzędzie nauki Bacon uznał eksperyment.

Empiryzm Bacona

[edytuj | edytuj kod]

Bacon rozwinął metodologię empiryzmu. Zamierzał stworzyć taką metodę, która pozwoli odkryć stałe właściwości rzeczy. Poświęcił temu Novum Organum (1620)[8], mające w założeniu być tomem wielkiej pracy reformującej całokształt nauki Instauratio Magna (nie dokończonej).

Bacon za wyjątkowo bezużyteczne narzędzie nauki uznał sylogizm. Zdaniem Bacona trzeba operować doświadczeniem, a nie założeniami. Metodzie sylogizmu Bacon przeciwstawia indukcję – stopniowe uogólnianie wiedzy, zamiast natychmiastowego układania ogólnych twierdzeń na podstawie danych zmysłowych. Właśnie dlatego Bacon twierdził, że „umysłowi ludzkiemu nie trzeba skrzydeł, lecz ołowiu”.

Bacon nie negował znaczenia rozumu w poznaniu. Rozum i zmysły muszą ze sobą współpracować. Taka współpraca daje pewność wiedzy.

Teoria złudzeń

[edytuj | edytuj kod]

Bacon uważał, że umysł ludzki jest podległy różnego rodzaju złudzeniom (łac. idola z gr. eídōlon 'widmo; obraz')[9] i warunkiem reformy nauki jest wyzwolenie umysłu od owych błędów i złudzeń[10]. Wyróżnił on cztery rodzaje takich złudzeń (jest to tzw. teoria idoli):

  • złudzenia plemienne (idola tribus) – wynikające z natury ludzkiej i wspólne wszystkim ludziom; należy do nich antropomorfizm i doszukiwanie się celowości w świecie; „Idole plemienia mają swe źródło w samej naturze ludzkiej, w samym plemieniu, czyli rodzie ludzkim. Fałszem bowiem jest twierdzenie, że zmysły ludzkie są miarą rzeczy. Przeciwnie, wszystkie percepcje, zarówno zmysłowe, jak i umysłowe, są dostosowane do człowieka, a nie do wszechświata. Rozum ludzki podobny jest do zwierciadła, które będąc nierówne (dla promieni wysyłanych przez przedmioty) swoje właściwości na te przedmioty przenosi, przez co je zniekształca i zmienia.” (aforyzm XLI)
  • złudzenia jaskini (idola specus), tak nazwane przez aluzję do platońskiej alegorii jaskini[11][12] – przesądy jednostek, spowodowane przez indywidualny wpływ wychowania i środowiska; „Idole jaskini to złudzenia jednostki ludzkiej. Albowiem każda jednostka ma pewnego rodzaju jaskinię, czyli pieczarę osobistą, która załamuje i zniekształca światło naturalne. A dzieje się to bądź na skutek właściwej każdemu jednostkowej jego natury, bądź na skutek wychowania i przestawania z innymi, bądź przez lekturę książek i autorytet osób, które się czci i podziwia.” (aforyzm XLII)
  • złudzenia rynku (idola fori) – powodowane przez niedokładność, nieadekwatność i wieloznaczność pojęć, niedoskonałość języka; „zły i niezręczny dobór wyrazów w dziwny sposób krępuje umysł. I ani definicje, ani objaśnienia, którymi uczeni w niektórych sprawach zwykle zabezpieczają się i bronią, żadną miarą nie poprawiają stanu rzeczy. Słowa całkowicie zadają gwałt rozumowi, wszystko mącą i przywodzą ludzi do niezliczonych jałowych kontrowersji i wymysłów” (aforyzm XLIII) „najwięcej kłopotu sprawiają idole rynku, które wkradły się do rozumu na skutek związku ze słowami i nazwami. Ludzie bowiem wierzą, że ich własny rozum rządzi słowami; lecz zdarza się także, że słowa swoją siłę odwracają i oddziałują na rozum.” (aforyzm LIX)
  • złudzenia teatru (idola theatri) – powodowane przez błędne spekulacje filozoficzne, których wyniki są przyjmowane na mocy autorytetu. „idole, które weszły do umysłów ludzkich z rozmaitych doktryn filozoficznych, a także z przewrotnych prawideł dowodzenia; nazywamy je idolami teatru. Albowiem ile wynaleziono i przyjęto systemów filozoficznych, tyle, naszym zdaniem, stworzono i wystawiono sztuk, które przedstawiają urojone i dla sceny wymyślone światy” (aforyzm XLIV) „idole teatru nie są wrodzone i nie wkradają się do rozumu, lecz przedostają się całkiem otwarcie i zostają przejęte ze scenariuszy doktryn (filozoficznych) i przewrotnych reguł dowodzenia.” (aforyzm LXI)[13]

Indukcjonizm eliminacyjny

[edytuj | edytuj kod]

Człowiek może jednak usunąć owe złudzenia. Eksperyment wynagrodzi braki zmysłów, a indukcja złudzenia rozumu. Eksperyment, będąc podstawą poznania, nie może obejść się bez indukcji, ponieważ wymaga uogólnienia. Praca naukowa powinna przypominać pracę pszczół – ma zbierać i przetwarzać co zebrała. Właśnie indukcja ma spełnić zadanie przetwarzania danych. Zajmując się jakimś zjawiskiem, np. chłodem, należy dokonać zestawu trzech wypadków:

  1. wypadki, w których ta własność występuje (śnieg, wiatr) tablica obecności
  2. wypadki, gdzie tej własności nie ma (słońce, pustynia) tablica nieobecności
  3. zestawić wypadki, gdzie ta własność występuje w różnym natężeniu (zależność od szerokości geograficznej) tablica stopni

Zbieranie wypadków jest wstępem do właściwej indukcji, której celem jest znalezienie własności stale wiążących się z danym zjawiskiem. Stałe własności rzeczy są jej istotą (formą)

Wkład Bacona do rozwoju nauki

[edytuj | edytuj kod]

Bacon przyczynił się do rozwoju i ukierunkowania nauki poprzez:

  • Wyznaczenie konkretnych celów nauki
  • Wypunktowanie złudzeń umysłu, ograniczających czyste poznanie
  • Zaznaczenie wagi eksperymentu przy wyznaczaniu faktów
  • Opracowanie indukcji potrzebnej do uogólnienia faktów

Za życia wzbudzał podziw, że będąc mężem stanu miał czas na filozofię. Po aferze i uwięzieniu został zapomniany. Przypomniano sobie o nim w XVIII wieku, a filozofowie uznali go za swego poprzednika. Kontynuatorzy to J.S. Mill i J. Herschel.

Dzieła

[edytuj | edytuj kod]
  • 1597: Essays.
    • 1959: wydanie polskie – Eseje.
  • 1605: The Advancement of Learning.
  • 1620: Novum Organon.
    • 1955: wydanie polskie – Novum Organum.
  • 1623: De dignitate et Augmentin Scientiarum.
  • 1627: New Atlantis.
  • Szkice polityczno-etyczne (1909 i 2003)

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Bacon Francis, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-10-03].
  2. David Simpson: Francis Bacon (1561–1626). W: Internet Encyclopedia of Philosophy. 2012. [dostęp 2013-11-15].
  3. a b c Asmus 1969 ↓, s. 158.
  4. Aloysus Martinich: Hobbes: A Biography. Cambridge: Cambridge University Press, 2007, s. 65. ISBN 978-0-521-49583-7.
  5. a b c Martinich 2007 ↓, s. 65.
  6. Index librorum prohibitorum Ssmi D.N. Leonis XIII iussu et auctoritate recognitus et editus : praemittuntur constitutiones apostolicae de examine et prohibitione librorum, Rzym 1900, s. 55.
  7. Stephen Gaukroger: Francis Bacon and the Transformation of Early-Modern Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press, 2001, s. 16. ISBN 978-0-511-01778-0. (ang.).
  8. Tytuł dzieła nawiązywał do Organonu Arystotelesa.
  9. Słownik Wyrazów Obcych : idol zdr. od eidos 'wygląd; kształt, forma; postać'
  10. Asmus 1969 ↓, s. 159.
  11. В. В. Соколов: Европейская философия XV—XVIII вв.. Moskwa: Высшая школа, 1984, s. 216. Cytat: отзвук известного образа пещеры, фигурирующего в платоновском «Государстве». (ros.).
  12. Tatarkiewicz 2009 ↓, s. 28.
  13. Novum Organum tł. Jan Wikarjak (fragment). Spostrzeżenia o sile złudzeń przypominają potęgę słowa według antycznego filozofa Gorgiasza. Jakub Karpiński wymienia Bacona jako prekursora Alfreda Korzybskiego (Mowa do ludu. Szkice o języku polityki. szkic Mówi Warszawa dotyczący propagandy 1968 roku).

Dzieła o Baconie

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Polskojęzyczne
Anglojęzyczne