Przejdź do zawartości

Wielenowate

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Wielenowate
Riodinidae[1]
(Grote(inne języki), 1895)
Okres istnienia: eocen–dziś
56/0
56/0
Dorosły motyl z brązowymi rozłożonymi skrzydłami z pomarańczowymi liniami na gałązce
Riodina lysippus, Brazylia
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

stawonogi

Podtyp

sześcionogi

Gromada

owady

Podgromada

owady uskrzydlone

Rząd

motyle

Podrząd

Glossata

Infrarząd

motyle różnoskrzydłe

Nadrodzina

Papilionoidea(inne języki)

Wielenowate (Riodinidae) – mocno zróżnicowana[2] rodzina małych lub średnich rozmiarów[3] motyli, obejmuje 1187 opisanych żyjących gatunków oraz kilka opisanych gatunków wymarłych; często jaskrawo ubarwione[3], skrzydła bywają miejscami metalicznie połyskujące[3], pierwsza para odnóży zredukowana u samców. Występują głównie w krainie neotropikalnej; w Europie, w tym w Polsce występuje jeden gatunek: wielena plamowstęg[4].

Pochodzenie

[edytuj | edytuj kod]

Najstarsza znana skamielina przedstawiciela wielenowatych pochodzi z Ameryki Północnej, z eoceńskiej formacji Green River(inne języki), jej wiek ocenia się na od 42,6 do 50,2 mln lat[2]. Zachowały się także okazy dorosłych osobników oraz gąsienicy w bursztynie dominikańskim[5][6]. Szacuje się, że grupa koronna wielenowatych powstała około 56 mln lat temu (pomiędzy 52,4 a 60,7 mln lat temu)[2].

Występowanie

[edytuj | edytuj kod]

Wielenowate występują na całym świecie[7], głównie w krainie neotropikalnej[2], którą zamieszkuje 67% rodzajów tej rodziny[2] i 95% jej gatunków[7]. Na obszarze nizinnej zlewni Amazonki zamieszkuje około 400 gatunków wielenowatych, co stanowi 1/5 lepidopterofauny tego terenu[7], przy czym wiele gatunków ma charakter endemiczny[7], a ich zasięg geograficzny jest mniejszy niż u modraszkowatych[7]. Zróżnicowanie gatunkowe wielenowatych spada wraz z wysokością nad poziomem morza[7], niewiele gatunków można spotkać powyżej 2000 m n.p.m.[7]

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Gąsienica Abisara bifasciata

Gąsienice i poczwarki wielenowatych przypominają analogiczne stadia rozwoju u modraszkowatych[5]. Osobniki dorosłe to przeważnie małe motyle, osiągają rozmiary od 12 do 60 mm[7], cechuje je bardzo duże zróżnicowanie kolorów, wzorów, kształtów i rozmiarów[7], prawdopodobnie największe ze wszystkich rodzin motyli[7]. W obrębie wyglądu często zachodzi mimikra, prawdopodobnie batesowska[8] – wielenowate przypuszczalnie upodabniają się m.in. do rusałkowatych („tygrysie” pasy oraz przezroczyste skrzydła)[8], miernikowcowatych czy zwójkowatych (jaskrawe ubarwienie)[8].

Dorosłe samce cechuje znacznie zredukowana pierwsza para odnóży[3][5], która jest kluczową cechą charakterystyczną tej rodziny widoczną gołym okiem[7]. Na skrzydłach występują mieniące się metalicznie plamki w odcieniu srebrnym, ołowianym[5] bądź złotym[7]. Na tylnych skrzydłach u niektórych gatunków występuje wzór „fałszywej głowy”, jest szczególnie dobrze wykształcony u motyli z rodzaju Helicopis(inne języki)[9]. Co najmniej u 25% gatunków wielenowatych u samców występują łuski zapachowe(inne języki)[7] zapewne o największym zróżnicowaniu morfologicznym ze wszystkich rodzin motyli[7]. Genitalia obu płci o różnorodnej budowie w obrębie rodziny[7].

Zachowanie

[edytuj | edytuj kod]

Osobniki dorosłe pobierają pokarm z kwiatów[8], składniki mineralne dostarczają im również wilgotny piasek i błoto[8]. Co najmniej u trzech gatunków z rodzaju Euselasia(inne języki) jaja są umieszczane na pedicelach (zachowanie nienotowane u motyli przed 2010 rokiem[10]) na spodniej stronie liści[10]. Jaja przedstawicieli rodzajów Anteros(inne języki), Ourocnemis(inne języki) i Sarota(inne języki) są przykrywane przez samice za pomocą szpatułkowatych łusek zapewne w celu ich ochrony przed mrówkami czy parazytoidami[11]. Niektóre gąsienice są myrmekofilne i drapieżne[12]. Osobniki dorosłe z plemienia Helicopini(inne języki) odpoczywają ze złożonymi skrzydłami oraz pocierają o siebie tylne skrzydła, podobnie jak przedstawiciele modraszkowatych[11]. U gatunku Charis cadytis(inne języki) zaobserwowano zachowania godowe zbliżone do sumo – rywalizujące samce nacierają na siebie na liściach z częściowo otwartymi skrzydłami[13]. Poza upodabnianiem się do wyglądu innych motyli wielenowate naśladują ich lot, a nawet kąt ułożenia ich czułków[8].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj typowy(inne języki) to Riodina(inne języki)[3], którego gatunkiem typowym jest Riodina lysippus(inne języki)[14]. Jednoznaczna i pewna systematyka wielenowatych pozostaje ostatecznie nierozstrzygnięta pomimo podejmowanych prób (stan na 2018 rok)[2], a wiele rodzajów nie jest monofiletycznych[2]. Badania filogenetyczne, których wyniki opublikowano w 2017 roku, wskazują, że wielenowate mogą być traktowane jako podrodzina modraszkowatych[15]. Wcześniej niektórzy autorzy zaliczali wielenowate i modraszkowate do jednej rodziny[5] bądź traktowali je jako rodziny siostrzane[5][6].

Opisano 1187 żyjących gatunków (możliwe, że ich liczba sięga około 1350[7]) ujętych w 122 rodzaje (stan na 2019 rok)[16], a także dwa gatunki kopalne, z czego jeden z kopalnego rodzaju Riodinella[17].

Wyróżnia się trzy podrodziny[5][6]:

Powyższe podrodziny dzielą się łącznie na dwanaście plemion, sześć podplemion oraz kilka gatunków incertae sedis[6].

Galeria

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Riodinidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. a b c d e f g Noemy Seraphim i inni. Molecular phylogeny and higher systematics of the metalmark butterflies (Lepidoptera: Riodinidae). Abstract. „Systematic Entomology”. 43 (2), 2018-01-11. Royal Entomological Society of London. DOI: 10.1111/syen.12282. ISSN 0307-6970. (ang.). 
  3. a b c d e Riodinidae. [w:] Merriam-Webster.com [on-line]. [dostęp 2021-08-16]. (ang.).
  4. Wielena plamowstęg. Media Nauka. [dostęp 2021-08-16].
  5. a b c d e f g h Enrique Peñalver, David A. Grimaldi. New data on Miocene butterflies in Dominican amber (Lepidoptera, Riodinidae and Nymphalidae) with the description of a new nymphalid. „American Museum Novitates”. 3519, 2006-07-31. ISSN 0003-0082. (ang.). 
  6. a b c d Capinera 2008 ↓, s. 2345.
  7. a b c d e f g h i j k l m n o p Capinera 2008 ↓, s. 2346.
  8. a b c d e f Capinera 2008 ↓, s. 2347.
  9. Robert K. Robbins. Independent evolution of "false head" behavior in Riodinidae. „Journal of the Lepidopterists' Society”. 39 (3), s. 224, 1985. ISSN 0024-0966. (ang.). 
  10. a b Kenji Nishida. Description of the immature stages and life history of Euselasia (Lepidoptera: Riodinidae) on Miconia (Melastomataceae) in Costa Rica. „Zootaxa”. 2466, s. 63, 2010-05-14. 1. DOI: 10.11646/zootaxa.2466.1. ISSN 1175-5334. (ang.). 
  11. a b Ricardo Russo Siewert i inni. New species and taxonomic notes on Anteros Hübner, (1819) and Ourocnemis Bethune-Baker, 1887 (Lepidoptera: Riodinidae). „Zootaxa”. 3860 (5), s. 401, 2014-09-09. DOI: 10.11646/zootaxa.3860.5.1. ISSN 1175-5334. (ang.). 
  12. Luísa L. Mota. The tortoise caterpillar: carnivory and armoured larval morphology of the metalmark butterfly Pachythone xanthe (Lepidoptera: Riodinidae). „Journal of Natural History”. 54 (5-6), 2020. DOI: 10.1080/00222933.2020.1759720. ISSN 1464-5262. (ang.). 
  13. Gabriela W. Chaves, Claudio E. G. Patto & Woodruff W. Benson. Complex Non-Aerial Contests in the Lekking Butterfly Charis cadytis (Riodinidae). „Journal of Insect Behavior”, 2006-06-20. ISSN 1572-8889. (ang.). 
  14. Riodina. Natural History Museum. [dostęp 2021-08-16]. (ang.).
  15. Cong i inni 2017 ↓, s. 486.
  16. Catalogue of Life: 2019 Annual Checklist. Naturalis Biodiversity Center. [dostęp 2021-08-16]. (ang.).
  17. Riodinidae. [w:] Paleobiology Database [on-line]. [dostęp 2021-08-16]. (ang.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]